تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 13 مىنۇت
بسم الله الرحمن الرحيم
مەۋجۇد دۆلەتلەر مۇستەقىللىقىمىزنى قوللامدۇ؟
كۈنىمىزدە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىدا ئېتىراپ قىلىنغان 196 دۆلەت بار. بۇ دۆلەتلەردىن شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىقىنى قوللايدىغان دۆلەتلەر بارمۇ؟ دېگەن سۇئال كۆپلىگەن قېرىنداشلىرىمىز ئىجابىي جاۋاپ كۈتىدىغان مۇھىم سۇئالدۇر. بىر دۆلەتنىڭ ئۇيغۇر مۇستەقىللىقىنى قوللاش قارارى دۇنيادىكى ئەڭ مۇرەككەپ دىپلوماتىك ۋە ئىستراتېگىيەلىك تاللاشلارنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭغا تەسىر قىلىدىغان ئامىللارنىڭ سانى ناھايىتى كۆپ ۋە بىر-بىرى بىلەن چىرمىشىپ كەتكەن. ھازىرقى خەلقئارا ۋەزىيەتتە، بولۇپمۇ خىتاينىڭ غايەت زور ئىقتىسادىي ۋە سىياسىي كۈچى ئالدىدا، كۆپچىلىك دۆلەتلەر ئۆزلىرىنىڭ بىۋاسىتە مەنپەئەتلىرىنى (بولۇپمۇ ئىقتىسادىي ۋە بىخەتەرلىك مەنپەئەتلىرىنى) ۋە خىتاي بىلەن توقۇنۇشۇپ قېلىش خەۋپىنى بىرىنچى ئورۇنغا قويىدۇ. گەرچە ئىنسان ھوقۇقى، ئەخلاق ۋە خەلقئارا قىممەت-قاراشلار مۇھىم ئامىللار قاتارىدا تىلغا ئېلىنسىمۇ، ئەمەلىي سىياسەتتە ئۇلار دائىم رېئال كۈچ ۋە مەنپەئەت ھېساباتلىرىنىڭ سايىسى ئاستىدا قالىدۇ.
مەلۇم بىر دۆلەتنىڭ شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىقىنى قوللاش ياكى قوللىمسالىقىنى بىلىش ئۈچۈن تۆۋەندىكىدەك 50 دىن ئارتۇق سۇئاللارنىڭ جاۋابنى ئويلاشقاندىن ئاندىن قارار بەرسەك بولىدۇ.
بىر دۆلەتنىڭ شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىقىنى قوللاش قارارىغا تەسىر كۆرسىتىدىغان ئامىللار:
A. گېئوپولىتىكىلىق (جۇغراپىيىلك سىياسەت)، ئىستراتېگىيەلىك ۋە بىخەتەرلىك ئامىللىرى:
- خىتاي بىلەن بولغان ئومۇمىي ئىستراتېگىيەلىك مۇناسىۋەت: بۇ دۆلەت خىتاينى قانداق رولدا كۆرىدۇ؟ (ئىستراتېگىيەلىك رەقىب؛ ئاندا-ساندا رىقابەتچى، لېكىن ھەمكارلىق مۇھىم بولغان شېرىك؛ يېقىن ئىتتىپاقداش؛ بىتەرەپ). بۇ قارار ھازىرقى مۇناسىۋەتنى قانچىلىك دەرىجىدە بۇزۇۋېتىدۇ ياكى ئۆزگەرتىدۇ؟ بۇنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك ئىستراتېگىيەلىك ئاقىۋىتى نېمە؟
- ئامېرىكا بىلەن بولغان ئىستراتېگىيەلىك مۇناسىۋەت: ئامېرىكا بۇ دۆلەتنىڭ بىخەتەرلىك كاپالىتىمۇ؟ ياكى ئىستراتېگىيەلىك رەقىبىمۇ؟ ئامېرىكىنىڭ بۇ مەسىلىدىكى رەسمىي ۋە ئەمەلىي پوزىتسىيەسى نېمە؟ بۇ قارار ئامېرىكا بىلەن بولغان مۇناسىۋەتكە قانداق تەسىر قىلىدۇ؟ ئامېرىكىدىن كېلىدىغان يوشۇرۇن بېسىم ياكى رىغبەت قانچىلىك؟
- رۇسىيە بىلەن بولغان مۇناسىۋەت: رۇسىيەنىڭ پوزىتسىيەسى قانداق؟ (ئادەتتە خىتاينى قوللايدۇ). بۇ قارار شۇ دۆلەتنىڭ رۇسىيە بىلەن بولغان مۇناسىۋەتكە، بولۇپمۇ ئوتتۇرا ئاسىيا ياكى باشقا رايونلاردىكى ھەمكارلىققا تەسىر قىلامدۇ؟
- قوشنا دۆلەتلەر ۋە رايونلۇق كۈچ تەڭپۇڭلۇقى: بۇ قارار ئوتتۇرا ئاسىيا (قازاقىستان، قىرغىزىستان، تاجىكىستان)، جەنۇبىي ئاسىيا (پاكىستان، ھىندىستان) ۋە شەرقىي ئاسىيا (ياپونىيە، كورېيە) دىكى كۈچلەر تەڭپۇڭلۇقىنى قانداق ئۆزگەرتىدۇ؟ بۇ دۆلەتنىڭ قوشنىلىرى بۇنى قانداق قوبۇل قىلىدۇ؟
- خىتاينى ئىستراتېگىيەلىك چەكلەش ياكى تەڭپۇڭلاشتۇرۇش: خىتاينىڭ كۈچىيىشىدىن ئەندىشە قىلغان دۆلەتلەر بۇنى خىتاينىڭ كۈچىنى ئاجىزلىتىش ياكى دىققىتىنى بۆلۈش پۇرسىتى دەپ قارامدۇ؟ بۇ ئىستراتېگىيەنىڭ خەۋپ-خەتىرى پايدىسىدىن ئېشىپ كېتەمدۇ؟
- خىتاينىڭ يىمىرىلىش ياكى مۇقىمسىزلىشىش ئېھتىماللىقىنى مۆلچەرلەش: بۇ دۆلەت خىتايدا زور سىياسىي ئۆزگىرىش يۈز بېرىش ئېھتىماللىقىنى قانچىلىك دەپ قارايدۇ؟ ئۇيغۇرلارنى قوللاش بۇ جەرياننى تېزلەشتۈرەمدۇ ياكى ئۇنىڭدىن كېيىنكى ۋەزىيەتكە تەسىر قىلامدۇ؟
- ئۆز دۆلىتىدىكى بۆلگۈنچىلىك ھەرىكەتلىرىگە تەسىرى (Precedent Effect): بۇ دۆلەتنىڭ ئۆزىدە ئېتنىك، دىنىي ياكى رايونلۇق بۆلگۈنچىلىك مەسىلىلىرى بارمۇ؟ ئۇيغۇر مۇستەقىللىقىنى قوللاش ئۆز دۆلىتىدىكى بۇ گۇرۇپپىلارغا قانداق سىگنال بېرىدۇ؟ بۇ «پاندورانىڭ ساندۇقى»نى ئېچىۋېتىش بولۇپ قالمامدۇ؟
- رايونلۇق ۋە خەلقئارالىق مۇقىملىققا تەسىرى: بۇ ھەرىكەت كەڭ كۆلەملىك توقۇنۇش ياكى مۇقىمسىزلىقنى (ئىنسانىي بحران، قاچقۇنلار دولقۇنى، تېررورلۇقنىڭ كۈچىيىشى) كەلتۈرۈپ چىقىرامدۇ؟ بۇ دۆلەت بۇنداق مۇقىمسىزلىقنىڭ ئاقىۋىتىنى كۆتۈرەلەمدۇ؟
- ئىتتىپاقداشلىق سىستېمىلىرى ئىچىدىكى مەجبۇرىيەت ۋە كېلىشىملەر: ئەگەر بۇ دۆلەت ناتو ياكى باشقا بىر ئىتتىپاقنىڭ ئەزاسى بولسا، بۇ قارار ئىتتىپاقنىڭ ئورتاق پوزىتسىيەسىگە قانچىلىك ماس كېلىدۇ؟ ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ بېسىمى ياكى قوللىشى قانداق بولىدۇ؟
- ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ پوزىتسىيەسى ۋە مەنپەئەتلىرى: قازاقىستان، قىرغىزىستان، تاجىكىستان قاتارلىق دۆلەتلەر بۇ مەسىلىگە ناھايىتى سەزگۈر. ئۇلارنىڭ خىتاي بىلەن قويۇق مۇناسىۋىتى ۋە ئۆزلىرىنىڭ ئۇيغۇرلار بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى (ھەم تارىخىي، ھەم ھازىرقى) بۇ دۆلەتنىڭ قارارىغا قانداق تەسىر كۆرسىتىدۇ؟
- شەرقىي تۈركىستاننىڭ ئىستراتېگىيەلىك قىممىتى: بۇ رايوننىڭ جۇغراپىيەلىك ئورنى (ئوتتۇرا ئاسىيا، جەنۇبىي ئاسىيا، رۇسىيە بىلەن چېگرىلىنىشى)، تەبىئىي بايلىقلىرى (نېفىت، گاز، مىنېراللار) ۋە «بىر بەلۋاغ، بىر يول» دىكى ئورنىنىڭ بۇ دۆلەت ئۈچۈن قىزىقىشى ياكى مەنپەئەتى بارمۇ؟
- خەلقئارا تېررورلۇق ۋە ئەسەبىيلىككە قارشى تۇرۇش ھەمكارلىقى: خىتاي بۇ مەسىلىنى دائىم تېررورلۇققا باغلايدۇ. بۇ دۆلەت خىتاي بىلەن بۇ ساھەدە ھەمكارلىشىۋاتامدۇ؟ ئۇيغۇرلارنى قوللاش بۇ ھەمكارلىقنى بۇزىدۇمۇ ياكى بۇ دۆلەتنى تېررورلۇقنى قوللىغۇچى قىلىپ كۆرسىتىپ قويامدۇ؟
- تور بىخەتەرلىكى ۋە ئۇرۇشىغا تەسىرى: بۇ قارار خىتاي بىلەن بولغان تور ئۇرۇشى كەلتۈرۈپ چىقىرامدۇ؟ خىتاينىڭ بۇ دۆلەتنىڭ تور ئۇل ئەسلىھەسىگە ھۇجۇم قىلىش خەۋپى قانچىلىك؟
- ئىستىخبارات مەلۇماتى ۋە مەنبەلىرى: بۇ دۆلەتنىڭ خىتاي ۋە شەرقىي تۈركىستان ھەققىدىكى ئىستىخبارات يىغىش ئىقتىدارىغا ۋە مەنبەلىرىگە قانداق تەسىر كۆرسىتىدۇ؟
B. ئىقتىسادىي ۋە سودا ئامىللىرى:
- خىتاي بىلەن بولغان سودا مۇناسىۋىتىنىڭ چوڭقۇرلۇقى ۋە دائىرىسى: سودا ھەجمى، سودا قۇرۇلمىسى (قايسى تاۋارلارنى ئېلىپ-سېتىش)، سودا تەڭپۇڭلۇقى (پاسسىپ ياكى ئاكتىپ). خىتاي بازىرى بۇ دۆلەت ئۈچۈن قانچىلىك مۇھىم؟
- خىتايدىن كېلىدىغان بىۋاسىتە مەبلەغ : خىتاي شىركەتلىرى بۇ دۆلەتكە قانچىلىك مەبلەغ سالغان؟ قايسى ساھەلەرگە؟ بۇ مەبلەغنى يوقىتىشنىڭ تەسىرى قانداق بولىدۇ؟
- خىتايدىن ئالغان قەرز ۋە قەرزگە تايىنىش دەرىجىسى: بۇ دۆلەتنىڭ خىتاي ھۆكۈمىتى ياكى بانكىلىرىدىن ئالغان قەرزىنىڭ ئومۇمىي سوممىسى ۋە دۆلەت قەرزى ئىچىدىكى نىسبىتى قانچىلىك؟ قەرزنى قايتۇرۇشتا قىيىنچىلىق بارمۇ؟
- «بىر بەلۋاغ، بىر يول» (BRI) تەشەببۇسىغا قاتنىشىش دەرىجىسى: بۇ دۆلەت BRI نىڭ مۇھىم ئەزاسىمۇ؟ BRI تۈرلىرىنىڭ بۇ دۆلەت ئىقتىسادى ۋە ئۇل ئەسلىھەسىگە تەسىرى قانداق؟ بۇ تۈرلەرنى يوقىتىپ قويۇش خەۋپى بارمۇ؟
- خىتاينىڭ يەرشارىۋى تەمىنات زەنجىرىدىكى ئورنى ۋە بۇ دۆلەتنىڭ ئۇنىڭغا بېقىندىلىقى: بۇ دۆلەتنىڭ سانائىتى ياكى بازارلىرى خىتايدىن كېلىدىغان زاپچاس، خام ئەشيا ياكى مەھسۇلاتلارغا قانچىلىك تايىنىدۇ؟ بۇ زەنجىرنىڭ ئۈزۈلۈپ قېلىش خەۋپى قانچىلىك؟
- خىتاينىڭ ئىقتىسادىي جازا ياكى بېسىم ئىشلىتىش ئىقتىدارى ۋە ئىرادىسى: خىتاي ئۆتمۈشتە باشقا دۆلەتلەرگە (مەسىلەن، نورۋېگىيە، ئاۋسترالىيە، لىتۋا) ئىقتىسادىي جازا ئىشلەتكەنمۇ؟ بۇ دۆلەتكە قارشى شۇنداق قىلىش ئېھتىماللىقى قانچىلىك؟ بۇ جازانىڭ شەكلى (تاموژنا بېجى، ئىمپورتنى چەكلەش، ساياھەتنى توختىتىش، بايقۇت) ۋە كۆلىمى قانداق بولۇشى مۇمكىن؟
- ئۆز دۆلىتىنىڭ ئىقتىسادىي چىدامچانلىقى: بۇ دۆلەت خىتاينىڭ ئىقتىسادىي جازاسىغا قانچىلىك بەرداشلىق بېرەلەيدۇ؟ باشقا سودا شېرىكلىرى ياكى بازارلارنى تېزلىكتە تاپالامدۇ؟
- مۇستەقىل ئۇيغۇر دۆلىتىگە بېرىلىدىغان ئىقتىسادىي ياردەمنىڭ چىقىمى: ئەگەر مۇستەقىللىقنى قوللىسا، بۇ دۆلەت يېڭى قۇرۇلغان دۆلەتكە قانچىلىك ۋە قايسى شەكىلدە (قەرز، ياردەم، مەبلەغ) ياردەم بېرىشكە توغرا كېلىدۇ؟ بۇنىڭ ئۆز خامچوتىغا تەسىرى قانداق؟
- خەلقئارا پۇل-مۇئامىلە ئورگانلىرىدىكى (IMF, World Bank) خىتاينىڭ تەسىرى: بۇ دۆلەت بۇ ئورگانلاردىن قەرز ياكى ياردەم ئالامدۇ؟ خىتاي بۇ ئورگانلار ئارقىلىق بۇ دۆلەتكە بېسىم ئىشلىتەلەمدۇ؟
- تېخنىكا ھەمكارلىقى ۋە بېقىندىلىقى: بۇ دۆلەت خىتاينىڭ تېلېكوم (مەسىلەن، Huawei 5G)، سۈنئىي ئىدراك ياكى باشقا تېخنىكىلىرىغا قانچىلىك تايىنىدۇ؟ بۇ ھەمكارلىقنىڭ توختاپ قېلىشىنىڭ ئاقىۋىتى نېمە؟
C. ئىچكى سىياسەت، جەمئىيەت ۋە مەدەنىيەت ئامىللىرى:
- جامائەت پىكرىنىڭ كۈچى ۋە يۆنىلىشى: بۇ دۆلەتتە ئۇيغۇرلارغا ھېسداشلىق قىلىدىغان، خىتايغا قارشى تۇرىدىغان ياكى ئىنسان ھوقۇقىنى قوللايدىغان كۈچلۈك جامائەت پىكرى بارمۇ؟ بۇ پىكىر ھۆكۈمەت قارارىغا قانچىلىك تەسىر كۆرسىتەلەيدۇ (دېموكراتىك دۆلەتلەردە تەسىرى كۈچلۈكرەك بولۇشى مۇمكىن)؟
- ئاخبارات ۋاسىتىلىرىنىڭ ئەركىنلىكى ۋە پوزىتسىيەسى: ئاخباراتلار بۇ مەسىلىنى ئەركىن خەۋەر قىلالامدۇ ۋە مۇلاھىزە قىلالامدۇ؟ ئاساسلىق ئاخبارات ۋاسىتىلىرىنىڭ بۇ مەسىلىدىكى يۈزلىنىشى قانداق (ھۆكۈمەتنى قوللامدۇ، تەنقىدلەمدۇ ياكى بىتەرەپمۇ)؟
- ھۆكۈمەت تىپى ۋە سىياسىي تۈزۈم: بۇ دۆلەت دېموكراتىكمۇ، ئوتورىتارمۇ ياكى ئارىلاش تۈزۈمدىمۇ؟ بۇ ئۇنىڭ ئىنسان ھوقۇقى ۋە ئاممىۋى پىكىرگە بولغان پوزىتسىيەسىنى قانداق بەلگىلەيدۇ؟
- سودا-سانائەت ۋە پۇل-مۇئامىلە لوبىچىلىرىنىڭ تەسىرى: خىتاي بىلەن سودا قىلىدىغان ياكى خىتايدىن مەبلەغ جەلپ قىلىدىغان كۈچلۈك شىركەتلەر ۋە سودا ئۇيۇشمىلىرى ھۆكۈمەتكە قانچىلىك بېسىم قىلالايدۇ (ئادەتتە مۇناسىۋەتنى ساقلاپ قېلىشنى تەلەپ قىلىدۇ)؟
- كىشىلىك ھوقۇق تەشكىلاتلىرى ۋە پۇقرالار جەمئىيىتىنىڭ كۈچى: بۇ دۆلەتتە كۈچلۈك، مۇستەقىل كىشىلىك ھوقۇق تەشكىلاتلىرى بارمۇ؟ ئۇلار ھۆكۈمەتكە قانچىلىك تەسىر كۆرسىتەلەيدۇ؟
- دىنىي گۇرۇپپىلار ۋە رەھبەرلەرنىڭ پوزىتسىيەسى: (بولۇپمۇ مۇسۇلمان دۆلەتلىرىدە) دىنىي ئۆلىمالار ۋە تەشكىلاتلار بۇ مەسىلىدە قانداق پوزىتسىيەدە؟ ئۇلارنىڭ ئاۋازى ھۆكۈمەتكە ياكى ئاۋامغا قانچىلىك تەسىر قىلىدۇ؟
- مىللەتچى گۇرۇپپىلارنىڭ پوزىتسىيەسى: دۆلەت ئىچىدىكى مىللەتچى گۇرۇپپىلار (ئەگەر بار بولسا) بۇ مەسىلىگە قانداق قارايدۇ؟ (بەزىلىرى باشقا مىللەتلەرنىڭ مۇستەقىللىقىغا قارشى بولۇشى، بەزىلىرى تۈركىي قېرىنداشلىق نۇقتىسىدىن قوللىشى مۇمكىن).
- سايلام سىياسىتى ۋە پارتىيەلەر رىقابىتى: بۇ قارارنىڭ كېيىنكى سايلامغا تەسىرى قانداق بولىدۇ؟ قايسى پارتىيە بۇ مەسىلىدىن پايدىلىنىپ ئاۋازغا ئېرىشمەكچى بولىدۇ؟ ھاكىمىيەت بېشىدىكى پارتىيە بىلەن ئۆكتىچىلەر ئوتتۇرىسىدا بۇ مەسىلىدە ئىختىلاپ بارمۇ؟
- دۆلەت ئىچىدىكى ئۇيغۇر دىئاسپوراسىنىڭ سانى، تەشكىللىنىشى ۋە تەسىرى: بۇ دۆلەتتە قانچىلىك ئۇيغۇر ياشايدۇ؟ ئۇلار سىياسىي جەھەتتىن قانچىلىك تەشكىللەنگەن؟ ئۇلارنىڭ ھۆكۈمەتكە ياكى جامائەت پىكرىگە تەسىر كۆرسىتىش يوللىرى بارمۇ؟
- ئىچكى مۇقىملىق ۋە ئىجتىمائىي ئىناقلىققا تەسىرى: بۇ قارار دۆلەت ئىچىدىكى باشقا مىللەتلەر (مەسىلەن، خىتاي كۆچمەنلىرى) بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى جىددىيلەشتۈرۈۋېتەمدۇ؟
- مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش ۋە يۇمشاق كۈچ: خىتاي بىلەن بولغان مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش (مەسىلەن، كۇڭزى ئىنستىتۇتلىرى، ئوقۇغۇچى ئالماشتۇرۇش) بۇ دۆلەتنىڭ خىتايغا بولغان تونۇشىغا قانداق تەسىر قىلغان؟ بۇ قارار بۇ دۆلەتنىڭ يۇمشاق كۈچىگە قانداق تەسىر قىلىدۇ؟
D. قىممەت قاراش، ئەخلاق ۋە خەلقئارا نورمىلار:
- دۆلەتنىڭ ئۆزىنى تونۇشى (National Identity and Values): بۇ دۆلەت ئۆزىنى خەلقئارادا قانداق كۆرۈشنى خالايدۇ؟ (ئىنسان ھوقۇقى قوغدىغۇچىسى، تىنچلىقپەرۋەر، رېئالىست، مىللىي مەنپەئەتنىلا ئويلايدىغان). بۇ قارار ئۇلارنىڭ ئۆز-ئۆزىنى تونۇشىغا ماس كېلەمدۇ؟
- ئىنسان ھوقۇقى ۋە دېموكراتىيەگە بولغان ساداقەتمەنلىك دەرىجىسى: بۇ قىممەت قاراشلار دۆلەتنىڭ تاشقى سىياسىتىدە ھەقىقىي يېتەكچىمۇ ياكى پەقەت بىر رىتورىكامۇ؟
- مىللەتلەرنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەش پرىنسىپىغا بولغان ئىشەنچ: بۇ پرىنسىپنى قاچان ۋە قايسى ئەھۋالدا قوللاش كېرەك دەپ قارايدۇ؟ ئۇنى تاللاپ قوللىنامدۇ؟
- دۆلەتنىڭ زېمىن پۈتۈنلۈكى پرىنسىپىنىڭ مۇقەددەسلىكى: بۇ پرىنسىپنى ھەممىدىن مۇھىم دەپ قارامدۇ؟ باشقا دۆلەتلەرنىڭ زېمىن پۈتۈنلۈكىگە ئارىلاشماسلىقنى قانچىلىك مۇھىم دەپ بىلىدۇ؟
- «قىرغىنچىلىق» نى ئېتىراپ قىلىشنىڭ ئەخلاقىي ۋە قانۇنىي مەجبۇرىيىتى: ئەگەر بۇ دۆلەت ئۇيغۇرلار دۇچ كېلىۋاتقاننى «قىرغىنچىلىق» دەپ ئېتىراپ قىلسا، خەلقئارا قانۇن (مەسىلەن، قىرغىنچىلىق جىنايىتىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋە جازالاش ئەھدىنامىسى) بويىچە ھەرىكەت قىلىش مەجبۇرىيىتى بارمۇ؟ بۇ مەجبۇرىيەتنى ئادا قىلىشقا قانچىلىك تەييار؟
- دىنىي قېرىنداشلىق ۋە ئەخلاقىي بۇرچ: (مۇسۇلمان دۆلەتلىرى ئۈچۈن) دىنىي پرىنسىپلار ۋە «ئۈممەت» ئۇقۇمى ھۆكۈمەتنىڭ ئەمەلىي قارارلىرىغا قانچىلىك دەرىجىدە يېتەكچىلىك قىلالايدۇ؟ بۇ پەقەت خەلق سەۋىيەسىدىكى ھېسسىياتمۇ ياكى دۆلەت سىياسىتىدە ئەكس ئېتەمدۇ؟
- خەلقئارا نورمىلارنىڭ ئۆزگىرىشى: خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ ئىنسان ھوقۇقىغا، بولۇپمۇ قىرغىنچىلىققا بولغان پوزىتسىيەسى ئۆزگىرىۋاتامدۇ؟ بۇ دۆلەت بۇ ئۆزگىرىشكە ماسلىشامدۇ ياكى قارشى تۇرامدۇ؟
- «مەسئۇلىيەتنى قوغداش» (Responsibility to Protect - R2P) پرىنسىپى: بۇ دۆلەت R2P نى قوللامدۇ؟ ئۇيغۇرلارنىڭ ئەھۋالى R2P نى قوللىنىشقا تېگىشلىك دەرىجىدە دەپ قارامدۇ؟ (بۇ ناھايىتى تالاش-تارتىشلىق پرىنسىپ).
E. خەلقئارا قانۇن ۋە دىپلوماتىيە:
- مۇستەقىللىقنى ئېتىراپ قىلىشنىڭ خەلقئارا قانۇندىكى شەرتلىرى ۋە ئاقىۋەتلىرى: خەلقئارا قانۇن بويىچە بىر دۆلەتنى ئېتىراپ قىلىشنىڭ ئۆلچەملىرى نېمە؟ بۇ ئېتىراپ قىلىشنىڭ قانۇنىي ئاقىۋەتلىرى (مەسىلەن، دىپلوماتىك مۇناسىۋەت ئورنىتىش، كېلىشىملەر تۈزۈش) نېمە؟
- ب د ت نىزامنامىسى ۋە مۇناسىۋەتلىك قارارلار: ب د ت نىزامنامىسىدىكى دۆلەت ئىگىلىك ھوقۇقى، زېمىن پۈتۈنلۈكى، كۈچ ئىشلەتمەسلىك، ئىچكى ئىشلارغا ئارىلاشماسلىق پرىنسىپلىرىنى قانداق چۈشىنىدۇ ۋە تەدبىقلايدۇ؟
- ئىسلام ھەمكارلىق تەشكىلاتى (OIC) ۋە باشقا ئىسلام دۇنياسى ئورگانلىرىنىڭ پوزىتسىيەسى: OIC نىڭ بۇ مەسىلىدىكى رەسمىي پوزىتسىيەسى نېمە؟ بۇ تەشكىلات ئىچىدە بىرلىك بارمۇ؟ باشقا مۇسۇلمان دۆلەتلىرىنىڭ پوزىتسىيەسى بۇ دۆلەتنىڭ قارارىغا قانداق تەسىر كۆرسىتىدۇ؟
- شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى (SCO) غا ئەزا بولۇش (ئەگەر ئەزا بولسا): SCO نىڭ «ئۈچ خىل كۈچ»كە قارشى تۇرۇش مېخانىزملىرى ۋە خىتاينىڭ بۇ تەشكىلاتتىكى تەسىرى بۇ دۆلەتنىڭ قول-پۇتىنى قانچىلىك باغلايدۇ؟
- خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوتى (ICC) ۋە باشقا خەلقئارا سوتلارنىڭ رولى: بۇ سوتلارنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىنى تەكشۈرۈش ياكى سوتلاش ئىمكانىيىتى بارمۇ؟ بۇ دۆلەت بۇ جەريانلارنى قوللامدۇ؟
- دىپلوماتىك يېتىم قېلىش خەۋپى: ئەگەر بۇ دۆلەت يالغۇز مۇستەقىللىقنى قوللىسا، خەلقئارادا (بولۇپمۇ خىتاينىڭ دوستلىرى ئارىسىدا) يېتىم قېلىش خەۋپى بارمۇ؟
F. ئەمەلىيەتچانلىق، خەۋپ-خەتەر ۋە ۋاقىت ئامىللىرى:
- مۇستەقىل ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ ھايات قېلىش ۋە تەرەققىي قىلىش ئىقتىدارى: ئەگەر مۇستەقىل بولغان تەقدىردىمۇ، بۇ يېڭى دۆلەت جۇغراپىيەلىك، ئىقتىسادىي، سىياسىي ۋە بىخەتەرلىك جەھەتتىن ھايات قېلىشقا ۋە گۈللىنىشكە قادىرمۇ؟ ئۇنىڭ رەھبەرلىك قاتلىمى ۋە ئىچكى بىرلىكى قانداق؟
- رايوندا كەڭ كۆلەملىك ئۇرۇش ياكى توقۇنۇشنىڭ پارتلاش خەۋپى: بۇنداق بىر ئېتىراپ قىلىش خىتاينىڭ بىۋاسىتە ھەربىي ئىنكاسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، ئوتتۇرا ئاسىيادا چوڭ ئۇرۇشنى قوزغامدۇ؟
- خىتاي بىلەن بولغان بىۋاسىتە ھەربىي توقۇنۇش خەۋپى: بۇ دۆلەت خىتايدەك يادرو قورالىغا ئىگە، غايەت زور ھەربىي كۈچكە قارشى تۇرۇشقا ياكى ئۇنىڭ تەھدىتىگە بەرداشلىق بېرىشكە تەييارمۇ؟
- ئۇچۇرنىڭ توغرىلىقى ۋە تولۇقسىزلىقى: شەرقىي تۈركىستاندىكى ھەقىقىي ئەھۋال ھەققىدىكى ئۇچۇرلار قانچىلىك ئىشەنچلىك؟ ئۇچۇر مەنبەلىرى (غەرب ئاخباراتى، دىئاسپورا، خىتاي تەشۋىقاتى) نىڭ توغرىلىقىنى قانداق پەرقلەندۈرگىلى بولىدۇ؟ قارار چىقىرىشتا ئۇچۇر يېتەرلىكمۇ؟
- قوللاشنىڭ ئەمەلىي ۋاسىتىلىرى ۋە ئىقتىدارى: بۇ دۆلەتنىڭ مۇستەقىللىقنى قوللاپ، ئۇنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشقا ياردەم بېرەلەيدىغان ھەقىقىي دىپلوماتىك، ئىقتىسادىي ياكى ھەربىي كۈچى ۋە ئىرادىسى بارمۇ؟ ياكى بۇ پەقەت سىمۋوللۇق بىر ھەرىكەت بولۇپ قالامدۇ؟
- ۋاقىتنى تاللاش (Timing): بۇ قارارنى ھازىر چىقىرىش مۇۋاپىقمۇ؟ خەلقئارا ۋەزىيەت، خىتاينىڭ ئىچكى ئەھۋالى ياكى باشقا ئامىللار كەلگۈسىدە تېخىمۇ پايدىلىق بىر پەيتنى يارىتىشى مۇمكىنمۇ؟ ياكى كېچىكتۈرۈش پۇرسەتنى قولدىن بېرىش بولامدۇ؟
- چىقىش ئىستراتېگىيەسى (Exit Strategy): ئەگەر قوللاش قارارى كۆزلىگەن نەتىجىنى بەرمىسە ياكى ئېغىر سەلبىي ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقارسا، بۇ دۆلەتنىڭ بۇ ۋەزىيەتتىن قانداق چېكىنىش ياكى زىيىنى ئازايتىش پىلانى بارمۇ؟
يەكۈن:
كۆرگىنىڭىزدەك، بىر دۆلەتنىڭ شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىقىنى قوللاشقا ئوخشاش بۇنداق چوڭ بىر قارارنى چىقىرىشى ئاددىي ئىش ئەمەس. نۇرغۇن ئامىللار، بولۇپمۇ گېئوپولىتىكىلىق (جۇغراپىيىلىك سىياسەت)، ئىقتىساد ۋە دۆلەتنىڭ ئۆز مەنپەئەتلىرى ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ. كۆپىنچە دۆلەتلەر ئۈچۈن، خىتاينىڭ غايەت زور كۈچى ۋە ئۇنىڭ بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنى بۇزۇشنىڭ ئېغىر بەدەللىرى سەۋەبىدىن، ئۇيغۇر مۇستەقىللىقىنى قوللاش ھازىرقى خەلقئارا ۋەزىيەتتە ئىنتايىن قىيىن ۋە خەتەرلىك بىر تاللاش ھېسابلىنىدۇ. قىممەت قاراش ۋە ئەخلاق پرىنسىپلىرى دائىم قاتتىق دۆلەت مەنپەئەتلىرى ئالدىدا ئىككىنچى ئورۇنغا چۈشۈپ قالىدۇ.
شۇڭا مەلۇم دۆلەتنىڭ ئۇيغۇر مۇستەقىللىقىنى قوللاش-قوللىماسلىقىنى تەھلىل قىلىش ئۈچۈن يۇقارقى 56 سۇئالغا بىردىن سېلىپ تەھلىل قىلىپ باقساقلا جاۋاپ ئاساسىي جەھەتتىن ئايدىڭلىشىدۇ.
دېمەك، شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىقى ئۈچۈن سىرتقى دۆلەتلەرنىڭ ياردىمىنى ئېلىش ئەڭ ئەقەللىي بىر يول بولسىمۇ، ئەمما بۇ ياردەم ۋە قوللاشنى ئېلىشنىڭ قانچىلىك تەسلىكىنى يۇقارقى سۇئاللاردىن بىلەلەيمىز. ئەمما شۇنى ئۇنۇتماسلىق كېرەككى، بۇ سۇئاللارنىڭ جاۋابى بىز شەرقىي تۈركىستانلىقلارغا تۆۋەندىكى شەرتلەرنى ھازىرلىرىشىمىزغا چاقىرىق قىلىدۇ: «بىز شەرقىي تۈركسىتانلىقلار يۇقىرى سىياسىي سەزگۈرلۈك بىلەن بىرلىشىشىمىز، مۇستەھكەم مۇستەقىللىق ئىرادىسى كۆرسىتىشىمىز، ئاقىلانە سىياسىي ئەقىل بىلەن ئىش كۆرىشىمىز، ھەرتەرەپتىن يېتىشكەن دۆلەت ئادىمى سەۋىيەسىدىكى سەرخىللارنى كۆپلەپ چىقىرىشىمىز، ئۆز كىملىكىمىز ۋە مەدەنىيىتىمىزنى كۈنىمىزدىكى مىللىي دۆلەت سەۋىيەسىدە دۇنيا خەلقىگە كۆرسىتەلەىشىمىز، چوڭ كۈچلەر ۋە ئەتراپتىكى قوشنا دۆلەتلەرگە تىنچلىق ۋە ئورتاق مەنپەئەت سىگنالى بېرەلىشىمىز لازىم!» بىزنىڭ مۇستەقىللىقىمىز ھەربىر شەرقىي تۈركىستانلىقتىن ئۇزۇن مەزگىللىك تەۋرەنمەس مۇستەقىللىق روھى، جەڭگۋارلىق، پىداكارلىق تەلەپ قىلىدۇ. شۇڭا ئارىمىزدىكى ئۇششاق توقۇنۇشلار بىلەن ئاۋارە بولۇپ ۋاقتى ئىسراپ قىلماستىن، مۇستەقىللىقىمىزگە تەسىر كۆرسىتىدىغان ئەڭ مۇھىم چوڭ مەسىلىلەرگە، ئالدىن كۆرەرلىك بىلەن ۋە سالماقلىق بىلەن قەدەم ئېلىش كېرەك.
مۇستەقىللىقىمىزنىڭ قىيىن ئىكەنلىكى بىر ھەقىقەت. ئەمما بۇنىڭلىق بىلەن ھەرگىز ئۈمۈد ئۈزمەسلىك كېرەك. دۇنيادا بۈيۈك نەتىجىلەرنى قولغا كەلتۈرگەنلەر، چوڭ دۆلەت ھەتتا ئىمپېرىيەلەرنى قۇرغانلارنىڭ دەسلەپكى ئىش باشلاش قىسسىسىمۇ شۇنداق جاپالىق مۇساپىلەردىن باشلانغان. مىھرىبان اللە ئۆزىدىن باشقا ئېگىسى يوق بىچارە شەرقىي تۈركىستانلىقلارغا مۇستەقىل دۆلەت قۇرۇش نىئمىتىنى ئاتا قىلسۇن، ئامىن.