خىتاينى چۈشىنىش 24

تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 25 مىنۇت

بسم الله الرحمن الرحيم

خىتايلارنىڭ تارىخى جاسۇسلۇقى

قەدىمكى دەۋرلەردىن تارتىپ، خىتاي ھۆكۈمرانلىرى ئىستراتېگىيىلىك مۇھىم ئورۇنغا ئىگە بولغان شەرقىي تۈركىستان ۋە ئوتتۇرا ئاسىياغا ئىزچىل دىققەت قىلىپ كەلگەن. بۇ رايونغا ئەۋەتىلگەن ئېكىسپېدىتسىيەچىلەر، ئەلچىلەر، راھىبلار ۋە سودىگەرلەرنىڭ سەپەرلىرى كۆپىنچە ھاللاردا كۆپ خىل مەقسەتنى كۆزلىگەن. دىپلوماتىيە، سودا، دىن تارقىتىش ياكى ئىلىم-پەن ئالماشتۇرۇش قاتارلىق ئوچۇق-ئاشكارا ۋەزىپىلەرنىڭ ئارقىسىغا دائىم دېگۈدەك سىياسىي، ھەربىي ۋە ئىقتىسادىي ئاخبارات توپلاش، يەنى «جاسۇسلۇق» ۋەزىپىسى يوشۇرۇنغان بولاتتى. خىتاينىڭ ئەنئەنىۋى ئىستراتېگىيىلىك تەپەككۇرىدا «ئۆزۈڭنى ۋە ئۆزگىنى بىلسەڭ، يۈز ئۇرۇشتا يېڭىلمەيسەن» (知己知彼，百战不殆) دېگەن قاراش مۇھىم ئورۇندا تۇرىدىغان بولۇپ، غەربىي دىياردىكى ئەھۋالنى ئېنىق ئىگىلەش ھەمىشە خىتاي ھۆكۈمرانلىرىنىڭ بۇ رايونغا قارىتا سىياسەت بەلگىلىشىنىڭ ئاساسى بولۇپ كەلگەن. تۆۋەندە خىتايلار تارىخىدا بىز تەرەپكە ئەۋەتكەن 11 جاسۇس خىتاي ھەققىدە بىرئاز مەلۇمات كۆرۈپ باقايلى:

1. جاڭ چيەن (张骞 - Zhāng Qiān)

ياشىغان ۋاقتى: تەخمىنەن مىلادىدىن ئىلگىرىكى 164 - 114-يىللار
پادىشاھلىق (سۇلالە): غەربىي خەن سۇلالىسى (西汉 - Xī Hàn)، خەن ۋۇدى (汉武帝 - Liu Che) دەۋرى
قىسقىچە تەرجىمىھالى: خىتاي تارىخىدىكى تۇنجى رەسمىي ئەۋەتىلگەن غەربىي دىيار ئېكىسپېدىتسىيەچىسى، دىپلومات. ئۇ «يىپەك يولىنىڭ ئىلاھى» ياكى «يىپەك يولىنى ئاچقۇچى» دەپ تەرىپلىنىدۇ.
كىم ئەۋەتكەن: خەن ئىمپېراتورى ۋۇدى (汉武帝)
نېمە ئۈچۈن ئەۋەتكەن:
- رەسمىي مەقسەت: شىمالدىكى كۈچلۈك رەقىبى ھونلار (匈奴 - Xiongnu) غا قارشى ئىتتىپاقداش تېپىش، بولۇپمۇ ھونلار تەرىپىدىن غەربكە قوغلاپ چىقىرىلغان يۆجىلەر (月氏 - Yuèzhī) بىلەن ھەربىي ئىتتىپاق تۈزۈش (بىرىنچى قېتىملىق سەپىرى، م.ئى. 138-يىلى باشلانغان). ئىككىنچى قېتىملىق سەپىرى (م.ئى. 119-يىلى ئەتراپىدا) ۋۇسۇنلار (乌孙 - Wusun) بىلەن ئىتتىپاق تۈزۈش ۋە دىپلوماتىك ئالاقىنى كۈچەيتىش ئىدى.
- يوشۇرۇن مەقسەت (جاسۇسلۇق): بۇ سەپەرلەر دىپلوماتىيە نىقابى ئاستىدىكى مۇھىم ئاخبارات توپلاش ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەن. جاڭ چيەن غەربىي دىياردىكى دۆلەتلەرنىڭ جۇغراپىيىلىك ئورنى، ھەربىي كۈچى، سىياسىي ئەھۋالى، ئىقتىسادىي ئىمكانىيەتلىرى، ھونلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ۋە ئۇلارغا قارشى تۇرۇش ئىمكانىيىتى ھەققىدە تەپسىلىي مەلۇمات يىغىشقا مەسئۇل قىلىنغان. ئۇنىڭ تۇتقۇن قىلىنىپ 10 يىل ھونلار ئارىسىدا ياشىشى ھەتتا ئۇنىڭغا ھونلارنىڭ ئىچكى ئەھۋالىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنىش پۇرسىتى بەرگەن بولۇشى مۇمكىن.
نەلەرگە بارغان: چاڭئەندىن (长安) يولغا چىقىپ، خېشى كارىدورى (河西走廊) ئارقىلىق ھونلار زېمىنىغا كىرگەن ۋە تۇتۇلغان. قېچىپ قۇتۇلغاندىن كېيىن فەرغانە (大宛 - Ferghana)، سوغدىيانا (康居 - Kangju/Sogdiana)، باكتېرىيە (大夏) قاتارلىق جايلارغا بارغان. ئىككىنچى قېتىملىق سەپىرىدە ئۆزى ۋە ئۇنىڭ ئەلچىلىرى ئۇيسۇن، فەرغانە، سوغدىيانا، باكتېرىيە، بۇخارا (安息 - Parthia)، ھىندىستان (身毒) قاتارلىق كۆپلىگەن دۆلەتلەرگە يېتىپ بارغان ياكى ۋەكىل ئەۋەتكەن.
نېمە كىتاب يازغان: ئۆزى بىۋاسىتە كىتاب يازمىغان، ئەمما ئۇنىڭ ئىمپېراتورغا سۇنغان تەپسىلىي دوكلاتلىرى ۋە ئاغزاكى مەلۇماتلىرى داڭلىق تارىخچى سىما چيەن (司马迁) تەرىپىدىن «تارىخىي خاتىرىلەر» (史记 - Shǐjì) نىڭ «فەرغانە تەزكىرىسى» (大宛列传) بابىغا كىرگۈزۈلگەن.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان: غەربىي دىياردىكى ئونلىغان دۆلەتنىڭ جۇغراپىيىسى، نوپۇسى، ئۆرپ-ئادەتلىرى، سىياسىي تۈزۈلمىسى، ھەربىي ئەھۋالى، ئىقتىسادىي مەھسۇلاتلىرى (مەسىلەن، ئۈزۈم، فەرغانىنىڭ داڭلىق «شاھانە ئاتلىرى»/汗血宝马)، سودا يوللىرى ۋە ھونلارغا بولغان پوزىتسىيىسى ھەققىدە ئىنتايىن قىممەتلىك، بىرىنچى قول مەلۇماتلارنى ئېلىپ كەلگەن.
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: ئۇنىڭ مەلۇماتلىرى خەن سۇلالىسىنىڭ دۇنيا قارىشىنى كېڭەيتىپ، غەربىي دىيار ھەققىدىكى تۇمانلىق تەسەۋۋۇرلارنى كونكرېت بىلىمگە ئايلاندۇردى. بۇ، خەن ۋۇدىنىڭ غەربكە قارىتا كەڭ كۆلەملىك ھەربىي ھەرىكەتلەرنى قوزغىشى، غەربىي يۇرت قورۇقچىبەگ مەھكىمىسىنى (西域都护府) تەسسىس قىلىشى (ئارخولوگ قۇربان ۋەلىنىڭ ئېيتىشىچە بۇ قورۇقچىبەگ مەھكىمىسى پۈتۈنلەي خىتاي ئويدۇرمىسى بولۇپ، ھېچقانداق تارىخى ئىسپات يوقكەن) ۋە «يىپەك يولى» نىڭ رەسمىي ئېچىلىشىغا بىۋاسىتە تۈرتكە بولدى. جاڭچەننىڭ ئاخباراتلىرى خەن سۇلالىسىنىڭ ھونلارغا قارشى ئىستراتېگىيە تۈزۈشىدە ھەل قىلغۇچ رول ئوينىدى.

2. بەنچاۋ (班超 - Bān Chāo)

ياشىغان ۋاقتى: مىلادى 32 - 102-يىللار
پادىشاھلىق (سۇلالە): شەرقىي خەن سۇلالىسى (东汉 - Dōng Hàn)، خەن مىڭدىدىن (汉明帝) خەن خېدىغىچە (汉和帝) بولغان دەۋرلەر
قىسقىچە تەرجىمىھالى: شەرقىي خەن سۇلالىسىنىڭ ئەفسانىۋى گېنېرالى، دىپلوماتى ۋە ھەربىي ئىستراتېگىيەچىسى. «قەلەم تاشلاپ، ئەسكەر بولۇش» (投笔从戎) ئىبارىسى ئۇنىڭ ھاياتىدىن كەلگەن. ئۇ غەربىي دىياردا 31 يىل تۇرۇپ، خەن سۇلالىسىنىڭ بۇ رايوندىكى تەسىرىنى قايتىدىن تىكلىگەن ۋە مۇستەھكەملىگەن. تارىخچى بەنگۇ (班固) نىڭ ئىنىسى.
كىم ئەۋەتكەن: دەسلەپتە گېنېرال دۇ گۇ (窦固) نىڭ قوشۇنى بىلەن بىللە غەربكە يۈرۈش قىلغان، كېيىن خەن ئىمپېراتورلىرى (مىڭدى، جاڭدى، خېدى) تەرىپىدىن غەربىي دىيار ئىشلىرىغا مەسئۇل قىلىنىپ، زور ھوقۇق بېرىلگەن.
نېمە ئۈچۈن ئەۋەتكەن:
- رەسمىي مەقسەت: غەربىي دىياردىكى دۆلەتلەرنى خەن سۇلالىسىگە قايتىدىن بويسۇندۇرۇش، يىپەك يولىنىڭ بىخەتەرلىكى ۋە راۋانلىقىنى كاپالەتلەندۈرۈش، شىمالىي ھونلارنىڭ غەربىي دىياردىكى تەسىرىنى ۋە تاجاۋۇزچىلىقىنى تۈپتىن يوقىتىش.
- ئەمەلىي پائالىيىتى (جاسۇسلۇق ۋە سىياسىي ئويۇن): بەنچاۋنىڭ غەربىي دىياردىكى پائالىيىتى پەقەت ھەربىي يۈرۈش بىلەنلا چەكلەنمىگەن. ئۇ ئىنتايىن ئۇستا دىپلومات ۋە سىياسىي ئويۇنچى بولۇپ، دائىم ئاز ساندىكى قوشۇن بىلەن چوڭ نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈرگەن. ئۇنىڭ ئۇسۇلى: ئالدى بىلەن تەپسىلىي ئاخبارات توپلاش، يەرلىك كۈچلەر ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەتلەردىن پايدىلىنىش، «يولۋاسنىڭ ئۇۋىسىغا كىرمەي تۇرۇپ، يولۋاس بالىسىنى قانداق قولغا كەلتۈرگىلى بولسۇن» (不入虎穴，焉得虎子) دېگەن تاكتىكا بويىچە، كىچىك، ئەمما جۈرئەتلىك ھەرىكەتلەر ئارقىلىق ھاسما كۈچلەرنى يوقىتىش ياكى قورقۇتۇش، دوست كۆرۈنگەنلەرنى قوللاش، دۈشمەنلەرنى يېتىم قالدۇرۇش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ ئەمەلىيەتتە بىر ھەربىي قوماندان بولۇش سۈپىتى بىلەن بىرگە، غەربىي دىياردا خەن سۇلالىسىنىڭ ئاخبارات تورىنى قۇرغان ۋە باشقۇرغان مۇھىم شەخس ئىدى.
نەلەرگە بارغان: ئۇنىڭ پائالىيىتى پۈتكۈل تارىم ئويمانلىقىنى قاپلىغان. لوپنۇر (鄯善 - Shanshan)، خوتەن (于阗 - Yutian)، قەشقەر (疏勒 - Shule)، كۇچار (龟兹 - Qiuci)، ياركەنت (莎车 - Suoche) قاتارلىق 50 دىن ئارتۇق دۆلەتنى بويسۇندۇرغان ياكى خەن سۇلالىسىنىڭ تەسىرى ئاستىغا ئالغان. ئۇنىڭ تەسىرى ھەتتا پامىرنىڭ غەربىگىچە يەتكەن. ئۇ يەنە ئۆزىنىڭ ئەلچىسى گەن يىڭ (甘英) نى رىم ئىمپېرىيىسى (大秦 - Daqin) گە ئەۋەتمەكچى بولغان، گەن يىڭ پارس قولتۇقىغىچە بارغان.
نېمە كىتاب يازغان: ئۆزى بىۋاسىتە كىتاب يازمىغان، ئەمما ئۇنىڭ ئىش-ئىزلىرى، غەربىي دىيار ھەققىدىكى دوكلاتلىرى ۋە توپلىغان مەلۇماتلىرى ئاكىسى بەنگۇ ۋە سىڭلىسى بەنجاۋ (班昭) تەرىپىدىن تاماملاپ يېزىلغان «كېيىنكى خەننامە» (后汉书 - Hòu Hànshū) نىڭ «غەربىي يۇرت تەزكىرىسى» (西域传) قىسمىغا تەپسىلىي كىرگۈزۈلگەن.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان (يوللىغان): ئۇ 31 يىل بويىچە غەربىي دىياردىكى دۆلەتلەرنىڭ سىياسىي، ھەربىي، ئىقتىسادىي ئەھۋالى، ئىچكى زىددىيەتلىرى، رەھبەرلىرىنىڭ پوزىتسىيىسى، جۇغراپىيىلىك شارائىتى ۋە خەلقنىڭ كەيپىياتى ھەققىدە ئۈزلۈكسىز ۋە ئىنتايىن توغرا مەلۇماتلارنى توپلاپ، خەن سۇلالىسى ھۆكۈمىتىگە يوللاپ تۇرغان. بۇ مەلۇماتلار خەن سۇلالىسىنىڭ غەربىي دىيار سىياسىتىنى بەلگىلىشىدە ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغان.
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: (ئۇ قېرىپ، ئىمپېراتوردىن قايتىشقا رۇخسەت سوراپ، لوياڭغا قايتىپ بىر ئايدىن كېيىن ۋاپات بولغان). ئۇنىڭ ئۇزۇن يىللىق جاپالىق پائالىيىتى خەن سۇلالىسىنىڭ غەربىي دىياردىكى ھۆكۈمرانلىقىنى نەچچە ئون يىل مۇستەھكەملىدى، يىپەك يولى سودىسىنىڭ گۈللىنىشىنى كاپالەتلەندۈردى. ئۇنىڭ ھاياتى كېيىنكى دەۋرلەردىكى خىتاي ھەربىي ۋە سىياسىي ئەربابلىرى ئۈچۈن غەربىي رايونلارنى ئىدارە قىلىشتا ئۈلگە بولۇپ قالدى.

3. فاشيەن (法显 - Fǎxiǎn)

ياشىغان ۋاقتى: تەخمىنەن 337 - 422-يىللار
پادىشاھلىق (سۇلالە): شەرقىي جىن سۇلالىسى (东晋 - Dōng Jìn)
قىسقىچە تەرجىمىھالى: بۇددىست راھىب، تەرجىمان ۋە مەشھۇر ساياھەتچى. خىتاي تارىخىدا قۇرۇقلۇق يولى بىلەن غەربكە بېرىپ، دېڭىز يولى بىلەن قايتىپ كەلگەن تۇنجى تونۇلغان راھىب.
كىم ئەۋەتكەن: ھۆكۈمەت تەرىپىدىن ئەمەس، ئۆزىنىڭ دىنىي ئېتىقادى ۋە بىلىمگە بولغان تەشنالىقى تۈرتكىسىدە، بىر قانچە ھەمراھى بىلەن بىللە شەخسىي سەپەرگە چىققان.
نېمە ئۈچۈن يولغا چىققان: خىتايدىكى بۇددا دىنى قائىدىلىرى (ۋىنايا - Vinaya) نىڭ تولۇق ئەمەسلىكى ۋە تەرجىمىلەردىكى خاتالىقلارنى ھېس قىلىپ، بۇددىزمنىڭ ۋەتىنى بولغان ھىندىستانغا بېرىپ، ئەسلى نۇسخىدىكى مۇقەددەس كىتابلارنى، بولۇپمۇ تولۇق «ۋىنايا پىتاكا» نى ئىزداش، ئۆگىنىش ۋە ئېلىپ كېلىش ئۈچۈن.
نەلەرگە بارغان: چاڭئەندىن (长安) يولغا چىقىپ، خېشى كارىدورى، دۇنخۇاڭ، تاكلىماكان قۇملۇقىنىڭ جەنۇبىي گىرۋىكى (لوپنۇر، خوتەن)، پامىر تاغلىرىنى (葱岭) ئېشىپ، شىمالىي ھىندىستان (ھازىرقى پاكىستان ۋە ئافغانىستاننىڭ بىر قىسىم جايلىرى)، ئوتتۇرا ھىندىستان (پاتالىپۇترا، نالاندا)، نېپال ۋە سىرىلانكا (سىلون) قاتارلىق جايلارغا بارغان. كېيىن دېڭىز يولى بىلەن ھىندونېزىيە (爪哇 - Java) ئارقىلىق جۇڭگوغا قايتىپ، چىڭداۋ (青岛) ئەتراپىدا قۇرۇقلۇققا چىققان.
نېمە كىتاب يازغان: «بۇددا دىيارى خاتىرىلىرى» (佛国记 - Fó Guó Jì)، يەنە «فاشيەن تەزكىرىسى» (法显传 - Fǎxiǎn Zhuàn) ياكى «ئالىي راھىب فاشيەن تەزكىرىسى» (高僧法显传) دەپمۇ ئاتىلىدىغان مەشھۇر ساياھەتنامىنى يازغان. بۇ كىتابتا ئۇ ئۆتكەن 30 دىن ئارتۇق دۆلەت ۋە رايوننىڭ جۇغراپىيىسى، سىياسىتى، ئۆرپ-ئادەتلىرى، بولۇپمۇ بۇددا دىنىنىڭ ئەھۋالى تەپسىلىي خاتىرىلەنگەن.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان: نۇرغۇنلىغان قىممەتلىك سانسكرىتچە بۇددا دىنى كىتابلىرىنى (مەسىلەن، «ماھاساڭگىكا ۋىنايا» - 摩诃僧祇律) ئېلىپ قايتقان. ئۇنىڭ ساياھەتنامىسى 5-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە جەنۇبىي ئاسىيا ھەققىدە ئىنتايىن مۇھىم تارىخىي، جۇغراپىيىلىك ۋە مەدەنىيەت مەلۇماتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. گەرچە ئۇنىڭ مەقسىتى دىنىي بولسىمۇ، ئۇنىڭ خاتىرىلىرى بىۋاسىتە ياكى ۋاسىتىلىك ھالدا خىتاي ھۆكۈمرانلىرىنىڭ بۇ رايونلار ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنى ئاشۇرۇشقا ياردەم قىلغان.
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: ئۇ ئېلىپ كەلگەن ۋە تەرجىمە قىلغان كىتابلار خىتاي بۇددىزمىنىڭ، بولۇپمۇ قائىدە-يوسۇن تەرىپىنىڭ تەرەققىياتىغا زور تۆھپە قوشقان. ئۇنىڭ ساياھەتنامىسى كېيىنكى ساياھەتچىلەر (مەسىلەن، شۈەنزاڭ) ئۈچۈن مۇھىم يول كۆرسەتكۈچ ۋە مەنبە بولۇپ قالغان ھەمدە ئوتتۇرا ۋە جەنۇبىي ئاسىيا تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا قىممەتلىك ماتېرىيال ھېسابلىنىدۇ.

4. سۇڭيۈن (宋云 - Sòng Yún) ۋە خۇي شىڭ (惠生 - Huì Shēng)

پائالىيەت قىلغان ۋاقتى: 6-ئەسىرنىڭ باشلىرى (ئەلچىلىك سەپىرى 518-522-يىللار)
پادىشاھلىق (سۇلالە): شىمالىي ۋېي سۇلالىسى (北魏 - Běi Wèi)
قىسقىچە تەرجىمىھالى: سۇڭيۈن دۇنخۇاڭلىق ئەمەلدار، خۇي شىڭ بولسا بۇددىست راھىب ئىدى. ئۇلار بىرلىكتە غەربكە بۇددا دىنى كىتابلىرىنى ئېلىپ كېلىش ئۈچۈن ئەۋەتىلگەن رەسمىي ئەلچىلەر ئۆمىكىنىڭ ئەزالىرى ئىدى.
كىم ئەۋەتكەن: شىمالىي ۋېي سۇلالىسىنىڭ ئەمەلىي ھۆكۈمرانى خانىش خۇ (灵太后胡氏).
نېمە ئۈچۈن ئەۋەتكەن: بۇددا دىنىنىڭ ماھايانا مەزھىپىگە ئائىت مۇقەددەس كىتابلارنى ھىندىستاندىن ئېلىپ كېلىش ۋە شۇ پۇرسەتتە غەربىي دىياردىكى دۆلەتلەرنىڭ ئەھۋالىنى ئىگىلەش، شىمالىي ۋېينىڭ تەسىرىنى كۆرسىتىش. بۇمۇ دىنىي ۋەزىپە بىلەن سىياسىي-ئاخبارات توپلاش ۋەزىپىسى بىرلەشتۈرۈلگەن بىر سەپەر ئىدى.
نەلەرگە بارغان: لوياڭدىن (洛阳) يولغا چىقىپ، چىڭخەي يولى، تارىم ئويمانلىقى (لوپنۇر، خوتەن، كارغالىك)، پامىر تاغلىرى، ۋاخان كارىدورى ئارقىلىق ھازىرقى ئافغانىستان ۋە پاكىستاننىڭ شىمالىدىكى ئەفتالىتلار (嚈哒 - Hepthalites/ئاق ھونلار) كونتروللىقىدىكى گەندارا (Gandhara) ۋە ئۇددىيانا (Uddiyana) قاتارلىق جايلارغا بارغان.
نېمە كىتاب يازغان: سۇڭيۈن «سۇڭيۈن سەپەر خاتىرىسى» (宋云行记) نى يازغان، بۇ ئەسەرنىڭ ئەسلى نۇسخىسى يوقاپ كەتكەن بولسىمۇ، ئۇنىڭ مۇھىم مەزمۇنلىرى ياڭ شۈەنجى (杨衒之) تەرىپىدىن يېزىلغان «لوياڭدىكى بۇددا ئىبادەتخانىلىرى خاتىرىسى» (洛阳伽蓝记 - Luòyáng Qiélán Jì) نىڭ 5-جىلدىدا ساقلىنىپ قالغان.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان: سەپەر جەريانىدا ئۆتكەن جايلاردىكى بۇددا دىنىنىڭ ئەھۋالى، ئىبادەتخانىلار، ئەفتالىتلار ئىمپېرىيىسىنىڭ سىياسىي ۋە ھەربىي كۈچى، يەرلىك ئۆرپ-ئادەتلەر ۋە ئىجتىمائىي ئەھۋاللار ھەققىدە مەلۇماتلارنى خاتىرىلىگەن. ئۇلار 170 پارچە ماھايانا دىنىي كىتابى ۋە بىر قىسىم بۇددا ھەيكەللىرىنى ئېلىپ قايتقان.
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: ئېلىپ كەلگەن دىنىي كىتابلار خىتايدىكى بۇددىزم كىتابلىرى توپلىمىنى بېيىتقان. ئۇلارنىڭ خاتىرىلىرى 6-ئەسىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا، بولۇپمۇ ئەفتالىتلار ھۆكۈمرانلىقى ۋە گەندارا رايونىنىڭ بۇددا دىنى سەنئىتى ھەققىدە قىممەتلىك تارىخىي مەنبە بولۇپ قالغان. ئۇلارنىڭ دوكلاتى شىمالىي ۋېي ھۆكۈمىتىنىڭ غەربىي رايونلارغا بولغان چۈشەنچىسىنى يېڭىلىغان.

5. ۋېي جىيې (韦节 - Wéi Jié)

پائالىيەت قىلغان ۋاقتى: 7-ئەسىرنىڭ باشلىرى (ئەلچىلىك سەپىرى 609-يىلى)
پادىشاھلىق (سۇلالە): سۈي سۇلالىسى (隋朝 - Suí Cháo)، سۈي ياڭدى (隋炀帝) دەۋرى
قىسقىچە تەرجىمىھالى: سۈي سۇلالىسىنىڭ ئەمەلدارى ۋە دىپلوماتى. سۈي ياڭدىنىڭ غەربكە كېڭىيىش سىياسىتىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە ئەۋەتىلگەن.
كىم ئەۋەتكەن: سۈي ئىمپېراتورى ياڭدى (隋炀帝)
نېمە ئۈچۈن ئەۋەتكەن: سۈي سۇلالىسىنىڭ كۈچ-قۇدرىتىنى نامايان قىلىش، غەربىي دىياردىكى دۆلەتلەرنى (بولۇپمۇ شەرقىي تۈرك خانلىقىنىڭ تەسىرىدىكى دۆلەتلەرنى) سۈي سۇلالىسىگە ئىتائەت قىلىشقا ۋە خەراجەت تۆلەشكە ئۈندەش، تۈركلەرگە قارشى ئىتتىپاقداش تېپىش ۋە بۇ رايونلارنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە ھەربىي ئەھۋالى ھەققىدە ئاخبارات توپلاش. بۇ ئېنىقلا سىياسىي ۋە ئىستراتېگىيىلىك مەقسەتتىكى بىر سەپەر ئىدى.
نەلەرگە بارغان: چاڭئەندىن غەربكە قاراپ يولغا چىقىپ، خېشى كارىدورى، قۇمۇل (伊吾 - Yīwú)، تۇرپان (高昌 - Gāochāng) ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى «جاۋۋۇ توققۇز فامىلىلىكلەر دۆلىتى» (昭武九姓) دەپ ئاتالغان سوغدىلار ھۆكۈمرانلىقىدىكى بوستانلىق شەھەر دۆلەتلىرىگە بارغانلىقى پەرەز قىلىنىدۇ.
نېمە كىتاب يازغان: «غەربىي چەتئەللىكلەر خاتىرىسى» (西蕃记 - Xī Fān Jì) ناملىق بىر ئەسەر يازغانلىقى رىۋايەت قىلىنىدۇ، ئەمما بۇ كىتابنىڭ ئەسلى نۇسخىسى ساقلىنىپ قالمىغان. ئۇنىڭ سەپىرى ھەققىدىكى بەزى ئۇچۇرلار «سۈينامە» (隋书 - Suí Shū) غا كىرگۈزۈلگەن بولۇشى مۇمكىن.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان: غەربىي دىياردىكى دۆلەتلەرنىڭ سىياسىي ئەھۋالى، تۈركلەر بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى، ئىقتىسادىي ئەھۋالى ۋە سۈي سۇلالىسىگە بولغان پوزىتسىيىسى ھەققىدە مەلۇماتلارنى توپلاپ قايتقان.
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: ئۇنىڭ ۋە باشقا ئەلچىلەرنىڭ دوكلاتلىرى سۈي ياڭدىنىڭ غەربىي دىيارغا قارىتا تېخىمۇ ئاكتىپ سىياسەت يۈرگۈزۈشىگە، ھەتتا ئۆزىنىڭ غەربكە «ساياھەت» قىلىشىغا (ئەمەلىيەتتە ھەربىي كۈچ نامايىشى) تۈرتكە بولغان. بۇ مەلۇماتلار كېيىنكى تاڭ سۇلالىسىنىڭ غەربىي دىيارنى ئىدارە قىلىشى ئۈچۈنمۇ مەلۇم دەرىجىدە ئاساس سالغان.

6. شۈەنزاڭ (玄奘 - Xuánzàng)

ياشىغان ۋاقتى: تەخمىنەن 602 - 664-يىللار
پادىشاھلىق (سۇلالە): تاڭ سۇلالىسى (唐朝 - Táng Cháo)، تاڭ تەيزۇڭ (唐太宗) ۋە تاڭ گاۋزۇڭ (唐高宗) دەۋرلىرى
قىسقىچە تەرجىمىھالى: تاڭ سۇلالىسىنىڭ ئەڭ مەشھۇر بۇددىست راھىبى، پەيلاسوپى، تەرجىمانى ۋە ساياھەتچىسى. ئۇ «ئۈچ تىپىتاكا ئۇستازى» (三藏法师 - Sānzàng Fǎshī) دەپ ھۆرمەتلىنىدۇ. ئۇنىڭ سەپىرى كېيىن «غەربكە ساياھەت» (西游记 - Xīyóujì) ناملىق فانتازىيىلىك روماننىڭ يېزىلىشىغا ئىلھام بەرگەن.
كىم ئەۋەتكەن: دەسلەپتە ئىمپېراتورنىڭ رۇخسىتىسىز، يەنى قانۇنسىز ھالدا، چېگرادىن يوشۇرۇنچە ئۆتۈپ غەربكە سەپەر قىلغان (629-يىلى ئەتراپىدا). ئەمما ئۇنىڭ بۇ سەپىرىنىڭ دىنىي مەقسىتى كۈچلۈك بولغاچقا، ھەم قايتىپ كەلگەندىن كېيىن ئېلىپ كەلگەن بىلىملىرىنىڭ قىممىتىنى تونۇپ يەتكەن ئىمپېراتور تەيزۇڭ ئۇنى كەچۈرۈپلا قالماي، زور ئىززەت-ئىكرام كۆرسىتىپ، ئۇنىڭ تەرجىمە ئىشلىرىنى قوللىغان.
نېمە ئۈچۈن يولغا چىققان: خىتايدىكى بۇددا دىنى تەلىماتلىرىدىكى زىددىيەتلەر، تەرجىمىلەردىكى پەرقلەر ۋە چۈشەنچىلەردىكى قالايمىقانچىلىقلارنى ھەل قىلىش ئۈچۈن، بۇددىزمنىڭ ھەقىقىي ماھىيىتىنى ۋە ئەسلى كىتابلىرىنى (بولۇپمۇ يوگاچارا پەلسەپىسىگە ئائىت) ھىندىستاندىكى ئەڭ نوپۇزلۇق ئۇستازلاردىن بىۋاسىتە ئۆگىنىش ۋە ئەسلى نۇسخىدىكى كىتابلارنى ئېلىپ كېلىش ئۈچۈن.
نەلەرگە بارغان: چاڭئەندىن يولغا چىقىپ، لياڭجۇ (凉州)، گۇاجۇ (瓜州)، دۇنخۇاڭ، قۇمۇل، تۇرپان (قوچۇ)، قاراشەھەر، كۇچار، ئاقسۇ، بېدەل داۋىنى (تىيانشان تاغلىرى)، ئىسسىقكۆل، سۇياب (碎叶城)، تاشكەنت، سەمەرقەنت، تېرمىز، بەلخ، باميان ئارقىلىق ھىندىستانغا كىرگەن. ھىندىستاندا 17 يىل تۇرۇپ، نالاندا (那烂陀寺) قاتارلىق جايلاردا ئوقۇغان، تەتقىقات قىلغان ۋە نۇرغۇن جايلارنى زىيارەت قىلغان. قايتىش يولىدا پامىر تاغلىرى، قەشقەر، ياركەنت، خوتەن، لوپنۇر ئارقىلىق 645-يىلى چاڭئەنگە قايتىپ كەلگەن.
نېمە كىتاب يازغان: ئىمپېراتور تەيزۇڭنىڭ تەلىپى بويىچە، شاگىرتى بيەنجى (辩机) نىڭ ياردىمى بىلەن ئۆزىنىڭ 17 يىللىق سەپەر خاتىرىسىنى «بۈيۈك تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى غەربىي يۇرت خاتىرىلىرى» (大唐西域记 - Dà Táng Xīyù Jì) نامىدا تۈزۈپ چىققان. بۇ كىتاب 12 جىلد بولۇپ، ئۇ ئۆتكەن ۋە ئاڭلىغان 138 دۆلەت ۋە رايون ھەققىدە ئىنتايىن تەپسىلىي مەلۇمات بېرىدۇ. ئۇ يەنە ئۆمرىنىڭ قالغان قىسمىدا 75 بۆلۈم، 1335 جىلدلىق بۇددا دىنى كىتابىنى سانسكرىتتىن خىتايچىغا تەرجىمە قىلغان.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان: «بۈيۈك تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى غەربىي يۇرت خاتىرىلىرى» 7-ئەسىردىكى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ھىندىستاننىڭ جۇغراپىيىسى، تارىخى، سىياسىتى، ئىقتىسادى، مەدەنىيىتى، تىللىرى، ئۆرپ-ئادەتلىرى، دىنلىرى (بولۇپمۇ بۇددىزم مەزھەپلىرىنىڭ تارقىلىشى ۋە ئىبادەتخانىلار)، ئىقلىمى، مەھسۇلاتلىرى، ئارىلىقلىرى ۋە رىۋايەتلىرى ھەققىدە تەڭداشسىز، ئىنتايىن مول ۋە ئىشەنچلىك مەلۇماتلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ يەنە 657 پارچە قىممەتلىك بۇددا دىنى كىتابى، ھەيكەللەر ۋە باشقا مۇقەددەس بۇيۇملارنى ئېلىپ قايتقان. گەرچە ئۇنىڭ سەپىرى دىنىي مەقسەتتە بولسىمۇ، ئۇنىڭ بۇ كىتابى تاڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى ئۈچۈن غەربىي دىيار ۋە ھىندىستان ھەققىدىكى ئەڭ مۇھىم ۋە تەپسىلىي ئاخبارات مەنبەسى بولۇپ قالغان.
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: ئۇنىڭ تەرجىمە پائالىيىتى خىتاي بۇددىزمىنىڭ پەلسەپىۋى چوڭقۇرلۇقىنى زور دەرىجىدە ئاشۇرغان ۋە «ۋېيشى» (唯识宗 - Consciousness-Only School) ياكى «فاشياڭ» (法相宗) مەزھىپىنىڭ قۇرۇلۇشىغا ئاساس سالغان. ئۇنىڭ «بۈيۈك تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىكى غەربىي يۇرت خاتىرىلىرى» كېيىنكى ئەۋلادلار ئۈچۈن تارىخ، جۇغراپىيە ۋە دىنشۇناسلىق تەتقىقاتىدىكى بىباھا مەنبە بولۇپ، ھەتتا 19-ئەسىردە ھىندىستاندىكى نۇرغۇن قەدىمكى بۇددىزم ئىزنا جايلىرىنىڭ قايتا بايقىلىشىغا ياردەم بەرگەن. ئۇنىڭ سەپىرى تاڭ سۇلالىسىنىڭ غەربىي دىيارغا بولغان تەسىرىنى كۈچەيتىشكە ۋاسىتىلىك ھالدا تۆھپە قوشقان.

7. دۇ خۈەن (杜环 - Dù Huán)

پائالىيەت قىلغان ۋاقتى: 8-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرى (751-يىلى ئەسىرگە چۈشۈپ، تەخمىنەن 762-يىلى قايتىپ كەلگەن)
پادىشاھلىق (سۇلالە): تاڭ سۇلالىسى (唐朝 - Táng Cháo)
قىسقىچە تەرجىمىھالى: تاڭ سۇلالىسىنىڭ گېنېرالى گاۋ شيەنجى (高仙芝) قوشۇنىدىكى بىر ئەسكەر (ياكى تۆۋەن دەرىجىلىك ئەمەلدار). ئۇنىڭ سەپىرى ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن بولماستىن، بەلكى مەجبۇرىي ھالدا يۈز بەرگەن.
كىم ئەۋەتكەن: ھېچكىم ئەۋەتمىگەن. 751-يىلى تالاس دەرياسى بويىدا تاڭ سۇلالىسى قوشۇنى بىلەن ئابباسىيلار خەلىپىلىكى قوشۇنى ئوتتۇرىسىدا يۈز بەرگەن مەشھۇر تالاس ئۇرۇشى (怛罗斯之战) دا باشقا نۇرغۇن تاڭ ئەسكەرلىرى بىلەن بىللە ئەرەبلەرگە ئەسىرگە چۈشۈپ كەتكەن.
نېمە ئۈچۈن سەپەر قىلغان: ئەسىرگە چۈشكەنلىكى ئۈچۈن، ئابباسىيلار خەلىپىلىكىنىڭ ئىچكىرى جايلىرىغا ئېلىپ كېتىلگەن ۋە ئۇ يەردە 10 يىلدىن ئارتۇق تۇرغان.
نەلەرگە بارغان: تالاس جېڭىدىن كېيىن، ئوتتۇرا ئاسىيا ئارقىلىق غەربكە يۆتكەلگەن. ئۇنىڭ خاتىرىلىرىگە ئاساسلانغاندا، ئۇ ھازىرقى ئۆزبېكىستان، ئىران، ئىراق (كۇفە شەھىرىنى تىلغا ئالغان)، سۈرىيە قاتارلىق ئابباسىيلار خەلىپىلىكىنىڭ يادرولۇق رايونلىرىدا بولغان. ھەتتا بەزى تەتقىقاتچىلار ئۇنىڭ شىمالىي ئافرىقا (مىسىر ياكى «مورىن» دۆلىتى / 摩邻国، بەلكىم ماراكەش) غىچە بارغان بولۇشى مۇمكىن دەپ قارايدۇ. ئاخىرىدا دېڭىز يولى بىلەن (بەلكىم پارس قولتۇقىدىن) جۇڭگونىڭ گۇاڭجۇ (广州) پورتىغا قايتىپ كەلگەن.
نېمە كىتاب يازغان: ئۆزىنىڭ 10 يىللىق سەرگۈزەشتىلىرى ئاساسىدا «سەپەر خاتىرىسى» (经行记 - Jīngxíng Jì) ناملىق بىر كىتاب يازغان. بۇ كىتابنىڭ تولۇق نۇسخىسى يوقاپ كەتكەن، ئەمما ئۇنىڭ تۇغقىنى، داڭلىق تارىخچى ۋە ئەمەلدار دۇ يۇ (杜佑) ئۆزىنىڭ «توڭديەن» (通典 - Tōngdiǎn) ناملىق چوڭ ھەجىملىك ئېنسىكلوپېدىيىسىدە «سەپەر خاتىرىسى» دىن نۇرغۇن پارچىلارنى نەقىل كەلتۈرگەن.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان: ئۇنىڭ خاتىرىلىرى خىتايلار ئۈچۈن ئابباسىيلار خەلىپىلىكى ۋە ئىسلام دۇنياسى ھەققىدىكى تۇنجى بىۋاسىتە، كۆرگەن-بىلگەنلىرى ئاساسىدىكى مەلۇماتلار ھېسابلىنىدۇ. ئۇ ئەرەبلەرنىڭ دىنى (ئىسلام)، تىلى، يېزىقى، قانۇنلىرى، ئۆرپ-ئادەتلىرى، ئىجتىمائىي تۇرمۇشى، ھۈنەر-سەنئىتى (مەسىلەن، كىتاپچىلىق، مېتالچىلىق، توقۇمىچىلىق)، دېھقانچىلىقى، تېبابىتى ۋە ھەتتا خىتايلىق ئەسىر ھۈنەرۋەنلەرنىڭ (مەسىلەن، قەغەز ياسىغۇچىلار، رەسساملار، توقۇمىچىلار) ئۇ يەردىكى پائالىيەتلىرى ھەققىدە قىممەتلىك مەلۇماتلارنى قالدۇرغان. (قەغەز ياساش تېخنىكىسىنىڭ غەربكە تارقىلىشى تالاس ئۇرۇشىدىكى خىتاي ئەسىرلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك دەپ قارىلىدۇ).
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: دۇ خۈەننىڭ خاتىرىلىرى گەرچە پارچە-پۇرات ساقلىنىپ قالغان بولسىمۇ، خىتايلارنىڭ ئىسلام مەدەنىيىتى ۋە غەربىي ئاسىيا ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنى بېيىتقان. ئۇنىڭ مەلۇماتلىرى كېيىنكى دەۋرلەردە خىتاينىڭ بۇ رايونلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىگە ئازدۇر-كۆپتۇر تەسىر كۆرسەتكەن بولۇشى مۇمكىن.

8. ۋاڭ يەندى (王延德 - Wáng Yándé)

پائالىيەت قىلغان ۋاقتى: 10-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرى (ئەلچىلىك سەپىرى 981-984-يىللار)
پادىشاھلىق (سۇلالە): شىمالىي سۇڭ سۇلالىسى (北宋 - Běi Sòng)، سۇڭ تەيزوڭ (宋太宗) دەۋرى
قىسقىچە تەرجىمىھالى: شىمالىي سۇڭ سۇلالىسىنىڭ ئەمەلدارى ۋە ئەلچىسى.
كىم ئەۋەتكەن: سۇڭ ئىمپېراتورى تەيزوڭ (宋太宗).
نېمە ئۈچۈن ئەۋەتكەن:
- رەسمىي مەقسەت: تارىم ئويمانلىقىنىڭ شەرقىي شىمالىدا ھۆكۈم سۈرۈۋاتقان قۇدرەتلىك قوچۇ ئۇيغۇر ئىدىقۇتلۇقى (高昌回鹘) بىلەن رەسمىي دىپلوماتىك مۇناسىۋەت ئورنىتىش، ئۇلارنىڭ سۇڭ سۇلالىسىگە بولغان دوستانە پوزىتسىيىسىنى مۇستەھكەملەش ۋە سوۋغا-سالاملارنى ئالماشتۇرۇش.
- ئىستراتېگىيىلىك مەقسەت (جاسۇسلۇق): بۇ ۋاقىتتا سۇڭ سۇلالىسى غەربىي شىمالدا كۈچىيىۋاتقان تاڭغۇتلارنىڭ غەربىي شيا دۆلىتى (西夏) ۋە شىمالدىكى كىدانلارنىڭ لياۋ سۇلالىسى (辽朝) نىڭ تەھدىتىگە دۇچ كېلىۋاتاتتى. ۋاڭ يەندىنىڭ ۋەزىپىسى قوچۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ ھەربىي كۈچى، ئىقتىسادىي ئەھۋالى، قوشنا دۆلەتلەر (بولۇپمۇ غەربىي شيا ۋە قارخانىيلار) بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ئېنىقلاپ، ئۇلارنى لياۋ ۋە شياغا قارشى يوشۇرۇن ياكى ئاشكارا ئىتتىپاقداش قىلىش مۇمكىنچىلىكىنى باھالاش ئىدى. يەنى، ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسىي ۋە ھەربىي يۆنىلىشى ھەققىدە ئاخبارات توپلاش مۇھىم ۋەزىپە ئىدى.
نەلەرگە بارغان: سۇڭ سۇلالىسىنىڭ پايتەختى كەيفېڭدىن (开封) يولغا چىقىپ، خېشى كارىدورى ئارقىلىق قۇمۇل (伊州 - Yīzhōu)، قوچۇ (高昌 - Gāochāng، يەنى تۇرپان)، بېشبالىق (北庭 - Běitíng) قاتارلىق ئۇيغۇر ئىدىقۇتلۇقىنىڭ مۇھىم شەھەرلىرىگە بارغان ۋە ئىدىقۇت بىلەن كۆرۈشكەن.
نېمە كىتاب يازغان: ئۆزىنىڭ سەپەر خاتىرىسىنى «غەربىي ئۆلكىگە ئەلچىلىككە بېرىش خاتىرىسى» (西州使程记 - Xīzhōu Shǐchéng Jì) نامىدا يازغان. بۇ ئەسەرنىڭ ئەسلى نۇسخىسى يوقاپ كەتكەن، ئەمما ئۇنىڭدىكى مۇھىم مەزمۇنلار «سۇڭنامە» (宋史 - Sòng Shǐ) نىڭ «قوچۇ تەزكىرىسى» (高昌传) بابىدا تەپسىلىي ساقلىنىپ قالغان.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان: ئۇيغۇر ئىدىقۇتلۇقىنىڭ سىياسىي تۈزۈلمىسى، ئىدىقۇتنىڭ ھوقۇقى ۋە تۇرمۇشى، شەھەرلەرنىڭ گۈللىنىشى (بولۇپمۇ قوچۇ شەھىرى)، دېھقانچىلىق (بولۇپمۇ كېۋەز ۋە ئۈزۈمچىلىك)، باغۋەنچىلىك، سۇغىرىش سىستېمىلىرى، خەلقنىڭ ئۆرپ-ئادەتلىرى، دىنىي ئېتىقادلىرى (بۇددا دىنى ۋە مانى دىنىنىڭ تەڭ مەۋجۇتلۇقى)، ئىبادەتخانىلارنىڭ كۆپلۈكى ۋە ھەشەمەتلىكى، سودا-سېتىقنىڭ ئەھۋالى ۋە سۇڭ سۇلالىسىگە بولغان دوستانە مۇناسىۋىتى ھەققىدە ئىنتايىن تەپسىلىي ۋە جانلىق مەلۇماتلارنى ئېلىپ كەلگەن. بۇ مەلۇماتلار سۇڭ ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ رايوندىكى ئىستراتېگىيىلىك ھەمراھىنى چۈشىنىشى ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم ئىدى.
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: ۋاڭ يەندىنىڭ دوكلاتى سۇڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتىنى غەربتىكى مۇھىم ۋە مەدەنىيىتى يۈكسەك تەرەققىي قىلغان ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ ئەھۋالىدىن ئەتراپلىق خەۋەردار قىلدى. بۇ، سۇڭ سۇلالىسىنىڭ قوچۇ ئۇيغۇرلىرى بىلەن بولغان دىپلوماتىك ۋە سودا مۇناسىۋەتلىرىنى داۋاملاشتۇرۇشىغا ئاساس بولدى ۋە 10-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىكى تۇرپان رايونىنىڭ ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت ئەھۋالىنى تەتقىق قىلىش ئۈچۈن قىممەتلىك مەنبە بولۇپ قالدى.

9. گاۋ جۈيخۇي (高居诲 - Gāo Jūhuì)

پائالىيەت قىلغان ۋاقتى: 10-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرى (ئەلچىلىك سەپىرى تەخمىنەن 938-942-يىللار ئارىلىقىدا)
پادىشاھلىق (سۇلالە): كېيىنكى جىن سۇلالىسى (后晋 - Hòu Jìn)، بەش سۇلالە ۋە ئون پادىشاھلىق دەۋرى (五代十国 - Wǔdài Shíguó)
قىسقىچە تەرجىمىھالى: كېيىنكى جىن سۇلالىسىنىڭ ئەمەلدارى ۋە ئەلچىسى. بۇ دەۋر خىتاي ئىچىدە سىياسىي جەھەتتە پارچىلانغان ۋە تۇراقسىز بىر مەزگىل ئىدى.
كىم ئەۋەتكەن: كېيىنكى جىن سۇلالىسىنىڭ ئىمپېراتورى شى جىڭتاڭ (石敬瑭) ياكى ئۇنىڭ ۋارىسى.
نېمە ئۈچۈن ئەۋەتكەن:
- رەسمىي مەقسەت: غەربىي دىيارنىڭ جەنۇبىدىكى كۈچلۈك بۇددىست دۆلىتى بولغان خوتەن پادىشاھلىقى (于阗王国 - Yutian Wangguo) نىڭ پادىشاھى لى شېڭتيەنگە (李圣天، ئۇيغۇرچە ئىسمى نامەلۇم) خىتاي ئىمپېراتورى تەرىپىدىن بېرىلگەن مەرتىۋىنى ۋە سوۋغا-سالاملارنى يەتكۈزۈش، ئىككى دۆلەت ئوتتۇرىسىدىكى ئەنئەنىۋى دوستانە مۇناسىۋەتنى داۋاملاشتۇرۇش.
- ئىستراتېگىيىلىك مەقسەت (جاسۇسلۇق): خىتايدىكى سىياسىي قالايمىقانچىلىق شارائىتىدا، غەربىي دىياردىكى مۇھىم دۆلەتلەرنىڭ، بولۇپمۇ خوتەننىڭ سىياسىي يۆنىلىشى، ھەربىي كۈچى ۋە ئەتراپتىكى باشقا كۈچلەر (مەسىلەن، شىمالدىكى كىدانلار، غەربتىكى قارخانىيلار) بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى ئىگىلەش كېيىنكى جىن ھۆكۈمىتى ئۈچۈن مۇھىم ئىدى. گاۋ جۈيخۇينىڭ ۋەزىپىسى خوتەننىڭ ئىشەنچلىك ئىتتىپاقداش بولۇش-بولالماسلىقىنى ۋە رايوندىكى كۈچلەر تەڭپۇڭلۇقىنى باھالاشنى ئۆز ئىچىگە ئالغان.
نەلەرگە بارغان: كەيفېڭدىن يولغا چىقىپ، خېشى كارىدورى (بۇ ۋاقىتتا گۇيىجۈن / 归义军 ھاكىمىيىتى كونتروللىقىدا ئىدى) ئارقىلىق خوتەنگە (于阗 - Yutian) يېتىپ بارغان.
نېمە كىتاب يازغان: ئۆزىنىڭ سەپەر خاتىرىسىنى «خوتەن دۆلىتىگە سەپەر خاتىرىسى» (于阗国行程记 - Yútiānguó Xíngchéng Jì) نامىدا يازغانلىقى تىلغا ئېلىنىدۇ. بۇ كىتابمۇ يوقاپ كەتكەن، ئەمما ئۇنىڭدىكى بەزى مەلۇماتلار «بەش دەۋر تارىخىنىڭ يېڭى نۇسخىسى» (新五代史 - Xīn Wǔdài Shǐ) نىڭ «تۆت چەتئەللىك تەزكىرىسى» (四夷附录) قىسمىغا كىرگۈزۈلگەن.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان: خوتەن پادىشاھلىقىنىڭ سىياسىي ئەھۋالى، پادىشاھ لى شېڭتيەننىڭ ھوقۇقى ۋە خىتاي مەدەنىيىتىگە بولغان ھەۋىسى، خوتەننىڭ بۇددا دىنى ئېتىقادىنىڭ كۈچلۈكلۈكى، قىممەتلىك قاش تېشى (玉石 - jade) قېزىش ۋە سودىسى، شۇنداقلا خېشى كارىدورىدىكى گۇيىجۈن ھاكىمىيىتىنىڭ ئەھۋالى ھەققىدە مەلۇماتلارنى ئېلىپ كەلگەن.
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: ئۇنىڭ دوكلاتى خىتايدىكى قالايمىقانچىلىق دەۋرىدە غەربىي دىياردىكى مۇھىم دۆلەت بولغان خوتەن بىلەن بولغان ئالاقىنى ساقلاپ قېلىشقا ياردەم بەرگەن ۋە 10-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىكى خوتەن ۋە خېشى كارىدورى رايونىنىڭ تارىخىنى تەتقىق قىلىش ئۈچۈن مۇھىم ئۇچۇرلارنى قالدۇرغان.

10. راھىب چيۇ چۇجى (丘处机 - Qiū Chǔjī)

ياشىغان ۋاقتى: 1148 - 1227-يىللار
پادىشاھلىق (سۇلالە): جىن سۇلالىسى (金朝 - Jīn Cháo) نىڭ ئاخىرقى مەزگىلى ۋە موڭغۇل ئىمپېرىيىسى (蒙古帝国 - Ménggǔ Dìguó) نىڭ دەسلەپكى مەزگىلى
قىسقىچە تەرجىمىھالى: داۋجياۋ (道教 - Taoism) نىڭ چۈەنجېن (全真教 - Quánzhēn) مەزھىپىنىڭ ئەڭ داڭلىق رەھبەرلىرىدىن بىرى. ئۇ «چاڭچۈن ھەزرەتلىرى» (长春真人 - Chángchūn Zhēnrén، يەنى مەڭگۈ ياشايدىغان ھەقىقىي ئىنسان) دەپ ھۆرمەت بىلەن ئاتالغان.
كىم ئەۋەتكەن (چاقىرتقان): موڭغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ قۇرغۇچىسى چىڭگىزخان (成吉思汗 - Chéngjísīhàn).
نېمە ئۈچۈن چاقىرتقان/بارغان:
- چىڭگىزخاننىڭ مەقسىتى: چىڭگىزخان ئۆزىنىڭ غەربكە قىلغان يۈرۈشى جەريانىدا، چيۇ چۇجىنىڭ يۇقىرى ئەخلاقى ۋە داڭقىنى ئاڭلاپ، ئۇنىڭدىن ئۇزۇن ئۆمۈر كۆرۈشنىڭ سىرىنى (长生之道) ۋە دۇنيانى تىنچ ئىدارە قىلىشنىڭ يوللىرىنى سوراش ئۈچۈن ئۆز دەرگاھىغا (ئوتتۇرا ئاسىياغا) چاقىرتغان.
- چيۇ چۇجىنىڭ مەقسىتى: 70 ياشتىن ئاشقان يۇقىرى ياشتىكى چيۇ چۇجى بۇ ئۇزۇن ۋە خەتەرلىك سەپەرگە چىقىشنى قارار قىلغان. ئۇنىڭ مەقسىتى پەقەت چىڭگىزخان بىلەن كۆرۈشۈپلا قالماي، بەلكى پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، بۇ قۇدرەتلىك ھۆكۈمرانغا نەسىھەت قىلىپ، ئۇنى ئۇرۇش ۋە قىرغىنچىلىقنى ئازايتىشقا، خەلققە رەھىم-شەپقەت قىلىشقا ئۈندەش ئىدى. شۇنداقلا، بۇ پۇرسەت ئارقىلىق داۋجياۋنىڭ تەسىرىنى كېڭەيتىشنىمۇ ئويلىغان بولۇشى مۇمكىن.
نەلەرگە بارغان: 1220-يىلى شەندۇڭدىن (山东) يولغا چىقىپ، بېيجىڭ، موڭغۇلىيە ۋادىسى، ئالتاي تاغلىرى، تىيانشان تاغلىرىنىڭ شىمالىي ئېتىكى (بېشبالىق ئەتراپى)، ئىسسىقكۆل، تالاس، سەمەرقەنت، ئامۇ دەرياسىدىن ئۆتۈپ، 1222-يىلى ھازىرقى ئافغانىستاندىكى ھىندىقۇش تاغلىرى (兴都库什山) ئەتراپىدا چىڭگىزخان بىلەن بىر نەچچە قېتىم ئۇچرىشىپ سۆھبەتلەشكەن. كېيىن ئوخشاش يول بىلەن شەرققە قايتقان.
نېمە كىتاب يازغان: ئۇنىڭ سەپىرى ۋە چىڭگىزخان بىلەن بولغان سۆھبەتلىرى ھەمراھ بولۇپ بارغان شاگىرتى لى جىچاڭ (李志常) تەرىپىدىن تەپسىلىي خاتىرىلىنىپ، «چاڭچۈن ھەزرەتلىرىنىڭ غەربكە ساياھىتى خاتىرىسى» (长春真人西游记 - Chángchūn Zhēnrén Xīyóu Jì) ناملىق كىتاب تۈزۈلگەن.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان (خاتىرىلەنگەن): بۇ كىتاب گەرچە داۋجياۋ نۇقتىسىدىن يېزىلغان بولسىمۇ، 13-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىكى موڭغۇل ئىستىلاسى دەۋرىدىكى شىمالىي خىتاي، موڭغۇلىيە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ جۇغراپىيىسى، يول لىنىيىلىرى، شەھەرلىرىنىڭ ئەھۋالى (بەزىلىرىنىڭ ۋەيران بولغانلىقى)، خەلقلەرنىڭ تۇرمۇشى ۋە ئۆرپ-ئادەتلىرى ھەققىدە ئىنتايىن قىممەتلىك، بىۋاسىتە مەلۇماتلارنى بېرىدۇ. بولۇپمۇ، چىڭگىزخاننىڭ شەخسىيىتى ۋە ئۇنىڭ بىلەن بولغان سۆھبەتلەرنىڭ خاتىرىسى ئۆزگىچە تارىخىي قىممەتكە ئىگە. گەرچە مەقسىتى ئاخبارات توپلاش بولمىسىمۇ، بۇ خاتىرە شۇ دەۋردىكى غەربىي رايونلارنىڭ ئەھۋالىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ.
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: چىڭگىزخان چيۇ چۇجىنىڭ سەمىمىيىتى ۋە دانالىقىغا قايىل بولۇپ، ئۇنىڭغا چوڭ ھۆرمەت كۆرسەتكەن ۋە پۈتۈن ئىمپېرىيە تەۋەسىدىكى بارلىق داۋجياۋ راھىبلىرىنى باج ۋە ئالۋان-ياساقتىن ئازاد قىلىش ھەققىدە پەرمان چۈشۈرگەن. بۇ، چۈەنجېن مەزھىپىنىڭ يۈەن سۇلالىسى دەۋرىدە زور دەرىجىدە گۈللىنىشىگە سەۋەب بولغان. ئۇنىڭ سەپەر خاتىرىسى كېيىنكىلەر ئۈچۈن موڭغۇل ئىمپېرىيىسىنىڭ دەسلەپكى تارىخىنى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ شۇ دەۋردىكى ئەھۋالىنى چۈشىنىشتە مۇھىم مەنبە بولۇپ قالغان.

11. چېن چېڭ (陈诚 - Chén Chéng)

ياشىغان ۋاقتى: 1365 - 1457-يىللار
پادىشاھلىق (سۇلالە): مىڭ سۇلالىسى (明朝 - Míng Cháo)، يوڭلې (永乐 - Yǒnglè) ۋە شۈەندې (宣德 - Xuāndé) دەۋرلىرى
قىسقىچە تەرجىمىھالى: مىڭ سۇلالىسىنىڭ ئەمەلدارى، دىپلوماتى ۋە ساياھەتچىسى. ئۇ بىر نەچچە قېتىم (ئەڭ مۇھىملىرى 1413-1415 ۋە 1416-1418-يىللىرى) غەربىي دىيارغا ۋە ئوتتۇرا ئاسىياغا ئەلچىلىككە بارغان.
كىم ئەۋەتكەن: مىڭ ئىمپېراتورى يوڭلې (永乐帝 - Yǒnglè Dì). بۇ دەۋر مىڭ سۇلالىسىنىڭ تاشقى دۇنياغا ئاكتىپ كېڭىيىش ۋە تەسىر كۆرسىتىش سىياسىتى يۈرگۈزگەن مەزگىلى ئىدى (جېڭ خېنىڭ دېڭىز سەپەرلىرىمۇ شۇ دەۋردە بولغان).
نېمە ئۈچۈن ئەۋەتكەن:
- رەسمىي مەقسەت: بۈيۈك ئەمىر تېمۇر ۋاپات بولغاندىن كېيىنكى تېمۇرىيلەر ئىمپېرىيىسى (بولۇپمۇ شاھرۇھ مىرزا ھۆكۈمرانلىقىدىكى ھېرات ۋە سەمەرقەنت مەركەزلىرى) ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى باشقا دۆلەتلەر (مەسىلەن، قۇمۇل خانلىقى، تۇرپان، موغۇلىستان خانلىقى) بىلەن رەسمىي دىپلوماتىك مۇناسىۋەت ئورنىتىش، مىڭ سۇلالىسىنىڭ «ئاسمان ئاستىدىكى ھۆكۈمران» لىق ئورنىنى ئېتىراپ قىلدۇرۇش، خەراجەت (تارتۇق) تۈزۈمىنى يولغا قويۇش ۋە سودا ئالاقىسىنى جانلاندۇرۇش.
- ئىستراتېگىيىلىك مەقسەت (جاسۇسلۇق): ئەمىر تېمۇر ھايات ۋاقتىدا مىڭ سۇلالىسىگە زور تەھدىت شەكىللەندۈرگەن ئىدى. ئۇ ۋاپات بولغاندىن كېيىن، مىڭ ھۆكۈمىتى تېمۇرىيلەر ئىمپېرىيىسىنىڭ ئىچكى ئەھۋالى، شاھزادىلەر ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەشلەر، ھەربىي كۈچىنىڭ ئاجىزلاشقان-ئاجىزلاشمىغانلىقى، مىڭ سۇلالىسىگە قارشى يەنە تەھدىت شەكىللەندۈرۈش ئىقتىدارىنىڭ بار-يوقلۇقى ھەققىدە جىددىي ئاخباراتقا ئېھتىياجلىق ئىدى. چېن چېڭنىڭ ۋەزىپىسى بۇ دۆلەتلەرنىڭ رىيال سىياسىي، ھەربىي ۋە ئىقتىسادىي ئەھۋالىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرۈپ، تەپسىلىي دوكلات بېرىش ئىدى.
نەلەرگە بارغان: بىر نەچچە قېتىملىق سەپىرىدە خېشى كارىدورى، قۇمۇل، تۇرپان، ئىلى بالىق (ھازىرقى ئىلى رايونى)، تاشكەنت، سەمەرقەنت، بۇخارا، ئەندىجان ۋە تېمۇرىيلەر ئىمپېرىيىسىنىڭ ئەينى ۋاقىتتىكى پايتەختى ھېرات (赫拉特 - Herat) قاتارلىق 20 گە يېقىن دۆلەت ۋە شەھەرگە بارغان.
نېمە كىتاب يازغان: ئۆزىنىڭ سەپەرلىرى ئاساسىدا ئىككى مۇھىم ئەسەر يازغان: «غەربىي يۇرتقا سەپەر خاتىرىسى» (西域行程记 - Xīyù Xíngchéng Jì) ۋە «غەربىي يۇرتتىكى تاشقى دۆلەتلەر خاتىرىسى» (西域番国志 - Xīyù Fānguó Zhì). بىرىنچىسىدە سەپەر لىنىيىسى، ئارىلىقلار، تاغ-دەريالار تەپسىلىي خاتىرىلەنگەن بولسا، ئىككىنچىسىدە ھەر بىر دۆلەتنىڭ جۇغراپىيىسى، تارىخى، سىياسىتى، ئۆرپ-ئادىتى، مەھسۇلاتلىرى، دىنى ۋە مىڭ سۇلالىسى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى قاتارلىقلار بايان قىلىنغان. بۇ كىتابلار ھەتتا خەرىتىلەرنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان.
قانداق مەلۇماتلارنى ئېلىپ قايتقان: ئۇنىڭ كىتابلىرى 15-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىكى ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سىياسىي پارچىلىنىش ئەھۋالى، تېمۇرىيلەر ئىمپېرىيىسىنىڭ ئىچكى كۈرەشلىرى ۋە يەنىلا مەۋجۇت بولغان مەدەنىيەت گۈللىنىشى (بولۇپمۇ ھېرات ۋە سەمەرقەنتتە)، موغۇلىستان خانلىقىنىڭ ئەھۋالى، ئىسلام دىنىنىڭ رايوندىكى مۇتلەق ئۈستۈنلۈكى، شەھەرلەرنىڭ قۇرۇلمىسى ۋە تۇرمۇشى، سودا يوللىرىنىڭ ئەھۋالى (بەزى جايلاردا موڭغۇل ئىستىلاسىدىن كېيىنكى ۋەيرانچىلىقنىڭ ئىزلىرى) ھەققىدە ئىنتايىن تەپسىلىي، دەل ۋاقتىدىكى ۋە ئىشەنچلىك مەلۇماتلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ مەلۇماتلار مىڭ ھۆكۈمىتى ئۈچۈن بىباھا قىممەتتىكى سىياسىي ۋە ئىستراتېگىيىلىك ئاخبارات ئىدى.
قايتقاندىن كېيىنكى تەسىرى: چېن چېڭنىڭ دوكلاتلىرى ۋە كىتابلىرى مىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتىنى يۈەن سۇلالىسى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن بىر مەزگىل ئۈزۈلۈپ قالغان غەربىي دىيار ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا ھەققىدىكى ئەڭ يېڭى، ئەڭ مول ۋە ئەڭ توغرا بىلىملەر بىلەن تەمىنلىگەن. ئۇنىڭ سەپەرلىرى مىڭ سۇلالىسى بىلەن تېمۇرىيلەر دۆلىتى ئوتتۇرىسىدا قىسقا ۋاقىتلىق بولسىمۇ، بىر قەدەر قويۇق دىپلوماتىك ۋە سودا ئالاقىسىنىڭ ئورنىتىلىشىغا تۈرتكە بولغان. ئۇنىڭ ئەسەرلىرى كېيىنكى دەۋرلەردە 15-ئەسىر ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىنى تەتقىق قىلىشتا ئەڭ مۇھىم خىتايچە مەنبەلەرنىڭ بىرى بولۇپ قالغان.

خىتاي ھۆكۈمرانلىرىنىڭ غەربىي دىيارغا قارىتا ئاخبارات توپلاش ۋە جاسۇسلۇق پائالىيەتلىرى ھەققىدە قىسقىچە

يۇقىرىدا كۆرسىتىلگەن شەخسلەرنىڭ ھاياتى ۋە سەپەرلىرىدىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، قەدىمكى خىتاي ھۆكۈمرانلىرى ئۈچۈن غەربىي دىيارغا ئەۋەتىلگەن ھەر قانداق رەسمىي ئۆمەك (ئەلچىلەر، گېنېراللار، ھەتتا بەزىدە راھىبلار ۋە سودىگەرلەر) پەقەت ئۆزلىرىنىڭ بىۋاسىتە ۋەزىپىسىنى ئادا قىلىپلا قالماي، يەنە مۇھىم ئاخبارات توپلاش ۋەزىپىسىنىمۇ ئۈستىگە ئالغان. بۇنىڭ تارىخىي ۋە ئىستراتېگىيىلىك ئاساسلىرى بار:

ئىستراتېگىيىلىك مۇھىملىق: غەربىي دىيار خىتاي ئۈچۈن ھەم غەربكە چىقىدىغان كارىدور، ھەم شىمالدىكى ۋە غەربتىكى كۆچمەن خەلقلەرنىڭ تاجاۋۇزىدىن مۇداپىئەلىنىدىغان ئالدىنقى سەپ ئىدى. بۇ رايوننى كونترول قىلىش ياكى ھېچ بولمىغاندا ئۇ يەردىكى ئەھۋالدىن خەۋەردار بولۇپ تۇرۇش خىتاي دۆلىتىنىڭ بىخەتەرلىكى ۋە مەنپەئەتى ئۈچۈن ھەمىشە ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان.
رەقىبلەرنى بىلىش: خىتاي تارىخىدا ھونلار، تۈركلەر، تىبەتلەر، موڭغۇللار، تاڭغۇتلار ۋە باشقا كۈچلەر بىلەن ئۈزلۈكسىز رىقابەت ۋە توقۇنۇشلار مەۋجۇت بولغان. بۇ رەقىبلەرنىڭ كۈچى، ئىتتىپاقداشلىرى، ئىچكى ئەھۋالى ۋە ھەرىكەت يۆنىلىشى ھەققىدە توغرا مەلۇماتقا ئېرىشىش ھەربىي ۋە دىپلوماتىك ئىستراتېگىيە تۈزۈشنىڭ ئالدىنقى شەرتى ئىدى. جاڭ چيەن، بەنچاۋ، ۋاڭ يەندى قاتارلىقلارنىڭ سەپەرلىرى بۇنىڭ تىپىك مىسالى.
«يۇمشاق كۈچ» ۋە «قاتتىق كۈچ» نى بىرلەشتۈرۈش: خىتاي ھۆكۈمرانلىرى دائىم دىپلوماتىيە، سودا، مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش (يۇمشاق كۈچ) بىلەن ھەربىي تەھدىت، سىياسىي بېسىم (قاتتىق كۈچ) نى بىرلەشتۈرۈپ ئىشلىتىشنى ياخشى كۆرگەن. ئەلچىلەر ۋە ئېكىسپېدىتسىيەچىلەرنىڭ دوكلاتلىرى قايسى ۋاقىتتا قايسى ئۇسۇلنى قوللىنىشنى بەلگىلەشتە مۇھىم رول ئوينىغان.
ئاخباراتنىڭ دائىرىسى: بۇ «جاسۇسلۇق» پائالىيەتلىرى پەقەت ھەربىي سىرلارنى ئوغرىلاش بىلەنلا چەكلەنمىگەن. ئۇلار يەرلىك ھۆكۈمرانلارنىڭ خاراكتېرى ۋە ئىقتىدارى، ئاۋامنىڭ كەيپىياتى، ئىقتىسادىي ئەھۋالى (بايلىق مەنبەلىرى، سودا يوللىرى)، جۇغراپىيىلىك ئالاھىدىلىكلەر (تاغ ئۆتكەللىرى، سۇ مەنبەلىرى)، ئىچكى زىددىيەتلەر ۋە قوشنا دۆلەتلەر بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلەرگىچە بولغان كەڭ دائىرىلىك مەلۇماتلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. شۈەنزاڭ ۋە فاشيەن قاتارلىق راھىبلارنىڭ دىنىي مەقسەتتىكى خاتىرىلىرىمۇ ھۆكۈمەت تەرىپىدىن مۇشۇنداق قىممەتلىك ئاخبارات سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنغان ۋە پايدىلىنىلغان.

زامانىۋى دەۋردىكى ئەكىس ساداسى: سودا ۋە باشقا ساھەلەر نىقابىدىكى ئاخباراتچىلىق

قەدىمكى دەۋرلەردە خىتاي ھۆكۈمرانلىرىنىڭ دىپلوماتىيە، دىن، ئېكىسپېدىتسىيە قاتارلىق يوللار بىلەن غەربىي دىيار ھەققىدە ئاخبارات توپلىغانلىقىنى كۆردۇق. بۇ خىل ئىستراتېگىيىلىك تەپەككۇر، يەنى رەسمىي ياكى ئاشكارا پائالىيەتلەرنى دەستەك قىلىپ، يوشۇرۇن ھالدا سىياسىي، ھەربىي ۋە ئىقتىسادىي مەلۇماتلارغا ئېرىشىش ئۇسۇلى، زامانىمىزدىمۇ داۋاملىشىۋاتىدۇ.

بۈگۈنكى كۈندە، خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر ۋە يەرشارىلىشىش دولقۇنى ئىچىدە، بەزى كۆزەتكۈچىلەر ۋە دۆلەتلەر خىتاينىڭ ئۆزىنىڭ غايەت زور ئىقتىسادىي كۈچى، بولۇپمۇ خەلقئارا سودا، مەبلەغ سېلىش، تېخنىكا شىركەتلىرى (مەسىلەن، خۇاۋېي، ZTE قاتارلىقلار)، ئۇل ئەسلىھە قۇرۇلۇشلىرى («بىر بەلباغ، بىر يول» تەشەببۇسىغا ئوخشاش)، ئىلىم-پەن ۋە مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش پائالىيەتلىرى (مەسىلەن، كۇڭزى ئىنستىتۇتلىرى)، ھەتتا ساياھەتچىلىك قاتارلىق نۇرغۇن ساھەلەرنى پەقەت ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت ئالاقىسى ئۈچۈنلا ئەمەس، بەلكى دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن، جۈملىدىن غەرب دۆلەتلىرىدىن ھالقىلىق ئاخباراتلارنى توپلاش، تەسىر دائىرىسىنى كېڭەيتىش ۋە ئىستراتېگىيىلىك مەنپەئەتلىرىنى قوغداش ئۈچۈن بىر ۋاسىتە سۈپىتىدە قوللىنىۋاتقانلىقىنى ئىلگىرى سۈرمەكتە.

قەدىمكى جاڭ چيەن ياكى بەنچاۋلارنىڭ ئات چاپتۇرۇپ توپلىغان مەلۇماتلىرىنىڭ ئورنىنى ھازىر تېخىمۇ مۇرەككەپ ۋە يوشۇرۇن ۋاسىتىلەر ئالغان بولۇشى مۇمكىن. سودا كېلىشىملىرى، تېخنىكا ھەمكارلىقى ياكى ئاكادېمىك ئالماشتۇرۇش قاتارلىق پائالىيەتلەر ئارقىلىق ئېرىشىلگەن ئۇچۇرلار ۋە ئورنىتىلغان مۇناسىۋەتلەر، بەزى ئەھۋاللاردا، دۆلەتنىڭ ئىستراتېگىيىلىك قارارلىرىغا تەسىر كۆرسىتىدىغان مۇھىم ئاخبارات مەنبەسىگە ئايلىنىشى مۇمكىن. بۇ خىل ئەھۋال، قەدىمكى دەۋرلەردىكىگە ئوخشاش، «ئۆزۈڭنى ۋە ئۆزگىنى بىلىش» پىرىنسىپىنىڭ زامانىۋى ئىجرا قىلىنىش شەكلى دەپ قارىلىشى مۇمكىن.

شۇڭلاشقا، تارىختىكى بۇ «ئېكىسپېدىتسىيەچىلەر» نىڭ ھېكايىسىنى ئوقۇغاندا، ئۇلارنىڭ پائالىيەتلىرىنىڭ ئارقىسىدىكى دۆلەت مەنپەئەتى ۋە ئاخبارات توپلاش ئېھتىياجىنى چۈشىنىش، بۈگۈنكى خەلقئارا مۇناسىۋەتلەردىكى بەزى ھادىسىلەرنى تەھلىل قىلىشقىمۇ يېڭىچە پىكىر بېرىشى مۇمكىن.