تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 13 مىنۇت

خىتايلارنىڭ تارىختىكى ئىدىئولوگىيە ئېقىملىرى

بىز شەرقىي تۈركىستانلىقلار دۈشمىنىمىز خىتايلارنى چۈشىنىشكە بەلگىلىك ۋاقىت ئاجرىتىشىمىز لازىم. مۇتەخەسىسلەرنىڭ ئېيتىشىچە دۇنيادىكى كۆپ قىسىم كىشىلەر خىتايلارنى چۈشەنمەيدۇ، ئەمما ئەسلىدە خىتايلارنى چۈشىنىشىش ئۇنچە تەس ئەمەس. يەنى خىتايلارنىڭ تارىخىغا قارىساقلا بولىدۇ. خىتايلار نەچچە مىڭ يىللىق تارىخىدا قانداق ئىدىئولوگىيەدە بولسا ھازىرمۇ شۇ ئىدىئولوگىيەدە بولۇپ، باشقا قەۋملەردەك ئىدىئولوگىيە ئۆزگىرىشى يۈز بېرىپ باقمىغان. شۇڭا بۇنىڭدىن 2000 يىل بۇرۇن دۆلەتچىلىك تارىخىدا قانداق ئەلنى ئىدارە قىلغان بولسا، بۈگۈنمۇ دەل شۇ بويىچە ئىش ئېلىپ بارىدۇ. مەسىلەن، شەرقىي تۈركىستانلىقلارغا ئېلىپ بېرىۋاتقان ئىچكىرى ئۆلكىلەردە مىھمانخانىلاردا تۇرۇش رۇخسىتى بەرمەسلىك نەچچە مىڭ يىل بۇرۇنلا يولغا قويۇلغان؛ ئۇيغۇرلارنىڭ ياشلىرىنى «ئېشىنچە ئەمگەكنى سىرتقا يۆتكەش» نامىدا ئىچكىرى ئۆلكىلەرگە يۆتكەپ قۇل قىلىش بولسا مىلادى 220-يىللىرى ئۈچ پادىشاھلىق دەۋرىدە ساۋساۋنىڭ قوللانغان سىياسىتى ئىدى؛ 焚书坑儒 سىياسىتى يەنى باشقا ئىدىئولوگىيەدىكى كىتاپلارنى كۆيدۈرۈپ، ئالىملارنى كۆمۈۋېتىش بولسا چىن شىخۇاڭ 2000 يىل بۇرۇن ئېلىپ بارغان ئىدىيەنى بىرلىككە كەلتۈرۈش سىياسىتى ئىدى.. يەنە مىسال كەلتۈرسەك ئىنتايىن كۆپ. دېمەك، نەچچە مىڭ يىللىق تارىخى داۋامىدا ھېچقاچان ئىدىئولوگىيە يېڭىلىنىشنى باشتىن كەچۈرۈپ باقمىغان خىتايلارنىڭ پۈتۈن ئىدىئولوگىيەلىرى ئۆز كىتاپلىرىدا يېزىلغان.

خىتايلارنىڭ ئىدىئولوگىيە تارىخىدا 九流十家 يەنى «توققۇز ئېقىم، ئون مەكتەپ» دەپ ئاتىلىدىغان سۆز بار بولۇپ، بۇ قەدىمكى خىتاي تارىخىدىكى بارلىق چوڭ پەلسەپىۋى ۋە سىياسىي ئېقىملارنى كۆرسىتىدۇ. بۇ ئېقىمملارنىڭ مىلاددىن بۇرۇنقى «春秋 ئەمىنىيە-يىغلىق دەۋرى» ۋە «战国 ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرلىرى» دە (يەنى مىلاددىن بۇرۇنقى 770-221 يىللار) شەكىللەنگەن بولۇپ، جەمئىي 12 پىكىرىي ئېقىمغا بۆلىنىدۇ. ئۇلار تۆۋەندىكىچە:

1. 儒家 (Rújiā) - كوڭزىچىلىق

باشلامچىسى: 孔子 كوڭزى (مىلاددىن بۇرۇنقى 551-479).

ئاساسىي پىكىرى: ئەخلاق-پەزىلەت، ئىجتىمائىي تەرتىپ، ئىنسانپەرۋەرلىك، ھۆرمەت، سەمىمىيلىك ۋە ئائىلە قىممەت قاراشلىرى، كىشىلەرنىڭ تەبىئىتى ئەسلىدىنلا ياخشى ياكى ياخشىلاپ ئۆزگەرتىشكە بولىدۇ.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 5-ئەسىردىن باشلاپ، خەن سۇلالىسىدا (مىلاددىن بۇرۇنقى 206 - مىلادى 220) دۆلەت پەلسەپىسى بولۇپ رەسمىي ئوتتۇرىغا چىققان.

ئىجابىي تەسىرلىرى:

جەمئىيەتتە ئەخلاق-پەزىلەت ۋە ھۆرمەت ئاساسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى كۈچلەندۈرگەن
مائارىپقا قىممەت بېرىش، ئالىملارنى قەدىرلەش ئەنئەنىسىنى شەكىللەندۈرگەن
ھۆكۈمەت خىزمەتلىرى ئۈچۈن ئىمتىھان سىستېمىسى ئارقىلىق قابىلىيەتلىك ئادەملەرگە پۇرسەت ياراتقان
ئائىلە مۇناسىۋەتلىرىگە مۇستەھكەم ئاساس سالغان

سەلبىي تەسىرلىرى:

ھەددىدىن زىيادە مۇھاپىزەتكارلىققا سەۋەب بولغان
ئاياللارنىڭ ئورنىنى چەكلىگەن ۋە ئىجتىمائىي تەڭسىزلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان
ئەنئەنىلەرگە بېرىلىپ، يېڭىلىقلارنى قوبۇل قىلىشنى چەكلىگەن
ئىجتىمائىي تەڭپۇڭسىزلىقنى تېخىمۇ كۈچلەندۈرگەن

2. 道家 (Dàojiā) - داۋچىلىق

باشلامچىلىرى: 老子 (لاۋزى) ۋە 庄子 (جۇاڭزى)

ئاساسىي پىكىرى: تەبىئەت بىلەن ئوخشاش ئاڭدا ياشاش، «داۋ (يول)» غا ئەگىشىش، ئاددىيلىق، تەبىئىيلىك ۋە ھەرىكەتسىز ھەرىكەت قىلىش.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 6-4 ئەسىرلەر ئارىسىدا شەكىللەنگەن.

ئىجابىي تەسىرلىرى:

تەبىئەت بىلەن بىللە ياشاش پەلسەپىسىنى ئىلگىرى سۈرگەن
شەخسىي ئەركىنلىك ۋە سەمىمىيلىككە ئەھمىيەت بەرگەن
سەنئەت، شېئىرىيەت ۋە رەسسامچىلىققا ئىلھام بولغان
قاتتىق بېسىمدىكى دۇنيادا روھىي تەسەللىي بولغان

سەلبىي تەسىرلىرى:

بەزىدە پاسسىپلىق ۋە جەمئىيەتتىن چېكىنىشنى تەشەببۇس قىلغان
كونكرېت مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشتا ئەمەلىي ھەل قىلىش چارىلىرى ئاز بولغان
ھەددىدىن زىيادە رەددىيەچىلىك ۋە خوراپاتلىققا ئېلىپ بارغان

3. 墨家 (Mòjiā) - موچىلىق

باشلامچىسى: 墨子 موزى (مىلاددىن بۇرۇنقى 470-391)

ئاساسىي پىكىرى: ئۇنىۋېرسال مۇھەببەت، تېجەشچانلىق، ئۇرۇشقا قارشى تۇرۇش، ئىلمىي-تېخنىكىلىق تەرەققىيات.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 5-3 ئەسىرلەر ئارىسىدا گۈللەنگەن.

ئىجابىي تەسىرلىرى:

ئۇنىۋېرسال مۇھەببەت ۋە باراۋەرلىك پرىنسىپلىرىنى تەشەببۇس قىلغان
تېجەشلىك ۋە ئاممىغا پايدىلىق بولۇشنى ئىلگىرى سۈرگەن
ئىلمىي ۋە تېخنىكىلىق تەرەققىياتنى قوللىغان
ئۇرۇشقا قارشى تۇرۇش ئىدىيەسىنى ئىلگىرى سۈرگەن

سەلبىي تەسىرلىرى:

بەزىدە ھەددىدىن زىيادە دۇنيادىن قول ئۈزۈشنى تەلەپ قىلغان
تەشكىلىي تۈزۈلمىسى بەك قاتتىق بولغانلىقتىن چىداملىق بولمىغان
شەخسىي ئېستېتىك ۋە مەدەنىي قىممەتلەرنى ئىنكار قىلغان

4. 法家 (Fǎjiā) - قانۇنچىلىق

باشلامچىلىرى: 商鞅 (شاڭ ياڭ)، 韩非子 (خەن فېيزى)

ئاساسىي پىكىرى: قاتتىق قانۇن-نىزام، مەركەزلەشتۈرۈلگەن ھۆكۈمەت، جازا ۋە مۇكاپات سىستېمىسى

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 4-3 ئەسىرلەر، چىن سۇلالىسى (مىلاددىن بۇرۇنقى 221-206) دەۋرىدە ئەڭ كۈچلۈك بولغان.

ئىجابىي تەسىرلىرى:

قانۇن ئالدىدا نەزەرىيەدىكى تەڭلىك پرىنسىپىنى ئىلگىرى سۈرگەن
كۈچلۈك مەركىزىي ھۆكۈمەت قۇرۇشقا تەسىر كۆرسەتكەن
ئىدارە قىلىش سىستېمىسىنىڭ ئۈنۈمىنى ئاشۇرغان

سەلبىي تەسىرلىرى:

ئىنسانپەرۋەرلىك پرىنسىپلىرىنى ئىنكار قىلغان
قاتتىق جازا سىستېمىسى ئەمەلىيەتتە زۇلۇمغا ئايلانغان
پۇقرالار ئەركىنلىكنى چەكلەپ ۋە ھۆكۈمران كۈچلەرنىڭ ھوقۇقىنى كۈچلەندۈرگەن
خەلقنىڭ پاراۋانلىقىدىن بەكرەك دۆلەت قۇدرىتىگە ئەھمىيەت بەرگەن

يۇقارقى 4 ئىدىئولوگىيە ئەڭ ئاساسلىق خىتاي ئىدىئولوگىيەلىرى بولۇپ، بۇلارنىڭ ئاساسىي پەلسەپىۋى پرىنسىپلىرى، دۆلەتنى باشقۇرۇش ئۇسۇلى، ئىنسان تەبىئىتى ھەققىدىكى كۆز-قاراشلىرى، ئىقتىسادىي كۆز-قاراشلىرى، ئوخشاشلىقلىرى ۋە خىتايلارغا تەسىرى ھەققىدە قىسقىچە خۇلاسە چىقارساق بولىدۇ:

4 ئاساسىي ئىدىئولوگىيەنىڭ ئاساسىي پەلسەپىۋى پرىنسىپلىرى:

قانۇنچىلار (法家):

قاتتىق قانۇن ۋە جازا-مۇكاپات سىستېمىسى ئارقىلىق دۆلەتنى ئىدارە قىلىش
كىشىلەرنى ئەسلى تەبىئىتى يامان دەپ قاراش
مەركەزلەشكەن ھۆكۈمەت ۋە كۈچلۈك ھۆكۈمدار

لاۋزىچىلار (道家):

تەبىئەت بىلەن بېرىكىپ ياشاش، «无为» (ھەرىكەتسىزلىك)
دۆلەت ئىشلىرىغا ئارىلاشماسلىق، تەبىئىي ھالەتكە قايتىش
پەلسەپىۋى تەپەككۇر، سىرلىق چۈشەنچىلەر

موچىلار (墨家):

ئۇنىۋېرسال مۇھەببەت، ھەممىگە ئوخشاش مۇئامىلە
ئەمەلىي پايدا، ئىقتىسادىي تەرەققىيات ۋە ئۇرۇشقا قارشى
تېخنىكىلىق كەسپ ۋە ھۈنەرۋەنلىك

4 ئاساسىي ئىدىئولوگىيەنىڭ دۆلەت ئىدارە قىلىش ئۇسۇلى:

قانۇنچىلار (法家):

قانۇن ۋە قائىدىلەر ئارقىلىق دۆلەتنى ئىدارە قىلىش
قاتتىق جازا-مۇكاپات سىستېمىسى
مەركەزلەشكەن كۈچلۈك بىيۇروكراتىيە

كۇڭزىچىلار (儒家):

ئەخلاق ۋە پەزىلەت ئارقىلىق ئىدارە قىلىش
ئوقۇمۇشلۇق كىشىلەر تەرىپىدىن ئىدارە قىلىنىش
ئۈلگە-ئۆرنەك كۆرسىتىش ئارقىلىق خەلقنى باشقۇرۇش

لاۋزىچىلار (道家):

ئەڭ ياخشى ھۆكۈمەت ئەڭ ئاز ھۆكۈمرانلىق قىلغان ھۆكۈمەت
تەبىئەتكە ئوخشاش ئۆز-ئۆزىدىن تەرتىپ ھاسىل قىلىش
تەبىئىي قانۇنىيەتلەر بويىچە ئىدارە قىلىش

موچىلار (墨家):

لاياقەتلىك شەخسلەرنى ئۇنۋانغا قارىماي تاللاش
دۆلەت ئىدارىسى ئەمەلىي نەتىجىلەرگە قاراپ باھالىنىشى كېرەك
ھەممە پۇقرالارنىڭ بىردەك ئادىل مۇئامىلىگە ئېرىشىشى

4 ئاساسىي ئىدىئولوگىيەنىڭ ئىنسان تەبىئىتى ھەققىدىكى كۆز-قاراشلىرى:

قانۇنچىلار (法家):

ئىنسان تەبىئىتى ئەسلىدە يامان، ئۆزى ئۈچۈنلا ياشايدۇ
پەقەت جازا ۋە قورقۇنچ ئارقىلىقلا تىزگىنلىگىلى بولىدۇ
كىشىلەرنى ئىشلىتىشتە پايدا ۋە زىيان ئامىلىغا تايىنىش كېرەك

كۇڭزىچىلار (儒家):

ئىنسانلار تۇغۇلۇشىدىنلا ياخشى ياكى ئەخلاقىي قابىلىيەتكە ئىگە
تەربىيە ۋە ئۆگىنىش ئارقىلىق ياخشى پەزىلەتلەرنى يېتىلدۈرۈش مۇمكىن
ئىنسانپەرۋەرلىك، ئادالەت، ئەدەپ-ئەخلاق ۋە دانالىق ئاساسىي پەزىلەتلەر

لاۋزىچىلار (道家):

ئىنسانلار تەبىئەتنىڭ بىر قىسمى، «داۋ (يول)» بويىچە ياشىشى كېرەك
ئىجتىمائىي چەكلىمىلەر ئىنسان تەبىئىتىنى بۇزىدۇ
تەبىئىي ھالەتكە قايتىش لازىم

موچىلار (墨家):

ئىنسانلار تەبىئەت جەھەتتىن نېيترال
ھەممىگە ئوخشاش مۇھەببەت كۆرسىتىشكە بولىدۇ
ئىنسانلار ئۆز-ئارا ياردەم قىلىشى كېرەك

4 ئاساسىي ئىدىئولوگىيەنىڭ ئىقتىسادىي كۆز-قاراشلىرى:

قانۇنچىلار (法家):

دېھقانچىلىق ۋە ھەربىي كۈچنى كۈچەيتىش
باج-سېلىق ۋە ئىقتىسادنى قاتتىق كونترول قىلىش
سودا-سېتىقنى چەكلەش، دۆلەت ھەممىنى مونوپۇل قىلىش

كۇڭزىچىلار (儒家):

ئادالەتلىك بايلىق تەقسىملەش
جەمئىيەتتە مۇقىملىق ساقلاش
چارۋىچىلىق ۋە دېھقانچىلىقنى ئاساس قىلىش

لاۋزىچىلار (道家):

ئىقتىسادىي ئىشلارغا ئاز ئارىلىشىش
ئاددىي تۇرمۇش، ئاز ئېھتىياج
تەبىئىي ئىقتىساد تەرتىپىگە ئىشىنىش

موچىلار (墨家):

بايلىقنى ئادىل تەقسىملەش
تېخنىكا ۋە قورال-ئۈسكۈنىلەرنى تەرەققىي قىلدۇرۇش
ئىسراپچىلىقنى قاتتىق تەنقىدلەش

4 ئاساسىي ئىدىئولوگىيەنىڭ خىتايغا تەسىرى:

قانۇنچىلار (法家):

قىسقا مۇددەتلىك تەسىرى: چىن سۇلالىسى (مىلادىدىن بۇرۇنقى 221-206) دەۋرىدە دۆلەت پەلسەپىسى بولغان، بىرىنچى ئىمپېراتور (چىن شى خۇاڭ) نىڭ بىرلىككە كەلتۈرۈش ھەرىكىتىنىڭ ئاساسىي نەزەرىيىسى بولغان
ئۇزۇن مۇددەتلىك تەسىرى: گەرچە كېيىنكى سۇلالىلەر رەسمىي قانۇنچىلارنى رەت قىلغان بولسىمۇ، خىتاي ئىمپېرىيەسىنىڭ ھەربىي ۋە ئىدارە قىلىش سىستېمىسىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن
خىتاي بىيۇروكراتىيە سىستېمىسى، قانۇن سىستېمىسى ۋە مەركەزلەشكەن ھاكىمىيەت تۈزۈمى قانۇنچىلار ئىدىيەسىگە ئاساسلانغان

كۇڭزىچىلار (儒家):

قىسقا مۇددەتلىك تەسىرى: خەن سۇلالىسى (مىلادىدىن بۇرۇنقى 206 - مىلادى 220) دەۋرىدە ئىمپېراتور خەن ۋۇدى تەرىپىدىن دۆلەت پەلسەپىسى قىلىپ بېكىتىلگەن
ئۇزۇن مۇددەتلىك تەسىرى: 2000 يىلدىن ئارتۇق خىتاي جەمئىيىتىنىڭ ئاساسىي ئىدېئولوگىيەسى بولۇپ، سىياسىي-ئىجتىمائىي سىستېما، ئائىلە قۇرۇلمىسى، مائارىپ سىستېمىسى ۋە دۆلەت ئىمتىھان سىستېمىسى قاتارلىقلارغا ئەڭ چوڭ تەسىر كۆرسەتكەن
زامانىۋى خىتاي مەدەنىيىتى ۋە ئەخلاق چۈشەنچىسىگە ھازىرغىچە تەسىر كۆرسىتىۋاتىدۇ

لاۋزىچىلار (道家):

قىسقا مۇددەتلىك تەسىرى: چىن سۇلالىسى يىمىرىلگەندىن كېيىن، خەن سۇلالىسىنىڭ دەسلەپكى دەۋرلىرىدە قىسقا مەزگىل دۆلەت پەلسەپىسى بولغان
ئۇزۇن مۇددەتلىك تەسىرى: خىتاي سەنئىتى، شېئىرىيىتى، تىبابىتى ۋە دىنىي تەپەككۇرىغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن
سىياسىي جەھەتتە پاسسىپ رەھبەرلىك شەكلى ۋە دۆلەت-پۇقرا مۇناسىۋىتىگە تەسىر كۆرسەتكەن
داۋ تەرىقىتى ئەمەلىيەتتە بۇ پەلسەپىگە ئاساسلانغان

موچىلار (墨家):

قىسقا مۇددەتلىك تەسىرى: ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرى (مىلادىدىن بۇرۇنقى 475-221)دە كۇڭزىچىلار بىلەن رىقابەتلەشكەن
ئۇزۇن مۇددەتلىك تەسىرى: گەرچە چىن سۇلالىسىنىڭ كىتاب كۆيدۈرۈش سىياسىتىدىن كېيىن ئاكتىپ سىياسىي ئېقىم بولالمىغان بولسىمۇ، خىتاي ھەربىي تېخنىكىسى، ئىنجېنېرلىق ۋە لوگىكا تەپەككۇرىغا ھەل قىلغۇچ تەسىر كۆرسەتكەن
موچىلارنىڭ ئەمەلىي پايدا ۋە ئۇنىۋېرسال مۇھەببەت ئىدىيەلىرى كېيىنكى خىتاي پەلسەپىسىگە سىڭىپ كەتكەن

4 ئاساسىي ئىدىئولوگىيەنىڭ ئوخشاشلىقلىرى:

مەقسەتتىكى ئوخشاشلىق: ھەر تۆت ئېقىم جەمئىيەت ۋە دۆلەتنى ئەڭ ياخشى باشقۇرۇش يوللىرىنى ئىزدىگەن.
تارىخىي باسقۇچتىكى ئوخشاشلىق: ھەممىسى ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرىدە (مىلادىدىن بۇرۇنقى 475-221) شەكىللەنگەن، بۇ ۋاقىت خىتايدا چوڭ ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي ئۆزگىرىشلەر يۈز بەرگەن دەۋر.
شەكىل ئوخشاشلىقى: ھەممىسى ئۇستاز-شاگىرت مۇناسىۋىتى ئارقىلىق ئۆز پەلسەپەلىرىنى تارقاتقان.
ئەنئەنىۋى چۈشەنچە: ھەممىسى قەدىمىي ئالتۇن دەۋر چۈشەنچىسىگە تايانغان (ياۋ، شۇن ۋە يۇ قاتارلىق ھۆكۈمدارلار دەۋرى).

4 ئاساسىي ئىدىئولوگىيە ھەققىدە قىسقىچە خۇلاسە:

بۇ تۆت ئېقىم خىتاي تارىخى، مەدەنىيىتى ۋە دۆلەت تۈزۈمىنى شەكىللەندۈرۈشتە ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغان. كۇڭزىچىلار ئەڭ ئۇزۇن مۇددەت ھۆكۈمرانلىق قىلغان بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە خىتاي دۆلەت سىستېمىسى كۇڭزىچىلارنىڭ ئەخلاقىي تەلىماتى بىلەن قانۇنچىلارنىڭ كۈچلۈك دۆلەت تۈزۈمىنىڭ بىرىكمىسى بولۇپ قالغان. لاۋزىچىلار سەنئەت، مەدەنىيەت ۋە دىنىي چۈشەنچىلەردە، مودېزىمچىلار بولسا تېخنىكا ۋە ئەمەلىي تەپەككۇردا ئىز قالدۇرغان. بۇ تۆت ئېقىمنىڭ بىرلىكتە تەسىرى زامانىۋى خىتاي مەدەنىيىتى ۋە سىياسىي سىستېمىسىنىڭ ئاساسىي يىلتىزلىرىنى تەشكىل قىلىدۇ.

ئەمدى قېپ قالغان باشقا خىتاي ئىدىئولوگىيەلىرى ھەققىدىكى مەلۇماتلارغا قاراپ باقايلى:

5. 名家 (مىڭجيا) - لوگىكىچىلىق

باشلامچىلىرى: 公孙龙 (گوڭسۇن لوڭ)، 惠施 (خۇيشى)

ئاساسىي پىكىرى: لوگىكا، تىل، ئاتالغۇلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 5-3 ئەسىرلەر.

ئىجابىي تەسىرلىرى:

مەنتىقە ۋە لوگىكىلىق تەپەككۇرنى تەرەققىي قىلدۇرغان
تىلشۇناسلىق تەرەققىياتىغا ھەسسە قوشقان
تەپەككۇردىكى ئېنىقلىق ۋە زىددىيەتسىزلىكنى تەشەببۇس قىلغان

سەلبىي تەسىرلىرى:

بەزىدە ئەمەلىي قىممەتتىن يىراق بولغان ئابستراكت مەسىلىلەرگە بېرىلگەن
ئەمەلىي جەمئىيەت مەسىلىلىرىگە كۆڭۈل بۆلۈش يېتەرسىز بولغان

6. 阴阳家 (يىنياڭجيا) - «مۇسبەت-مەنپىي»چىلىق

باشلامچىسى: 邹衍 (زوۇ يەن).

ئاساسىي پىكىرى: يىن ۋە ياڭ كۈچلىرى، بەش ئېلېمېنت نەزەرىيىسى، كائىناتنىڭ تەڭپۇڭلۇقى.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 3-ئەسىردە گۈللەنگەن.

ئىجابىي تەسىرلىرى:

تەبىئەت بىلەن مۇۋازىنەتلىك چۈشىنىش ئىدىيىسىنى ياراتقان
تېبابەت، ئاسترونومىيە ۋە تەبىئىي پەنلەرنىڭ تەرەققىياتىغا ئاساس بولغان
دىئالېكتىك تەپەككۇر ئۇسۇلىنى ئىلگىرى سۈرگەن

سەلبىي تەسىرلىرى:

بەزىدە ئەخمىقانە خۇراپاتلىققا ئېلىپ بارغان
باشقا پەننىڭ تەرەققىياتىنى چەكلەپ قويغان ۋاقىتلارمۇ بولغان

7. 纵横家 (زوڭخېڭجيا) - دىپلوماتچىلىق

باشلامچىلىرى: 苏秦 (سۇ چىن)، 张仪 (جاڭ يى)

ئاساسىي پىكىرى: دۆلەتلەر ئارا دىپلوماتىيە، سىياسىي ئىتتىپاقلىق، ھەربىي-سىياسىي ستراتېگىيە.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 4-3 ئەسىرلەر، جاڭگو دەۋرىدە.

قىسقىچە تونۇشتۇرۇش: دىپلوماتچىلىق پىكىرى ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋردىن چىن-خەن سۇلالىرىغىچە بولغان مەزگىلدە پەيدا بولغان ئېقىم بولۇپ، كۆپىنچە ھەرقايسى بەگلىكلەر ئارىسىدا سىياسىي تەشۋىقات ۋە مۇنازىرىلەر بىلەن شۇغۇللانغان خىتايلارنىڭ پىكىرى ئىدى. ئۇلار دۆلەت كۈچى يېتەرلىك بولغان ئاساستا ئىتتىپاقلىشىش، چەتكە قېقىش، قورقۇتۇش، مەنپەئەت بىلەن قايىل قىلىش قاتارلىق ئۇرۇش قىلماي يېڭىش ئۇسۇللىرى، ياكى ھەربىي تاكتىكىلار ئارقىلىق ئەڭ ئاز زىيان تارتىپ ئەڭ كۆپ مەنپەئەت قولغا كەلتۈرۈشكە ئۇرۇناتتى.

ئىجابىي تەسىرلىرى:

دۆلەتلەر ئارا مۇناسىۋەتلەرگە مەنتىقىلىق چۈشەنچە بەرگەن
دىپلوماتىك ستراتېگىيە ۋە دىئالوگ سەنئىتىنى تەرەققىي قىلدۇرغان
شەخسىي تالانت ۋە قابىلىيەتكە ئەھمىيەت بەرگەن

سەلبىي تەسىرلىرى:

ھىيلە-مىكىرلىك ۋە ئالدامچىلىقنى دىپلوماتىيە ۋاسىتىسى قىلىشنى ئىلگىرى سۈرگەن
بەزىدە ئۇرۇش ۋە توقۇنۇشنى كۈچەيتكەن
ئەخلاقىي پرىنسىپلارنى چەتكە قاققان

8. 杂家 (زاجيا) - ئارىلاشما ئېقىم

باشلامچىسى: 吕不韦 (لۈ بۇۋېي)

ئاساسىي پىكىرى: تۈرلۈك مەكتەپلەردىن پايدىلىنىش، كېرەكلىك بولسىلا قوللىنىش بولىدۇ.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 3-ئەسىر. ئىجابىي تەسىرلىرى:

ئوچۇق پىكىرلىكنى ئىلگىرى سۈرگەن
ھەرخىل پەلسەپىۋى پىكىرلەرنىڭ بىرلىشىشىنى قوللىغان
دوگمىلىققا قارشى تۇرغان

سەلبىي تەسىرلىرى:

بەزىدە سىستېمىلىق پەلسەپىۋى پرىنسىپلاردىن مەھرۇم قالغان
بەزىدە زىددىيەتلىك پىكىرلەرنى بىرلەشتۈرۈشتە ئىزچىللىق يوقاتقان

9. 农家 (نوڭجيا) - دېھقانچىلىق ئېقىمى

باشلامچىسى: 许行 (شۈ شىڭ)

ئاساسىي پىكىرى: دېھقانچىلىق ئىقتىسادىي ئاساس، ئۆز-ئۆزىگە يېتەرلىك بولۇش، تېرىقچىلىقنى ئۇلۇغلاش.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 4-3 ئەسىرلەر. ئىجابىي تەسىرلىرى:

دېھقانچىلىقنىڭ جەمئىيەتتىكى مۇھىملىقىنى تەكىتلىگەن
ئەمگەك ۋە ئۆز-ئۆزىگە يېتەرلىك بولۇشنى قەدىرلىگەن
تەبىئىي مەنبەلەرنى ئاقىلانە ئىشلىتىشنى تەشەببۇس قىلغان

سەلبىي تەسىرلىرى:

ئىلىم-پەن ۋە تېخنىكىنىڭ تەرەققىياتىغا كۆڭۈل بۆلۈشى يېتەرسىز بولغان
ئىقتىسادنىڭ باشقا ساھەلىرىنى ئەھمىيەتسىز دەپ قارىغان

10. 小说家 (شياۋشۇوجيا) - ھېكايىچىلىك

ئاساسىي پىكىرى: كىچىك ھېكايىلەر ۋە رىۋايەتلەر ئارقىلىق پەلسەپىۋى پىكىرلەرنى ئىپادىلەش.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 4-3 ئەسىرلەر.

ئىجابىي تەسىرلىرى:

مۇرەككەپ پەلسەپىۋى پىكىرلەرنى ئاممىباب قىلغان
ئەدەبىيات ۋە فولكلورنى بېيىتقان
مەدەنىي مىراسنىڭ داۋاملىشىشىغا ياردەم قىلغان

سەلبىي تەسىرلىرى:

بەزىدە تارىخىي ھەقىقەتنى خۇراپات بىلەن ئارىلاشتۇرۇۋەتكەن
رەسمىي تارىخشۇناسلار تەرىپىدىن “پەسلىك” دەپ قارالغان

11. 兵家 (بىڭجيا) - ھەربىيچىلىك

باشلامچىلىرى: 孙武 (سۇن ۋۇ، سۇن زى)، 吴起 (ۋۇ چى)

ئاساسىي پىكىرى: ھەربىي ستراتېگىيە، ئۇرۇش سەنئىتى، دۆلەت مۇداپىئەسى.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 5-3 ئەسىرلەر.

مەشھۇر ئەسەرلەر: «سۇن زىنىڭ ھەربىي ئىشلار دەستۇرى» (孙子兵法). بۇ كىتاب قەدىمكى خىتاي دۆلىتىنىڭ مىلادىدىن بۇرۇنقى 5-ئەسىردە ياشىغان سۇنزى تەرىپىدىن يېزىلغان ھەربىي كلاسسىك ئەسەردۇر. بۇ ئەسەر 13 بابتىن تەركىب تاپقان بولۇپ، ئۇرۇش ئىستراتېگىيەسى، جەڭ تاكتىكىسى، ھەربىي باشقۇرۇش، جاسۇسلۇق، دۈشمەننى يېڭىش ئۇسۇللىرى قاتارلىق تېمىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ كىتاب پەقەت ھەربىي ساھەدىلا ئەمەس، بەلكى دىپلوماتىيە، ئىگىلىك باشقۇرۇش ۋە سودا-سانائەت قاتارلىق كۆپلىگەن ساھەلەردە ئۈلگە قىلىنىدىغان قىممەتلىك ئەسەر بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.

ئىجابىي تەسىرلىرى:

ئىستراتېگىيەلىك تەپەككۇرنى تەرەققىي قىلدۇرغان
ئەقىللىق، پىلانلىق ھەرىكەت قىلىش ۋە تېجەشلىك پرىنسىپلىرىنى ئىلگىرى سۈرگەن
ئۇرۇشتا ئۇتۇشتىنمۇ بەكرەك ئۇرۇشنى قىلماي تۇرۇپ ئۇتۇشنى تەشەببۇس قىلغان

سەلبىي تەسىرلىرى:

ئەخلاقىي پرىنسىپلارنى ئۇتۇققا يەتكۈزىدىغان ۋاسىتىلار ئالدىدا سەل قارالغان
ھىيلە-مىكىر ۋە ئالدامچىلىقنى ئاقلىغان
ھەربىي گۈللىنىشنىلا دۆلەت قۇدرىتىنىڭ ئاساسى دەپ قارىغان

12. 医家 (يىجيا) - تېۋىپچىلىك

باشلامچىلىرى: 扁鹊 (بيەن چيۇې)، 华佗 (خۇا تو).

ئاساسىي پىكىرى: بەدەننىڭ تەڭپۇڭلۇقى، يىن-ياڭ نەزەرىيىسى ئاساسىدىكى تېبابەت، ئۆسۈملۈك بىلەن داۋالاش.

تەرەققىيات دەۋرى: مىلاددىن بۇرۇنقى 5-ئەسىردىن مىلادى 3-ئەسىرگىچە.

ئىجابىي تەسىرلىرى:

سالامەتلىك ۋە كېسەللىكنىڭ ئۇمۇمىي نەزەرىيەسىنى بەرپا قىلغان
ئالدىنى ئېلىش تېبابىتى ۋە ساغلام تۇرمۇش ئۇسۇلىنى تەشەببۇس قىلغان
تەبىئىي داۋالاش ئۇسۇللىرىنى تەرەققىي قىلدۇرغان

سەلبىي تەسىرلىرى:

بەزى نەزەرىيىلەر ئىلمىي ئاساستىن مەھرۇم بولغان
خۇراپىي ئىشەنچلەر بىلەن ئىلمىي مېتودلار ئارىلىشىپ كەتكەن
سىناق-تەتقىقات ۋە ئېمپىرىك مېتودلارنى بەلگىلىك دەرىجىدە چەتكە قاققان ۋاقىتلار بولغان

مەشھۇر ئەسەرلەر: 黄帝内经 خۇاڭدى نېيجىڭ ياكى ئۇيغۇرچە مەنىسى «خۇاڭدى ئىچكى كلاسسىك كىتابى» دەپ ئاتىلىدىغان بۇ كىتاب قەدىمكى خىتاي دۆلىتىنىڭ ئەڭ مۇھىم تىببىي قامۇسلىرىدىن بىرى. بۇ كىتاب خىتاي ئەنئەنىۋى تېبابىتىنىڭ ئاساسىي نەزەرىيە ۋە پرىنسىپلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. ئەسەر «سۇۋېن» ۋە «لىڭشۇ» دەپ ئاتىلىدىغان ئىككى قىسىمدىن تەركىب تاپقان بولۇپ، ئىنسان بەدىنىدىكى باش-ئاخىر ئالاقىلىق سىستېمىلارنى چۈشەندۈرىدۇ، يەنى بەدەننىڭ فىزىئولوگىيەسى، پاتولوگىيەسى، دىئاگنوز قىلىش ۋە داۋالاش ئۇسۇللىرى ھەققىدە سۆزلەيدۇ.

九流十家 نىڭ تارىخىي ئەھمىيىتى

بۇ ئېقىملارنىڭ ھەممىسى “ يۈز ئېقىمنىڭ بەسلىشىشى” (百家争鸣) دەۋرىدە گۈللەنگەن. بۇ دەۋر خىتاي تارىخىدىكى پەلسەپە ۋە ئىدېئولوگىيەلىك تەپەككۇرنىڭ ئالتۇن دەۋرى ھېسابلىنىدۇ. ھەربىر ئېقىم جەمئىيەت، سىياسەت، ئىنسان تەبىئىتى ۋە ئاخلاق ھەققىدە ئۆز قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويغان.

چىن سۇلالىسى دەۋرىدىكى چەكلەش

مىلاددىن بۇرۇنقى 221-يىلى چىن شىخۇاڭدى خىتاينى بىرلىككە كەلتۈرگەندىن كېيىن، “كىتابلارنى كۆيدۈرۈش، ئالىملارنى كۆمۈش” (焚书坑儒) سىياسىتىنى يولغا قويغان. بۇ سىياسەت ئاساسەن قانۇنچىلىق ئىدېئولوگىيەسىنى ئاساسىي ئورۇنغا قويۇپ، باشقا مەكتەپلەرنى باستۇرغان. كۆپلىگەن ئېقىملارنىڭ ئەسەرلىرى يوقىتىلغان ياكى ئېغىر زىيانغا ئۇچرىغان.

خەن سۇلالىسى دەۋرىدىكى ئەسلىگە كېلىش

خەن سۇلالىسى (مىلاددىن بۇرۇنقى 206 - مىلادى 220) دەۋرىدە، كوڭزىچىلىك قايتىدىن گۈللەنگەن ۋە رەسمىي دۆلەت پەلسەپىسى بولۇپ جاكارلانغان. بۇ چاغدا ئادەتتە “ئالتە كلاسسىك” (六经) دەپ ئاتىلىدىغان كوڭزى ئەسەرلىرى ئەسلىگە كەلتۈرۈلگەن.

كېيىنكى تەسىرلىرى

خىتاي كىلاسسىك ئېقىملىرىنىڭ ئىدىيەلىرى كېيىنكى خىتاي تارىخىغا، سىياسىتىگە، پەلسەپىسىگە ۋە مەدەنىيىتىگە ئىنتايىن چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن:

كوڭزىچىلىق: خىتاينىڭ 2000 يىلدىن ئارتۇق رەسمىي ئىدېئولوگىيەسى بولۇپ كەلگەن، ئائىلە قىممەت-قاراشلىرى، ئىجتىمائىي تەرتىپ ۋە دۆلەت-پۇقرا مۇناسىۋەتلىرىنى بەلگىلىگەن.
داۋچىلىق: خىتاي سەنئىتى، ئەدەبىياتى، تېبابىتى ۋە روھىي دۇنياسىغا تەسىر كۆرسەتكەن.
قانۇنچىلىق: كېيىنكى خىتاي ھۆكۈمەتلىرىنىڭ مەركەزلەشتۈرۈلۈش ۋە بىيروكراتىيە تۈزۈلمىسىگە نەزەرىيىۋى ئاساس بولغان.
ھەربىيچىلىك: خىتاي ۋە شەرقىي ئاسىيانىڭ ھەربىي ۋە سىياسىي ستراتېگىيەلىرىگە ئۇزۇن مۇددەتلىك تەسىر كۆرسەتكەن.
تېۋىپچىلىك: ئەنئەنىۋى خىتاي تېبابىتى سۈپىتىدە تاكى ھازىرغىچە داۋاملىشىپ كەلمەكتە.

خۇلاسە

九流十家بولسا قەدىمكى خىتاي پەيلاسوپلىرىنىڭ ۋە ئىدېئولوگىيەلىك پىكىر بەسلىشىش دەۋرىنىڭ مەھسۇلاتى. گەرچە بەزى ئېقىملار كېيىنكى تارىخىي دەۋرلەردە ئۆز ئەھمىيىتىنى يوقاتقان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ كۆپلىگەن ئىدىيەلىرى خىتاي ۋە شەرقىي ئاسىيا مەدەنىيىتىدە بۈگۈنگىچە ساقلىنىپ كەلمەكتە. بۇ ئىدىيەلەر خىتاي پەلسەپىسىنىڭ ئاساسلىرىنى بەرپا قىلغان ۋە ھازىرقى خىتاي مەدەنىيىتىنىڭ ئاساسلىرىنى شەكىللەندۈرگەن. بۇ 12 ئېقىمنىڭ تەسىرى كېيىنكى خىتاي پەلسەپىسى ۋە مەدەنىيىتىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن. ئۇلارنىڭ ئىچىدە، كوڭزىچىلىق، داۋچىلىق ۋە قانۇنچىلىق ئەڭ چوڭ تەسىرگە ئىگە بولغان.

ئىجابىي:

بۇ ئېقىملارنىڭ ھەممىسى خىتاي مەدەنىيىتىگە تۈرلۈك جەھەتتىن ھەسسە قوشقان
ئىنسان، جەمئىيەت ۋە كائىناتنى چۈشىنىشتە تۈرلۈك نۇقتىئىنەزەرلەرنى تەمىنلىگەن
پىكىر ئەركىنلىكى ۋە پىكىرىي بەسلىشىشنى ئىلگىرى سۈرگەن دەۋرنى ياراتقان

سەلبىي:

بەزى ئېقىملارنىڭ دوگما ھالەتتە قېلىشى ئۇلارنىڭ تەرەققىياتىنى چەكلەپ قويغان
سىياسىي كۈچلەر تەرىپىدىن قوللىنىلىشى بەزىدە زۇلۇمنى ئاقلاش ئۈچۈن خىزمەت قىلغان
كۆپىنچە ئېقىملار ئاساسلىق جەمئىيەتنى ئاساس قىلغانلىقتىن، پۇقرالار باراۋەرلىكىگە كۆڭۈل بۆلۈش يېتەرسىز بولغان

بۇ ئېقىملارنىڭ پىكىر-قاراشلىرى ھېلىھەم خىتاي ۋە شەرقىي ئاسىيا جەمئىيەتلىرىگە، ھەتتا بۈگۈنكى زامانىۋى دۇنياغا ئۆز تەسىرىنى كۆرسەتمەكتە.