كىملەر قوللايدۇ
April 11, 2025
تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 51 مىنۇت
بسم الله الرحمن الرحيم
شەرقىي تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقى ھازىرقى زامان خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر سىستېمىسىدىكى ئەڭ مۇرەككەپ، سەزگۈر ۋە كۆپ قاتلاملىق مەسىلىلەرنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. بىر مۇستەقىل دۆلەتنىڭ، يەنە بىر ئىگىلىك ھوقۇقلۇق دۆلەتنىڭ زېمىنى ئىچىدىكى بىر مىللەت ياكى خەلقنىڭ مۇستەقىللىق ھەرىكىتىنى ئوچۇق-ئاشكارە قوللىشى ياكى ئېتىراپ قىلىشى ئادەتتە ناھايىتى ئاز ئۇچرايدىغان ھادىسە بولۇپ، بۇ بىر قاتار قاتتىق شەرتلەر ۋە ئىنتايىن نازۇك ئامىللارغا باغلىق. بۇ ئامىللارنىڭ ئەڭ مۇھىملىرى تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
تۆۋەندىكى تەھلىللەر يۇقىرىقى ئامىللارنى كۆزدە تۇتۇپ، ھازىرقى خەلقئارا ۋەزىيەت ۋە ئايرىم دۆلەتلەرنىڭ ئومۇمىي تاشقى سىياسىتى، ئىچكى ئەھۋالى ۋە مەنپەئەتلىرىگە ئاساسلىنىپ يېزىلغان بولۇپ، كەلگۈسىدىكى خەلقئارا ۋەزىيەتنىڭ، ھۆكۈمەتلەرنىڭ ياكى سىياسەتلەرنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ، بۇ پوزىتسىيەلەردىمۇ ئۆزگىرىش بولۇشى پۈتۈنلەي مۇمكىن.
ئامېرىكا ھازىر دۇنيادا ئۇيغۇرلارنىڭ كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكىگە، بولۇپمۇ خىتاي ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن يۈرگۈزۈلۈۋاتقان ئىرقىي قىرغىنچىلىق ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەرگە ئەڭ كۈچلۈك دەرىجىدە كۆڭۈل بۆلىدىغان ۋە بۇ ھەقتە خىتايغا ئەڭ كۆپ ۋە ئەڭ كەسكىن بېسىم ئىشلىتىۋاتقان دۆلەتلەرنىڭ مۇقەررەر ھالدا بىرى. ئامېرىكا ھۆكۈمىتى ۋە پارلامېنتى بۇ جەھەتتە بىر قاتار قانۇنلارنى ماقۇللاپ، خىتاي ئەمەلدارلىرى ۋە شىركەتلىرىگە جازا يۈرگۈزۈپ، خەلقئارا سەھنىدە بۇ مەسىلىنى ئۈزلۈكسىز ئوتتۇرىغا قويۇپ كەلمەكتە. بۇلار ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم ۋە ئىجابىي سىگناللار. لېكىن، شۇنى ئېنىق ئايرىش كېرەككى، كىشىلىك ھوقۇقنى قوغداش، ئىرقىي قىرغىنچىلىقنى ئېتىراپ قىلىش ۋە ئۇنىڭغا قارشى تۇرۇش بىلەن، بىر مىللەتنىڭ سىياسىي مۇستەقىللىقىنى قوللاش ۋە ئۇنى رەسمىي ئېتىراپ قىلىش ئوتتۇرىسىدا ناھايىتى چوڭ پەرق بار.
روسىيەنىڭ پوزىتسىيەسى ئىنتايىن ئېنىق ۋە قەتئىي.
تۈركىيەنىڭ پوزىتسىيەسى بارلىق دۆلەتلەر ئىچىدە ئەڭ مۇرەككەپ، زىددىيەتلىك ۋە نازۇك. بۇ ئۇيغۇرلار بىلەن تۈركىيە ئوتتۇرىسىدىكى چوڭقۇر تارىخىي، مەدەنىي، تىل ۋە ئېتنىك يېقىنلىق، شۇنداقلا تۈركىيەنىڭ ھازىرقى خەلقئارا ۋەزىيەتتىكى گېئوپولىتىكىلىق ئورنى ۋە ئىقتىسادىي رېئاللىقىدىن كېلىپ چىققان.
ياۋروپا ئىتتىپاقى بىر پۈتۈن گەۋدە سۈپىتىدە ۋە ئۇنىڭ گېرمانىيە، فرانسىيە قاتارلىق يېتەكچى دۆلەتلىرى ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق مەسىلىسىگە كۆڭۈل بۆلىدۇ ۋە خىتاينى تەنقىد قىلىپ كېلىۋاتىدۇ. ياۋروپا پارلامېنتى بۇ ھەقتە كۆپ قېتىم قارارلارنى چىقارغان ۋە خىتاي ئەمەلدارلىرىغا قارشى سىمۋول خاراكتېرلىق جازالارنى يۈرگۈزگەن.
ئەنگىلىيەنىڭ پوزىتسىيەسى ئاساسەن ئامېرىكا ۋە ياۋروپا ئىتتىپاقىغا ئوخشىشىپ كېتىدۇ، ئەمما ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكلىرىمۇ بار.
كانادانىڭ پوزىتسىيەسى ئاساسەن ئامېرىكا ۋە ئەنگىلىيەگە ئوخشىشىپ كېتىدۇ، كىشىلىك ھوقۇقنى تەكىتلەيدۇ، ئەمما رېئال سىياسەتتىن ھالقىپ كېتەلمەيدۇ.
ياپونىيە خىتاينىڭ بىۋاسىتە قوشنىسى، ئامېرىكىنىڭ مۇھىم ئىتتىپاقدىشى ۋە دۇنيادىكى ئۈچىنچى چوڭ ئىقتىسادىي گەۋدە. ئۇنىڭ پوزىتسىيەسى گېئوپولىتىكىلىق، ئىقتىسادىي ۋە تارىخىي ئامىللارنىڭ تەسىرىدە شەكىللەنگەن.
جەنۇبىي كورىيە خىتاينىڭ يەنە بىر مۇھىم قوشنىسى ۋە ئامېرىكىنىڭ ئىتتىپاقدىشى. ئۇنىڭ پوزىتسىيەسى ئىقتىسادىي مەنپەئەت، بىخەتەرلىك ئەندىشىلىرى ۋە ئامېرىكا بىلەن بولغان مۇناسىۋەت ئوتتۇرىسىدىكى مۇرەككەپ تەڭپۇڭلۇقتا شەكىللىنىدۇ.
(شىمالىي كورىيەگە كەلسەك، ئۇ خىتاينىڭ ئەڭ يېقىن ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ بىرى ۋە پۈتۈنلەي خىتاينىڭ پوزىتسىيەسىنى قوللايدۇ. ئۇنىڭ ئۇيغۇر مۇستەقىللىقىنى قوللىشىنى تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەس.)
ھىندىستان خىتاي بىلەن ئۇزۇن چېگرا لىنىيەسىگە ئىگە، نوپۇسى كۆپ، يادرو قورالىغا ئىگە چوڭ دۆلەت. ئىككى دۆلەت ئوتتۇرىسىدا ئىستراتېگىيەلىك رىقابەت ۋە چېگرا تالاش-تارتىشلىرى مەۋجۇت.
پاكىستاننىڭ پوزىتسىيەسى ئىنتايىن ئېنىق ۋە خىتايغا پايدىلىق.
بۇ دۆلەتلەر شەرقىي تۈركىستان بىلەن بىۋاسىتە قوشنا بولۇپ، تارىخىي، مەدەنىي ۋە ئېتنىك جەھەتتىن ئۇيغۇرلار بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتكە ئىگە. نۇرغۇن ئۇيغۇرلار بۇ دۆلەتلەردە ياشايدۇ، شۇنداقلا بۇ دۆلەتلەردىكى قازاق، قىرغىز، ئۆزبېك قاتارلىق مىللەتلەرنىڭمۇ زور ساندىكى ئۇرۇق-تۇغقانلىرى شەرقىي تۈركىستاندا ياشايدۇ. بۇ ئامىللار ئۇلارنى ئۇيغۇر مەسىلىسىگە بىۋاسىتە چېتىشلىق قىلىدۇ، ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئىنتايىن قىيىن ۋە نازۇك ئەھۋالغا چۈشۈرۈپ قويىدۇ. (بۇ يەردە قازاقىستاننى ۋەكىل قىلىپ تەھلىل قىلايلى، باشقا دۆلەتلەرنىڭ ئەھۋالىمۇ ئاساسەن ئوخشاش).
ئىران گەرچە ئۆزىنى ئىسلام دۇنياسىنىڭ ھىمايىچىسى قاتارىدا كۆرسىتىشكە تىرىشسىمۇ، ئۇيغۇر مەسىلىسىدىكى پوزىتسىيەسى پۈتۈنلەي ئىستراتېگىيەلىك ۋە ئىقتىسادىي مەنپەئەتلەر تەرىپىدىن بەلگىلىنىدۇ.
بۇ دۆلەتلەرنىڭ پوزىتسىيەسى ئومۇمەن ئوخشاش بولۇپ، خىتاي بىلەن بولغان ئىقتىسادىي ۋە سىياسىي مۇناسىۋەتلەرنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويىدۇ.
بۇ رايوندىكى دۆلەتلەر، بولۇپمۇ ھىندونېزىيە ۋە مالايسىيادەك مۇسۇلمان نوپۇسى كۆپ دۆلەتلەرنىڭ پوزىتسىيەسىمۇ ئاساسەن ئىقتىسادىي مەنپەئەت ۋە رايون مۇقىملىقىنى كۆزدە تۇتۇش ئاساسىدا شەكىللەنگەن.
ئافغانىستان ئۇزۇن يىللىق ئۇرۇش ۋە مۇقىمسىزلىقتىن كېيىن، ھازىر تالىبان ھاكىمىيىتى ئاستىدا. ئۇنىڭ پوزىتسىيەسى ئۆزىنىڭ ھايات قېلىشى، خەلقئارا ئېتىراپقا ئېرىشىشى ۋە ئىقتىسادىي قىيىنچىلىقتىن قۇتۇلۇشىغا باغلىق.
مۇڭغۇلىيە ئىككى چوڭ قوشنىسى – روسىيە ۋە خىتاي ئارىسىغا قىسىلىپ قالغان، دېڭىزغا چىقىش ئېغىزى يوق دۆلەت. ئۇنىڭ تاشقى سىياسىتى ۋە ئىقتىسادى بۇ ئىككى قوشنىسىغا كۈچلۈك دەرىجىدە بېقىندى.
سۈرىيەدە يېقىندا زور سىياسىي ئۆزگىرىش يۈز بېرىپ، ئەسەد ھاكىمىيىتى ئاغدۇرۇلدى ۋە يېڭى ئۆتكۈنچى ھۆكۈمەت قۇرۇلۇش باسقۇچىدا تۇرماقتا. ئەھمەد شەرئى رەھبەرلىكىدىكى بۇ يېڭى گۇرۇپپىنىڭ سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلارغا نىسبەتەن ئىجابىي پوزىتسىيەدە بولغانلىقى ھەققىدىكى ئۇچۇرلار بەزى ئۈمىدلەرنى پەيدا قىلىشى مۇمكىن. ئەمما، رېئاللىق يەنىلا ناھايىتى مۇرەككەپ. نۆۋەتتىكى يېڭى سۈرىيە ھۆكۈمىتى خەلقئارا سەھنىدە ئۇيغۇرلارنىڭ مۇستەقىللىقىنى قوللىغىدەك كۈچتە ئەمەس.
يەمەننىڭ ئەھۋالى ئىنتايىن ئېنىق.
بۇ ناھايىتى كەڭ ۋە كۆپ خىل بىر رايون بولۇپ، دۆلەتلەرنىڭ سىياسىي تۈزۈلمىسى (سول قانات، ئوڭ قانات)، ئىقتىسادىي ئەھۋالى ۋە تاشقى سىياسەت يۆنىلىشى ئوخشاش ئەمەس. شۇنداقتىمۇ ئومۇمىي بىر يۈزلىنىشنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.
يۇقىرىدا تەھلىل قىلىنغان دۆلەتلەرنىڭ (ۋە تەھلىل قىلىنمىغان باشقا كۆپ قىسىم دۆلەتلەرنىڭ) ھېچقايسىسىنىڭ نۆۋەتتىكى خەلقئارا سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە ئىستراتېگىيەلىك ۋەزىيەت ئاستىدا، ھەمدە ئۆزلىرىنىڭ مىللىي مەنپەئەتلىرىنى كۆزدە تۇتۇپ، شەرقىي تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقىنى رەسمىي قوللىشى ياكى ئېتىراپ قىلىشىنىڭ ئېھتىماللىقى يوق دېيەرلىك. بۇ ئاچچىق، ئەمما رېئال ھەقىقەتنىڭ ئاساسلىق سەۋەبلىرىنى تۆۋەندىكىچە يەكۈنلەشكە بولىدۇ:
بۇ ئانالىز شۇنى كۆرسىتىدۇكى، شەرقىي تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن تاشقى دۇنيادىن، بولۇپمۇ ھۆكۈمەتلەر دەرىجىسىدە بىۋاسىتە ياردەم كۈتۈش ھازىرقى شارائىتتا ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن ئەمەس. بۇ، ھەرگىزمۇ ئۈمىدسىزلىنىش كېرەك دېگەنلىك ئەمەس، بەلكى كۈرەش ئىستراتېگىيەمىزنى رېئاللىققا ماس ھالدا تۈزۈشىمىز كېرەكلىكىنى كۆرسىتىدۇ. سىزنىڭ خۇلاسىڭىزدە ئوتتۇرىغا قويۇلغان نۇقتىلار ئىنتايىن مۇھىم:
ئەڭ مۇھىم نۇقتا: خىتاي پارچىلانمىغان ئەھۋالدا، ھېچقانداق دۆلەتنىڭ ئۇيغۇر مۇستەقىللىقىنى ئوچۇق قوللىشىنى كۈتۈش ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن ئەمەس. شۇڭا، بارلىق تىرىشچانلىقلارنى ئۇزۇن مۇددەتلىك ئىستراتېگىيە ئاساسىدا، ئۆز كۈچىنى ئاشۇرۇش، خەلقئارا ۋەزىيەتتىكى ئۆزگىرىشلەرگە تەييارلىنىش ۋە يوشۇرۇن قوللىغۇچىلار بىلەن مەنپەئەت ئاساسىدىكى مۇناسىۋەت ئورنىتىشقا قارىتىش كېرەك.
بۇ ئېغىر ۋەزىيەت ۋە قىيىنچىلىقلار ئالدىدا، شەرقىي تۈركىستانلىق مۇسۇلمانلار ئۈچۈن ئەڭ چوڭ تەسەللى ۋە يۆلەنچۈك ئاللاھ تائالانىڭ چەكسىز رەھمىتى ۋە قۇدرىتىگە بولغان ئىشەنچتۇر. قۇرئان كەرىم ۋە ھەدىس رەسۇلۇللاھ (سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم) بىزگە بۇنداق سىناقلارغا قانداق مۇئامىلە قىلىشنى ئۈگىتىدۇ:
بىزنىڭ مۇستەقىللىق كۈرىشىمىز ھەققانىي بىر كۈرەش. بۇ يولدا جاپا-مۇشەققەتلەر كۆپ بولۇشى مۇمكىن. ئەمما بىز ئاللاھقا بولغان ئىمانىمىزنى، ئۆزىمىزگە بولغان ئىشەنچىمىزنى، مىللىتىمىزگە بولغان مۇھەببىتىمىزنى ۋە كەلگۈسىگە بولغان ئۈمىدىمىزنى ھەرگىز يوقاتماسلىقىمىز لازىم. ئاللاھ تائالا ئۆزىنىڭ ھەق يولىدا كۈرەش قىلغانلارغا ياردەم قىلىدىغانلىقىنى ۋەدە قىلغان: “بىزنىڭ (يولىمىز) دا جىھاد قىلغانلارنى چوقۇم ئۆز يوللىرىمىزغا ھىدايەت قىلىمىز. ئاللاھ ھەقىقەتەن ياخشىلىق قىلغۇچىلار بىلەن بىللىدۇر” (ئەنكەبۇت سۈرىسى، 69-ئايەت).
مىھرىبان ئاللاھ ئۆزى يالغۇز قالغان، مەزلۇم شەرقىي تۈركىستان خەلقىگە ئۆز دەرگاھىدىن ياردەم قىلسۇن، سەۋر ۋە مەتانەت ئاتا قىلسۇن، بىرلىكىمىزنى مۇستەھكەملىسۇن، ئاقىلانە يوللارنى ئىلھام قىلسۇن ۋە ئاخىرقى غەلىبىنى نېسىپ قىلسۇن. ئامىن.