خىتاي تارىخىدىكى ئىجتىمائىي تەبىقىلەر ۋە چەتكە قېقىلغان گۇرۇپپىلار

تارىخ سەھنىسىدە، دۇنيانىڭ نۇرغۇن مەدەنىيەتلىرىدە ئىنسانلارنى ئوخشىمىغان ئىجتىمائىي تەبىقىلەرگە ئايرىش ھادىسىسى ئومۇميۈزلۈك مەۋجۇت بولۇپ كەلگەن. بۇ خىل تۈزۈملەر جەمئىيەتنىڭ قۇرۇلمىسى، كىشىلەرنىڭ ھاياتى، ھوقۇق-مەنپەئەتى ۋە ئىجتىمائىي ئورنىنى بەلگىلەشتە ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغان. خىتاي مەدەنىيىتى بۇ جەھەتتە ئىنتايىن چوڭقۇر ۋە مۇرەككەپ تارىخقا ئىگە بولۇپ، ھەر بىر سۇلالىدە ئۆزىگە خاس تەبىقىلەشتۈرۈش سىستېمىسى ۋە چەتكە قېقىلغان گۇرۇپپىلار مەۋجۇت بولغان. بۇ تۈزۈملەرنىڭ شەكىللىنىشى ۋە داۋاملىشىشىدا كۇڭزىچىلىق (儒家思想)، قانۇنچىلىق (法家思想)، دىنىي ئېتىقادلار ۋە سىياسىي ئېھتىياجلار مۇھىم رول ئوينىغان. تۆۋەندە خىتايلارنىڭ بۇ ئىپلاس تەبىقىگە بۆلۈش ئادىتىنىڭ تارىخى يىلتىزىغا قاراپ باقايلى.

1. خىتاي تارىخىدىكى ئومۇمىي ئىجتىمائىي تەبىقىلىشىش ئەنئەنىسى

خىتاي جەمئىيىتىنىڭ ئەنئەنىۋى ئىجتىمائىي قۇرۇلمىسىنىڭ ئاساسىنى «شى-نوڭ-گۇڭ-شاڭ» (士农工商) دەپ ئاتالغان تۆت چوڭ تەبىقە تەشكىل قىلغان:

شى (士): ئالىملار، زىيالىيلار ۋە ھۆكۈمەت ئەمەلدارلىرى. ئۇلار جەمئىيەتنىڭ ئەقلىي ۋە ئەخلاقىي يېتەكچىلىرى ھېسابلىنىپ، ئەڭ يۇقىرى ئىجتىمائىي ئورۇنغا ئىگە بولغان.
نوڭ (农): دېھقانلار. جەمئىيەتنىڭ ماددىي ئاساسى، يېمەكلىك ۋە بايلىق ياراتقۇچىلىرى دەپ قارىلىپ، شى دىن كېيىنكى مۇھىم ئورۇندا تۇرغان.
گۇڭ (工): قول ھۈنەرۋەنلەر ۋە ئۇستىلار. جەمئىيەتكە كېرەكلىك ئەسۋاب-سايمان ۋە بۇيۇملارنى ئىشلەپچىقارغان.
شاڭ (商): سودىگەرلەر ۋە تىجارەتچىلەر. گەرچە ئىقتىسادىي جەھەتتىن باي ۋە تەسىرلىك بولالىسىمۇ، ئەنئەنىۋى كۇڭزىچىلىق ئەخلاقىدا پايدا قوغلىشىش تۆۋەن كۆرۈلگەچكە، بۇ تەبىقە ئىجتىمائىي ئورنى جەھەتتىن ئەڭ ئاخىرىدا تۇرغان.

بۇ تۆت ئاساسلىق تەبىقىدىن سىرت، خىتاي تارىخىدا قانۇنىي سالاھىيەت جەھەتتە «ياخشى پۇقرالار» (良民، لياڭمىن) ۋە «پەسەندە پۇقرالار» (贱民، جيەنمىن) دەپ ئايرىش تۈزۈمىمۇ مەۋجۇت بولغان. «لياڭمىن» نورمال ھەق-ھوقۇقلارغا ئىگە بولسا، «جيەنمىن» قاتلىمىدىكىلەر نەسەب ياكى كەسپى سەۋەبلىك جەمئىيەتنىڭ ئەڭ تۆۋەن پەللىسىگە چۈشۈرۈلۈپ، نۇرغۇن ھوقۇقلاردىن مەھرۇم قىلىنغان ۋە ئېغىر كەمسىتىشلەرگە دۇچ كەلگەن. بۇ خىل ئايرىمچىلىق خىتاي تارىخىدىكى ھەر قايسى سۇلالىلەردە ئوخشىمىغان شەكىللەردە داۋاملاشقان.

2. ئوخشىمىغان سۇلالىلەردىكى تەبىقىلىشىش ۋە چەتكە قېقىش ئەھۋالى

خىتاي تارىخىدىكى ھەر بىر سۇلالە ئۆزىگە خاس ئىجتىمائىي تەبىقىلەش تۈزۈمىنى بەرپا قىلغان:

جۇ سۇلالىسى (周朝، م.ئۆ. 1046–256):

بۇ دەۋردە «فېڭجيەن» (封建) دەپ ئاتالغان قاتلاملىق پېئودال تۈزۈمى ئاساسىدا، ھۆكۈمران سىنىپ پادىشاھ (天子)، ئاقسۆڭەكلەر (公، 侯، 伯، 子، 男) ۋە زىيالىيلار (士) دىن تەركىب تاپقان. ئادەتتىكى خەلق (庶民) دېھقان، قول ھۈنەرۋەن، سودىگەرلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. ئەڭ تۆۋەن قاتلامدا قۇللار (奴隶) ۋە ئۇرۇش ئەسىرلىرى (战俘) بولغان. بۇ دەۋردە يەنە «ياخشى پۇقرالار» (良民) ۋە «پەسەندە پۇقرالار» (贱民) ئايرىمىسىنىڭ دەسلەپكى ئىزناسى كۆرۈلگەن. كۇڭفۇزىچىلىق ئىدىيىسىمۇ تەبىقىلىشىشنى قوللاپ، ئىجتىمائىي تەرتىپنى مۇستەھكەملىگەن.

چىن سۇلالىسى (秦朝، م.ئۆ. 221–207):

قانۇنچىلىق (法家) ئىدىيەسىگە تايىنىپ، قاتتىق مەركەزلەشكەن ھاكىمىيەت قۇرۇلغان. جەمئىيەت ئاساسلىقى ھۆكۈمران تەبىقە (پادىشاھ، ئەمەلدارلار) ۋە ئادەتتىكى خەلق (دېھقان، ئەسكەر) كە بۆلۈنگەن. قۇللار (隶臣妾) ۋە جىنايەت سەۋەبلىك جازالانغانلار (刑徒) تۆۋەن ئورۇندا تۇرغان. كەڭ كۆلەملىك مەجبۇرىي ئەمگەك (徭役) تۈزۈمى يولغا قويۇلغان.
خەن سۇلالىسى (汉朝، م.ئۆ. 202–م. 220):

«شى-نوڭ-گۇڭ-شاڭ» تۈزۈمى تېخىمۇ مۇستەھكەملىنىپ، كۇڭفۇزىچىلىق دۆلەتنىڭ رەسمىي ئىدېئولوگىيىسىگە ئايلانغان. زىيالىيلار ۋە يەر ئىگىلىرى يۇقىرى، دېھقانلار ۋە سودىگەرلەر ئوتتۇرا، قول ھۈنەرۋەنلەر تۆۋەن تەبىقىنى شەكىللەندۈرگەن. قۇللۇق تۈزۈمى (奴婢) قانۇنلۇق بولۇپ، قۇل بازىرى (奴婢市场) مەۋجۇت بولغان. جىنايىتى سەۋەبلىك ھۆكۈمەت قۇللىرىغا (官奴/官婢) ئايلانغانلارمۇ بولغان. بەزى كەسىپلەر، مەسىلەن «ئىت بوغقۇچىلار» (狗屠) قاتارلىقلار كەمسىتىلگەن.
تاڭ سۇلالىسى (唐朝، 618–907):

«لياڭجيەن» (良贱) تۈزۈمى تېخىمۇ ئېنىق قانۇنلاشتۇرۇلغان (مەسىلەن، «تاڭ قانۇنى شەرھى» - 唐律疏议 دا بۇ ھەقتە بەلگىلىمىلەر بار). «لياڭمىن» قاتارىغا شى، نوڭ، گۇڭ، شاڭ كىرگەن. «جيەنمىن» قاتلىمىغا ئەسكەر ئائىلىلىرى (军户)، ھۆكۈمەت قۇللىرى (官户)، مۇزىكانتلار ۋە سەنئەتچىلەر (乐户)، قۇربانلىق ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللىنىدىغانلار (祭户)، جەسەت بىر تەرەپ قىلغۇچىلار (仵作)، پاھىشەلەر (娼妓) ۋە دېڭىزدا كېمىدە ياشايدىغان دانمىنلار (疍民) قاتارلىقلار كىرگۈزۈلگەن. «يەر تەڭشىش تۈزۈمى» (均田制) دىن جيەنمىنلەر مەھرۇم قىلىنغان.
سۇڭ سۇلالىسى (宋朝، 960–1279):

سودا-سانائەتنىڭ تەرەققىي قىلىشى بىلەن شەھەر ئاھالىلىرى (市民) ۋە باي سودىگەرلەرنىڭ (富商) ئىجتىمائىي تەسىرى ئاشقان، ئەمما رەسمىي تەبىقە تۈزۈمىدە زىيالىيلار (士大夫) يەنىلا ئەڭ يۇقىرى ئورۇندا تۇرغان. «شى-نوڭ-گۇڭ-شاڭ» تۈزۈمى يەنىلا ئاساسىي قۇرۇلما بولغان. جيەنمىن قاتلىمى داۋاملىق مەۋجۇت بولۇپ، تىلەمچى ئائىلىلىرى (丐户) ۋە دانمىنلار بۇنىڭ تىپىك مىسالى ئىدى، ھەمدە جيەنمىنلەرنىڭ كاتېگورىيەلىرى تېخىمۇ كۆپەيگەن. ھۆكۈمەت خىزمەتچىلىرى ئالاھىدە ئىمتىيازلارغا ئىگە بولغان.
يۈەن سۇلالىسى (元朝، 1271–1368):

موڭغۇل ھۆكۈمرانلىرى مىللىي كېلىپ چىقىشقا ئاساسلانغان تۆت دەرىجىلىك قاتتىق تەبىقە تۈزۈمىنى يولغا قويغان: 1) موڭغۇللار (蒙古人)، 2) سېمۇلار (色目人، ئوتتۇرا ئاسىيالىقلار ۋە غەربلىكلەر)، 3) شىمالىي خىتايلار (汉人، جۈرجەنلەر ۋە كىدانلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان)، 4) جەنۇبىي خىتايلار (南人، سۇڭ سۇلالىسى تەۋەلىكىدىكى خىتايلار). جەنۇبىي خىتايلار ئەڭ تۆۋەن ئورۇندا تۇرۇپ، سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە قانۇنىي جەھەتلەردە قاتتىق چەكلىمىلەرگە ۋە كەمسىتىشلەرگە ئۇچرىغان. بۇ دەۋردە يەنە «توۋەن تەبىقە» (堕民، يۈەن سۇلالىسى يىقىلغاندىن كېيىن قالغان موڭغۇل ئەسىرلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئەۋلادلىرى دەپ قارىلىدۇ) ۋە «يۆخۇ» (乐户، مۇزىكانتلار ۋە پاھىشەلەر) قاتارلىق چەتكە قېقىلغان گۇرۇپپىلارمۇ مەۋجۇت بولغان.

3. مىڭ سۇلالىسىنىڭ ئىجتىمائىي تەرتىپى ۋە چەتكە قېقىلغان گۇرۇپپىلار

يۈەن سۇلالىسىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى ئاغدۇرۇپ قۇرۇلغان مىڭ سۇلالىسى (明朝، 1368–1644) خىتاي ئەنئەنىسىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش نامىدا ئىجتىمائىي تەرتىپنى قايتىدىن قاتتىق قاتلاملاشتۇردى. بۇ دەۋردىكى ئىجتىمائىي قۇرۇلمىنى چۈشىنىش ئۈچۈن، گەرچە پۈتۈنلەي رەسمىي ۋە ئۆلچەملىك بولمىسىمۇ، كۆپ تىلغا ئېلىنىدىغان «ئون تەبىقە» لىك تەسۋىرنى كۆرسىتىش مۇمكىن:

شى (士): ئالىملار، زىيالىيلار ۋە ئەمەلدارلار (学者). دۆلەتنى ئىدارە قىلىشنىڭ يادروسى.
نوڭ (农): دېھقانلار (农民). جەمئىيەتنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ئاساسى.
گۇڭ (工): قول ھۈنەرۋەنلەر (工匠). جەمئىيەتكە لازىملىق بۇيۇملارنى ياسىغۇچىلار.
شاڭ (商): سودىگەرلەر (商人). مال ئالماشتۇرۇش ۋە تىجارەت بىلەن شۇغۇللانغۇچىلار.
يى (医): دوختۇرلار ۋە تېۋىپلار (医生). كېسەل داۋالاش بىلەن شۇغۇللانغۇچىلار.
بۇ (卜): پالچىلار ۋە دىنىي پېشىۋالار (占卜者). كەلگۈسىنى پەرەز قىلىش، ياخشى-ياماننى ئايرىش ياكى دىنىي مۇراسىملارنى ئۆتكۈزگۈچىلەر.
بىڭ (兵): ئەسكەرلەر (士兵). دۆلەت مۇداپىئەسى ۋە ئىچكى تەرتىپنى ساقلاشقا قاتناشقۇچىلار.
چاڭ (娼): پاھىشەلەر (娼妓). جىنسىي مۇلازىمەت بىلەن شۇغۇللىنىپ، ئىجتىمائىي جەھەتتىن قاتتىق كەمسىتىلگەن ۋە ئەخلاقسىز دەپ قارالغان.
گەي (丐): تىلەمچىلەر (乞丐). ئىقتىسادىي قىيىنچىلىق ياكى باشقا سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن تىلەمچىلىك قىلىپ جان باققۇچىلار، دائىم جەمئىيەتنىڭ چېتىدە ياشىغان.
توۋەن تەبىقە (堕民، “تۆۋەنلىتىلگەن خەلق”): بۇ ئاتالغۇ ئادەتتە بىر ياكى بىر قانچە ئالاھىدە چەتكە قېقىلغان گۇرۇپپىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇلارنىڭ كېلىپ چىقىشى ھەققىدە ئوخشىمىغان قاراشلار بار بولۇپ، بىر مۇھىم قاراشتا ئۇلار يۈەن سۇلالىسى ئاغدۇرۇلغاندا ئۆلتۈرۈلمەي تىرىك قالغان موڭغۇل ئەسىرلىرى (蒙古俘虏) ۋە ئۇلارنىڭ ئەۋلادلىرىنى ئاساس قىلغان دەپ قارىلىدۇ. ئۇلارغا يەنە بەزى جايلاردىكى نەسەب بويىچە تىلەمچىلىك قىلىدىغان ئائىلىلەر (丐户) ۋە باشقا ئالاھىدە كەمسىتىلگەن گۇرۇپپىلار (مەسىلەن، قىيېلىنخۇ - 怯邻户) مۇ قوشۇلۇشى مۇمكىن. بۇ گۇرۇپپىلار جەمئىيەتنىڭ ئەڭ تۆۋەن قاتلىمىدا بولۇپ، ھۆكۈمەت ۋە جەمئىيەت تەرىپىدىن قاتتىق چەكلىمە، كەمسىتىش ۋە ئايرىمچىلىققا ئۇچرىغان. ئۇلارنىڭ ئىمتىھانغا قاتنىشىشى، مەمۇرىي خىزمەتكە كىرىشى، ھەتتا نورمال ئاھالە بىلەن توي قىلىشى چەكلەنگەن.

مىڭ سۇلالىسى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە، خىتاينىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا يەرلىك ئالاھىدىلىككە ئىگە نۇرغۇنلىغان «جيەنمىن» گۇرۇپپىلىرى مەۋجۇت بولغان. بۇلارنىڭ بەزى تىپىك مىساللىرى:

خۇيجۇ ئوبلاستىدىكى «پەن» (徽州府伴当): مىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە، بۇ گۇرۇپپا يەرلىك زىيالىي ۋە باي ئائىلىلەرنىڭ ئەۋلادمۇئەۋلاد خىزمەتچىلىرى («ئەقەللىي خىزمەتچىلەر») سۈپىتىدە ياشىغان. ئۇلارنىڭ قانۇنىي ئورنى پەس بولۇپ، نورمال مىراس ھوقۇقى بولمىغان ۋە ئادەتتىكى خەلق بىلەن توي قىلىشى چەكلەنگەن.
نىڭگو ئوبلاستىدىكى «شىپۇ» (宁国府世仆): مىڭ-چىڭ سۇلالىلىرى دەۋرىدە، بۇلار بايلارغا ئەۋلادمۇئەۋلاد قۇللۇق قىلىدىغان ئائىلىلەر ئىدى. ئۇلارنىڭ ئەۋلادلىرىمۇ بۇ تەقدىردىن قۇتۇلالماي، قانۇن بويىچە «ئىككىنچى دەرىجىلىك خەلق» دەپ قارىلىپ، نۇرغۇن تەبىئىي ھوقۇقلاردىن مەھرۇم قىلىنغان.
سۇجۇ ئوبلاستىدىكى «گەيخۇ» (苏州府丐户): مىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە، بۇ گۇرۇپپىلار ئاساسەن تىلەمچىلىك قىلىشقا ياكى ئەڭ تۆۋەن، كىشىلەر قىلىشنى خالىمايدىغان «پايدىسىز» خىزمەتلەرنى قىلىشقا مەجبۇرلانغان. ئۇلار جەمئىيەتتىن ئايرىلىپ، مەكتەپكە كىرەلمەيدىغان، ھۆكۈمەت تەرىپىدىن بېكىتىلگەن ئايرىم رايونلاردا ياشاشقا مەجبۇرلانغان.
گۇاڭدۇڭدىكى «خېخۇ» (广东蟹户، بەلكىم «دەنخۇ» 疍户 ياكى «دانمىن» نىڭ بىر تۈرى بولۇشى مۇمكىن): چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە، بۇلار گۇاڭدۇڭ دېڭىز بويىدا كېمىلەردە ياشاپ، بېلىقچىلىق ۋە دېڭىز بىلەن مۇناسىۋەتلىك تىجارەتلەر بىلەن شۇغۇللانغان. ئۇلارنىڭ قۇرۇقلۇقتا ئولتۇراقلىشىشى چەكلەنگەن، «سۇ ئاستى خەلقى» دەپ كەمسىتىلىپ، قۇرۇقلۇقتا ئۆي-مۈلۈك سېتىۋېلىش ھوقۇقىدىن مەھرۇم قىلىنغان.
فۇجىيەن دېڭىز بويىدىكى «دانمىن» (福建疍民): تارىختىن تارتىپ 20-ئەسىرگىچە مەۋجۇت بولغان بۇ گۇرۇپپا، ئەۋلادمۇئەۋلاد دېڭىزدىكى كېمىلەردە («دەن» دېگەن سۆز تۇخۇمنى بىلدۈرىدۇ، ئۇلارنىڭ كېمىلىرى تۇخۇم قېپىغا ئوخشىتىلغان بولۇشى مۇمكىن) ياشاپ، قۇرۇقلۇقتىكى خەلق بىلەن ئاساسەن ئالاقىسىز ھالەتتە تۇرغان. ئۇلار «يوشۇرۇن خەلق» دەپ قارىلىپ، قۇرۇقلۇقتا دەپنە قىلىنغان تەقدىردىمۇ، قەبرىسىنى يوقىتىشقا مەجبۇرلانغان.
چيەنتاڭ دەرياسىدىكى «توققۇز فامىلىلىك بېلىقچىلار» (钱塘江九姓渔民): مىڭ-چىڭ سۇلالىلىرى دەۋرىدە، چيەنتاڭ دەرياسى ۋادىسىدا ياشىغان توققۇز فامىلىگە (مەسىلەن، چېن، چيەن، لىن، لى قاتارلىق) تەۋە بېلىقچىلار پەقەت دەريادىكى كېمىلەردە ياشاپ، قۇرۇقلۇق خەلقى بىلەن توي قىلىشى چەكلەنگەن. ئۇلار «سۇدىكى يامان كۈچلەر» دەپ قارىلىپ، نۇرغۇن ئىجتىمائىي ھوقۇقلاردىن مەھرۇم قىلىنغان.
شەنشىدىكى «يۆخۇ» (山西乐户): يۈەن، مىڭ، چىڭ سۇلالىلىرى دەۋرىدە، شەنشى ئۆلكىسىدىكى بۇ گۇرۇپپا ئەۋلادمۇئەۋلاد مۇزىكا چېلىش، ناخشا ئېيتىش، ئۇسسۇل ئويناش قاتارلىق سەنئەت پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللانغان. ئۇلارنىڭ خىزمىتى ئاساسەن بايلارنىڭ توي-تۆكۈن، زىياپەتلىرىدە كۆڭۈل ئېچىش بىلەن چەكلەنگەن. جەمئىيەتتە ئۇلار دائىم ئەخلاقسىزلىق بىلەن باغلىنىپ، تۆۋەن كۆرۈلگەن ۋە ئادەتتىكى خەلق تەرىپىدىن ياقتۇرۇلمىغان.

بۇ «ئون تەبىقە» ياكى باشقا جيەنمىن گۇرۇپپىلىرى ھەققىدىكى تەسۋىرلەر، مىڭ ۋە چىڭ سۇلالىلىرىدىكى ئىجتىمائىي قاتلاملىشىشنىڭ نەقەدەر قاتتىق ۋە كەڭ دائىرىلىك بولغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ تۈزۈملەر «ئون خىل پەرقلەندۈرۈش» دېگەنگە ئوخشاش ناملار بىلەن تەنقىدلىنىپ، ئىنسان ھوقۇقى ۋە باراۋەرلىككە تامامەن زىت دەپ قارالغان.

4. چىڭ سۇلالىسى (清朝، 1644–1912) ۋە ئۆزگىرىشلەر

چىڭ سۇلالىسى مانجۇلار تەرىپىدىن قۇرۇلغان بولۇپ، گەرچە خىتاي مەدەنىيىتى ۋە ئىدارىي تۈزۈملىرىنى قوبۇل قىلغان بولسىمۇ، مانجۇلارنىڭ ئۆزىگە خاس «سەككىز بايراق» (八旗، باينەر) تۈزۈمىنى يولغا قويۇپ، مانجۇلارنىڭ ھۆكۈمرانلىق ئورنىنى ۋە ئالاھىدە ئىمتىيازلىرىنى ساقلاپ قالغان. مانجۇلار بىلەن خىتايلار ئارىسىدا قانۇنىي ۋە ئىجتىمائىي جەھەتتە ئېنىق پەرق مەۋجۇت بولغان.

بۇ دەۋردە، ئىلگىرىكى سۇلالىلەردىن داۋاملىشىپ كەلگەن «جيەنمىن» تۈزۈمى يەنىلا مەۋجۇت بولغان. گەرچە قۇللۇق تۈزۈمى ئاستا-ئاستا ئەمەلدىن قالدۇرۇلۇشقا قاراپ يۈزلەنگەن بولسىمۇ، نەسەبىي ياكى كەسپىي سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن كەمسىتىلگەن جيەنمىن گۇرۇپپىلىرى داۋاملىق مەۋجۇت بولغان. بۇلارنىڭ ئىچىدە ئىلگىرى تىلغا ئېلىنغان دانمىن، يۆخۇ، گەيخۇ، ۋۇزۇ (جەسەت بىر تەرەپ قىلغۇچى)، چاڭجى (پاھىشە) قاتارلىقلاردىن باشقا، يەنە بەزى جايلاردا «داڭكى» (丹籍، بەلكىم دانمىنلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك ياكى ئايرىم بىر گۇرۇپپا) ۋە «ياڭجى» (杨籍) دەپ ئاتالغان ئالاھىدە پەسكەش تەبىقىلەرمۇ بولغان. بۇ گۇرۇپپىلارنىڭ كونكرېت كېلىپ چىقىشى ۋە سالاھىيىتى ھەققىدە يەنىمۇ تەتقىقاتقا ئېھتىياج بولسىمۇ، ئۇلارنىڭمۇ جيەنمىن قاتارىدا ئېغىر كەمسىتىش ۋە چەكلىمىلەرگە ئۇچرىغانلىقى ئېنىق.

18-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا (تەخمىنەن 1723-يىللىرى ئەتراپىدا)، چىڭ سۇلالىسىنىڭ يۇڭجېڭ پادىشاھى (雍正帝) ئىجتىمائىي ئىسلاھات ئېلىپ بېرىپ، بەزى جيەنمىن گۇرۇپپىلىرىنىڭ (مەسىلەن، دانمىن، يۆخۇ، بەزى جايلاردىكى شىپۇلارنىڭ) قانۇنىي ئورنىنى ئۆستۈرۈپ، ئۇلارنى «لياڭمىن» قاتارىغا كىرگۈزۈش (开豁为良، كەيخۇۋېي لياڭ) پەرمانىنى چىقارغان. بۇنىڭ مەقسىتى ئىجتىمائىي توقۇنۇشنى ئازايتىش ۋە باج مەنبەسىنى كېڭەيتىش ئىدى. ئەمما، قانۇنىي ئۆزگىرىشلەرگە قارىماي، جەمئىيەتتە چوڭقۇر يىلتىز تارتقان ئەنئەنىۋى قاراشلار ۋە كەمسىتىشلەر قىسقا ۋاقىت ئىچىدە يوقالماي، بۇ گۇرۇپپىلار يەنىلا ئۇزۇن مۇددەت ئىجتىمائىي جەھەتتىن پەس كۆرۈلۈشكە داۋام قىلغان.

5. خەلقئارادىكى چەتكە قېقىلغان گۇرۇپپىلار بىلەن سېلىشتۇرۇش

خىتايدىكى جيەنمىن تۈزۈمىگە ئوخشاش ئىجتىمائىي چەتكە قېقىش ۋە كەمسىتىش ھادىسىلىرى دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىدىمۇ ئوخشىمىغان شەكىللەردە مەۋجۇت بولغان:

ھىندىستان: شۇدرالار ۋە دالىتلار (首陀罗/达利特): ھىندىستاننىڭ قەدىمكى دەۋرلەردىن بېرى داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان كاستا تۈزۈمى دۇنيادىكى ئەڭ قاتتىق ۋە ئۇزاق داۋاملاشقان تەبىقىلەشتۈرۈش سىستېمىلىرىنىڭ بىرى. بۇ تۈزۈمدە، تۆت ئاساسلىق ۋارنا (كاستا) نىڭ ئەڭ تۆۋىنىدىكى «شۇدرا» لار (ئاساسەن خىزمەتچى ۋە ئىشچىلار) ۋە بۇ تۆت ۋارنانىڭ سىرتىدىكى «دالىتلار» («تەگكىلى بولمايدىغانلار» دەپمۇ ئاتىلىدۇ) ئەڭ ئېغىر كەمسىتىشلەرگە ئۇچرىغان. ئۇلار «ناپاك» دەپ قارالغان كەسىپلەر (مەسىلەن، تازىلىق ئىشلىرى، تېرە ئاشلاش، ئۆلۈك بىر تەرەپ قىلىش قاتارلىقلار) بىلەن شۇغۇللىنىشقا مەجبۇرلىنىپ، ئىجتىمائىىي، ئىقتىسادىي ۋە دىنىي پائالىيەتلەردىن چەتكە قېقىلغان. گەرچە ھازىرقى ھىندىستاندا كاستا كەمسىتىشى قانۇنسىز بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە يەنىلا چوڭقۇر تەسىرى ساقلانماقتا.
ياپونىيە: بۇراقۇمىنلار (部落民): ياپونىيەنىڭ فېئوداللىق دەۋرىدە (ئاساسەن 17-ئەسىردىن باشلاپ)، جەمئىيەتتە «ناپاك» دەپ قارالغان كەسىپلەر (مەسىلەن، قاسساپلىق، تېرە ئاشلاش، جەسەت بىر تەرەپ قىلىش، ئۆلۈم جازاسى ئىجرا قىلىش قاتارلىقلار) بىلەن شۇغۇللىنىدىغان كىشىلەر «ئېتا» (穢多، ناپاكلار) ياكى «ھىنىن» (非人، ئىنسان ئەمەسلەر) دەپ ئاتىلىپ، كېيىنچە بۇلار ئومۇملاشتۇرۇلۇپ «بۇراقۇمىن» (مەھەللە ئاھالىلىرى) دەپ ئاتالغان. ئۇلار ئايرىم مەھەللىلەردە (部落، بۇراقۇ) ياشاشقا مەجبۇرلىنىپ، قاتتىق ئىجتىمائىي كەمسىتىشكە ئۇچرىغان. 1871-يىلى ئۇلارنىڭ قانۇنىي سالاھىيىتى نورمال پۇقرالار بىلەن تەڭلەشتۈرۈلگەن بولسىمۇ («سېنمىن كايخو رېي» - 解放令)، توي قىلىش، ئىشقا ئورۇنلىشىش ۋە باشقا ئىجتىمائىي پائالىيەتلەردىكى يوشۇرۇن كەمسىتىشلەر ھازىرغىچە قىسمەن داۋاملاشماقتا.
غەرب دۇنياسى: رومانىلار (吉普赛人، گىپسىيلار): ئەسلى ھىندىستاننىڭ شىمالىدىن كۆچۈپ چىققان دەپ قارىلىدىغان رومانىلار (ئۆزلىرىنى رومانى دەپ ئاتايدۇ، ئەمما كۆپىنچە «گىپسىيلار» دەپ ئاتالغان) تەخمىنەن 10-ئەسىردىن باشلاپ ياۋروپا ۋە دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا تارقالغان. ئۇلار كۆپىنچە كۆچمەن ياكى يېرىم كۆچمەن تۇرمۇش كەچۈرۈپ، مۇزىكا، سېھىرگەرلىك، فالچىلىق، كىچىك تىپتىكى ھۈنەرۋەنچىلىك ۋە سودا-سېتىق بىلەن شۇغۇللانغان. تارىختا ئۇلار دائىم ئىشەنچسىزلىك، خۇراپاتلىق، ئوغرىلىق ۋە جاسۇسلۇق بىلەن ئەيىبلىنىپ، «خىيانەتچىلەر» دەپ قارىلىپ، كەمسىتىش، قوغلاپ چىقىرىش ۋە زىيانكەشلىككە ئۇچراپ كەلگەن. ئەڭ ئېغىر زىيانكەشلىك ناتسىست گېرمانىيەسى دەۋرىدە يۈز بېرىپ، يۈز مىڭلىغان رومانىلار ئىرقچىلىق قىرغىنچىلىقىنىڭ قۇربانى بولغان (بۇ پورراجموس - Porajmos دەپ ئاتىلىدۇ).

6. ئورتاق ئالاھىدىلىك، سەۋەبلەر ۋە تارىخىي خۇلاسە

دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى بۇ چەتكە قېقىلغان گۇرۇپپىلارنىڭ شەكىللىنىشى ۋە داۋاملىشىشىدا بىر قىسىم ئورتاق ئامىللار ۋە ئالاھىدىلىكلەرنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ:

شەكىللىنىش سەۋەبلىرى:
- كەسپىي ئايرىمچىلىق: بەزى كەسىپلەرنىڭ (بولۇپمۇ ئۆلۈم، قان، ھايۋانات، تاشلاندۇق ۋە باشقا «ناپاك» دەپ قارالغان نەرسىلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك) دىنىي ياكى ئىجتىمائىي ئەنئەنىلەردە تۆۋەن ياكى يىرگىنچلىك دەپ قارىلىشى.
- ئىقتىسادىي پۇرسەتسىزلىك: نامراتلىق، يەر-زېمىنسىزلىك ياكى باشقا ئىقتىسادىي سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن بەزى گۇرۇپپىلارنىڭ جەمئىيەتنىڭ ئەڭ تۆۋەن قاتلىمىغا چۈشۈپ قېلىشى.
- سىياسىي ۋە ھەربىي ئامىللار: ئۇرۇش ئەسىرلىرى، بويسۇندۇرۇلغان خەلقلەر ياكى سىياسىي جەھەتتىن مەغلۇپ بولغان گۇرۇپپىلار ۋە ئۇلارنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ مەجبۇرىي تۆۋەن ئورۇنغا چۈشۈرۈلۈشى.
- ئىرقىي ياكى ئېتنىك پەرقلىق: ھۆكۈمران گۇرۇپپىنىڭ باشقا مىللەت ياكى ئىرقتىكى كىشىلەرنى كەمسىتىشى ۋە چەتكە قېقىشى (مەسىلەن، يۈەن سۇلالىسىدىكى تۈزۈم).
- نەسەب ۋە تۇغۇلۇشنىڭ رولى: بۇ خىل تۆۋەن ئىجتىمائىي ئورۇننىڭ قانۇنىي ياكى ئەنئەنىۋى يوللار بىلەن ئەۋلادمۇئەۋلاد داۋاملىشىشى، يەنى بىر ئادەمنىڭ تەقدىرى ئۇنىڭ قايسى ئائىلىدە تۇغۇلغانلىقى بىلەنلا بەلگىلىنىپ قېلىشى.
ئۆزگىرىش ۋە ھازىرقى ئەھۋال:
- 20-ئەسىردىن باشلاپ، دۇنيا مىقياسىدا ئىنسان ھوقۇقى، باراۋەرلىك ۋە دېموكراتىيە ئىدىيىلىرىنىڭ تارقىلىشىغا ئەگىشىپ، نۇرغۇن دۆلەتلەر، جۈملىدىن خىتاي (1912-يىلى جۇڭخۇا مىنگو قۇرۇلۇشى ۋە 1949-يىلىدىن كېيىن) بۇ خىل رەسمىي، قانۇنىي تەبىقىلەشتۈرۈش تۈزۈملىرىنى ئەمەلدىن قالدۇردى. بارلىق پۇقرالارنىڭ قانۇن ئالدىدا باراۋەر ئىكەنلىكى جاكارلاندى.
- قانداقلا بولمىسۇن، قانۇنىي ئۆزگىرىشلەرلا يېتەرلىك بولمىدى. تارىختىن قېپقالغان چوڭقۇر يىلتىز تارتقان ئىجتىمائىي قاراشلار، خۇراپاتلىقلار ۋە كەمسىتىشلەر نۇرغۇن جايلاردا يەنىلا يوشۇرۇن شەكىلدە ساقلىنىپ قالدى. بۇ سەۋەبتىن، تارىختا چەتكە قېقىلغان گۇرۇپپىلارنىڭ ئەۋلادلىرى ھازىرمۇ مائارىپ, ئىشقا ئورۇنلىشىش, ئىجتىمائىي مۇناسىۋەت ۋە ئىقتىسادىي تەرەققىيات جەھەتلەردە نۇرغۇن قىيىنچىلىقلارغا ۋە كەمسىتىشلەرگە دۇچ كېلىۋاتىدۇ.
تارىخىي ساۋاق:
- بۇ تارىخىي ھەقىقەتلەر بىزگە ئىنسانلارنى ھەر قانداق سەۋەب بىلەن تەبىقىلەرگە ئايرىپ، كەمسىتىپ، چەتكە قېقىشنىڭ ئىنسانىي قەدىر-قىممەتكە، باراۋەرلىككە ۋە ئىجتىمائىي ئادالەتكە تامامەن زىت ئىكەنلىكىنى چوڭقۇر ھېس قىلدۇرىدۇ.
- ئىجتىمائىي تەڭسىزلىك ۋە كەمسىتىشنىڭ يىلتىزىنى قۇرۇتۇش ئۈچۈن، پەقەت قانۇنىي ئىسلاھاتلارلا ئەمەس، بەلكى مائارىپ، ئاڭ-سەۋىيەنى ئۆستۈرۈش ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئۆزگىرىشلەر ئارقىلىق كىشىلەرنىڭ قەلبىدىكى خاتا قاراشلارنى ئۆزگەرتىش ئۈچۈنمۇ ئۈزلۈكسىز تىرىشىش كېرەكلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

خۇلاسە قىلىپ ئېيتقاندا، خىتاي تارىخىدىكى ئىجتىمائىي تەبىقىگە بۆلۈش، كەمسىتىش ۋە چەتكە قېقىش تۈزۈملىرى ئىنسانىيەت تارىخىدىكى قاراڭغۇ بىر بەت بولۇپ، ئۇلارنىڭ سەۋەبلىرى، ئاقىۋەتلىرى ۋە ئۇلاردىن قۇتۇلۇش يوللىرىنى چۈشىنىش، بۈگۈنكى كۈندە خىتايلارنىڭ ئىچكى روھيىتىنى ۋە يات مىللەتلەرگە بولغان قاراشلىرىنى چۈشىنىشتە ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. چۈنكى خىتايلار ئۆزىدىن بولغان بەزى تەبىقىلەرنى ئىنسان ئورنىدا كۆرمەي كەمسىتكەن بولسا، ئۆزىدىن بولمىغانلارنى تېخىمۇ تۆۋەن دەرىجىلىك مەخلۇقات ئورنىدا كۆرىدۇ. ئەپسۇس خىتايلارنىڭ روھىيىتىدىكى بۇنداق بىنورماللىق ۋە ئىپلاسلىقنى كۆپىنچە قەۋملەر چۈشەنمەيدۇ.️