تەنقىدىي تەپەككۇر: ئىسلامنىڭ يۈتۈك خەزىنىسى ۋە مۇسۇلماننىڭ مەجبۇرىيىتى

كىرىش سۆز:

ھازىرقى زاماندا نۇرغۇن كىشىلەر «تەنقىدىي تەپەككۇر»نى غەرب مەدەنىيىتىگە خاس بىر ئۇقۇم ياكى ئىسلامىي ئەقىدە ۋە ئەنئەنە بىلەن سىغىشالمايدىغان بىر ئىش دەپ قارايدۇ. ئۇلارچە، ئىمان «سوئال سورىماسلىقنى»، «شۈبھىدىن يىراق تۇرۇشنى» تەلەپ قىلىدۇ، تەنقىدىي تەپەككۇر بولسا ئەكسىچە، «شۈبھىلىنىشنى»، «سوئال سوراشنى» ئاساس قىلىدۇ. ئەمما، بۇ خىل قاراش ئىسلامنىڭ ئەسلى روھى ۋە ئۇنىڭ مول ئىلمىي مىراسلىرىغا چوڭقۇر چۆكمىگەنلىكنىڭ نەتىجىسىدۇر. ئەكسىچە، ئىسلام دىنى ۋەھىي كەلگەن دەسلەپكى كۈنلەردىن تارتىپلا، ئىنسانلارنى تەپەككۇر قىلىشقا، ئەقىل يۈرگۈزۈشكە، كۆزىتىشكە، دەلىل تەلەپ قىلىشقا ۋە ھەقىقەتنى ئىزدەشكە ئۈندەپ كەلگەن. مەشھۇر مەدىنىلىك فەقىھ، ئىمام مالىك ئىبنى ئەنەس رەھىمەھۇللاھنىڭ پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ قەبرىسى يېنىدا تۇرۇپ ئېيتقانلىقى رىۋايەت قىلىنغان مۇنۇ سۆزى بۇنىڭ ئەڭ ياخشى ئىسپاتىدۇر:

«كلّ أحد يؤخذ من قوله ويُترك، إلا صاحب هذا القبر» (مەنىسى: «ھەر قانداق ئادەمنىڭ سۆزىدىن (دەلىلگە قاراپ) قوبۇل قىلىنىدىغىنىمۇ بار، تاشلىنىدىغىنىمۇ بار. پەقەت مۇنۇ قەبرىنىڭ ئىگىسى (يەنى پەيغەمبەر مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام) نىڭ سۆزىلا بۇنىڭدىن مۇستەسنا»).

بۇ سۆز، ئىسلام دىنىنىڭ ئالىمنىڭ ئىلمىي مەسئۇلىيىتى ۋە ئىنسانىي خاتالىشىش ئېھتىماللىقىنى ئېتىراپ قىلىدىغانلىقىنى، پەقەت ۋەھىيگە ئاساسلانغان پەيغەمبەر سۆزىنىڭلا مۇتلەق ھۆججەت ئىكەنلىكىنى، ئۇنىڭدىن باشقا ھەر قانداق ئىنساننىڭ سۆز-قارىشىنىڭ تەنقىدىي سۈزگۈچتىن ئۆتۈشى كېرەكلىكىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ ماقالىدە، بىز تەنقىدىي تەپەككۇرنىڭ ئىسلامنىڭ ئاساسلىق مەنبەلىرى (قۇرئان ۋە سۈننەت) ۋە ئىسلام تارىخىدىكى ئەمەلىيىتىدىكى ئىزلىرىنى تەكشۈرۈپ، ئۇنىڭ پەقەت رۇخسەت قىلىنغان بىر ئىش بولۇپلا قالماستىن، بەلكى مۇسۇلمانلار ئۈچۈن زۆرۈر بولغان بىر مەسئۇلىيەت ۋە ئىبادەت شەكلى ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىمىز.

1. قۇرئان كەرىمنىڭ تەپەككۇر ۋە ئەقىلگە چاقىرىقى:

قۇرئان كەرىم نۇرغۇن ئايەتلەردە ئىنسانلارنى ئاللاھنىڭ ياراتقان مەۋجۇداتلىرى، ئاسمان-زېمىن، ئىنساننىڭ ئۆز يارىتىلىشى، ئۆتكەن ئۈممەتلەرنىڭ تارىخى ۋە ئىجتىمائىي ھادىسىلەر ھەققىدە چوڭقۇر تەپەككۇر قىلىشقا (التفكّر)، ئەقىل يۈرگۈزۈشكە (التعقّل)، كۆزىتىشكە (النظر) ۋە پىكىر قىلىشقا (التدبّر) بۇيرۇيدۇ. قۇرئاندا «أَفَلَا يَتَفَكَّرُونَ» (ئۇلار پىكىر قىلمامدۇ؟)، «أَفَلَا يَعْقِلُونَ» (ئۇلار ئەقىل يۈرگۈزمەمدۇ؟)، «أَفَلَا يَنظُرُونَ» (ئۇلار قاراپ باقمامدۇ؟)، «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» (ئۇلار قۇرئاننى چوڭقۇر پىكىر قىلمامدۇ؟) دېگەنگە ئوخشاش سوئال شەكلىدىكى چاقىرىقلار كۆپلەپ ئۇچرايدۇ. بۇلارنىڭ ھەممىسى ئىنسانلارنى قارىغۇلارچە تەقلىد قىلىشتىن، ئاتا-بوۋىلاردىن قالغان ئادەتلەرگە ئەگىشىپ كېتىۋېرىشتىن توسۇپ، ئاڭلىق ھالدا، دەلىل-ئىسپاتقا ئاساسلىنىپ ھەقىقەتنى ئىزدەشكە، ئىمان ئېيتىشقا ۋە ھايات يولىنى تاللاشقا رىغبەتلەندۈرىدۇ.

مەسىلەن، ئاللاھ تائالا ئىبراھىم ئەلەيھىسسالامنىڭ قىسسىسىدە، ئۇنىڭ ئۆز قەۋمى چوقۇنىدىغان يۇلتۇز، ئاي ۋە كۈننى كۆزىتىش ئارقىلىق، ئۇلارنىڭ ئىلاھ بولالمايدىغانلىقىنى، چۈنكى ئۇلارنىڭمۇ يوقىلىدىغان، ئۆزگىرىدىغان مەخلۇق ئىكەنلىكىنى لوگىكىلىق مۇلاھىزە قىلىپ، ئاخىرىدا ياراتقۇچىنىڭ ئۇلۇغلۇقىنى تونۇپ يەتكەنلىكىنى بايان قىلىدۇ (ئەنئام سۈرىسى، 75-79-ئايەتلەر). بۇ، دەل تەنقىدىي كۆزىتىش ۋە ئەقلىي ئىستىدلال (logical reasoning) ئارقىلىق ھەقىقەتكە يېتىشنىڭ بىر ئۈلگىسىدۇر. يەنە بىر ئايەتتە: «(ئى مۇھەممەد!) ئېيتقىنكى، مەن سىلەرگە پەقەت بىرلا نەسىھەت قىلىمەن: ئاللاھ ئۈچۈن ئىككىدىن، يالغۇزدىن (ھەقىقەتنى ئىزدەپ) ئورنۇڭلاردىن تۇرۇڭلار، ئاندىن (سىلەر بىلەن بىللە بولغان) بۇ ئادەمدە (يەنى پەيغەمبەردە) ھېچقانداق مەجنۇنلۇق يوقلۇقىنى پىكىر قىلىڭلار…» (سەبە سۈرىسى، 46-ئايەت). بۇ ئايەت كىشىلەرنى توپنىڭ پىسخىكىسىدىن، جەمئىيەتنىڭ بېسىمىدىن خالىي ھالدا، يالغۇز ياكى كىچىك گۇرۇپپىلاردا مۇستەقىل پىكىر يۈرگۈزۈپ، بىر ھۆكۈمنىڭ توغرا-خاتالىقىنى ئانالىز قىلىشقا چاقىرىدۇ.

2. سۈننەت ۋە ئىسلام تارىخىدىكى تەنقىدىي روھ:

پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ ھاياتى ۋە ھەدىسلىرىمۇ تەنقىدىي تەپەككۇرنىڭ مۇھىملىقىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ زات ساھابىلىرىنى سوئال سوراشقا، چۈشەنمىگەن يەرلىرىنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىشقا رىغبەتلەندۈرگەن. ھەدىس ئىلمىنىڭ ئۆزى، يەنى «ئىلمۇل جەرھ ۋەت تەئدىل» (راۋىيلارنى تەنقىدلەش ۋە ئىشەنچلىكلىكىنى بېكىتىش ئىلمى)، ئىسلام تارىخىدىكى ئەڭ مۇكەممەل ۋە ئەڭ قاتتىق تەنقىدىي مېتودولوگىيەلەرنىڭ بىرىدۇر. مۇھەددىسلەر بىر ھەدىسنى قوبۇل قىلىشتىن ئىلگىرى، ئۇنى رىۋايەت قىلغان ھەر بىر راۋىينىڭ ئىشەنچلىكلىكىنى، ئەستە تۇتۇش قابىلىيىتىنى، ئەخلاقىنى، ھەتتا ئۇلارنىڭ ئۆز-ئارا ئۇچراشقان-ئۇچراشمىغانلىقىنى ئىنتايىن ئىنچىكىلىك بىلەن تەكشۈرگەن. ھەدىسنىڭ تېكىستىنىڭ (مەتىننىڭ) قۇرئانغا، باشقا سەھىھ ھەدىسلەرگە ياكى ئەقىلگە زىت كېلىپ قېلىش-قالماسلىقىنىمۇ تەكشۈرگەن. بۇ جەريان، ھەر بىر ئۇچۇر مەنبەسىنى ئەستايىدىللىق بىلەن تەكشۈرۈش ۋە باھالاشنى تەلەپ قىلىدىغان ھەقىقىي تەنقىدىي تەپەككۇرنىڭ نامايەندىسىدۇر.

يەنە بىر مەشھۇر مىسال، پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام مۇئاز ئىبنى جەبەلنى يەمەنگە قازى قىلىپ ئەۋەتىدىغان چاغدا، ئۇنىڭدىن: «ساڭا بىر ئىش ئۇچرىسا قانداق ھۆكۈم قىلىسەن؟» دەپ سورىغان. مۇئاز: «ئاللاھنىڭ كىتابى (قۇرئان) بىلەن ھۆكۈم قىلىمەن» دېگەن. پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام: «ئەگەر ئاللاھنىڭ كىتابىدىن تاپالمىساڭچۇ؟» دېگەندە، مۇئاز: «ئاللاھنىڭ ئەلچىسىنىڭ سۈننىتى بىلەن ھۆكۈم قىلىمەن» دېگەن. پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام يەنە: «ئەگەر ئاللاھ ئەلچىسىنىڭ سۈننىتىدىنمۇ تاپالمىساڭچۇ؟» دەپ سورىغاندا، مۇئاز: «ئۆز رايىم بىلەن ئىجتىھاد قىلىمەن (يەنى ئەقىل-پاراسىتىمنى ئىشقا سېلىپ، قۇرئان-سۈننەتنىڭ روھىغا ئاساسەن ھۆكۈم چىقىرىمەن)» دەپ جاۋاب بەرگەن. پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام بۇ جاۋابتىن ناھايىتى خۇرسەن بولۇپ، مۇئازنىڭ كۆكسىگە ئۇرۇپ: «ئاللاھنىڭ ئەلچىسىنىڭ ئەلچىسىنى ئاللاھ ۋە ئۇنىڭ ئەلچىسى رازى بولىدىغان ئىشقا مۇۋەپپەق قىلغان ئاللاھقا ھەمدۇسانالار بولسۇن!» دېگەن (تىرمىزى، ئەبۇ داۋۇد رىۋايىتى). بۇ ھەدىس، دەلىل تېپىلمىغان ئەھۋالدا، ئەقىل ۋە لوگىكا ئارقىلىق، ئىسلامنىڭ ئومۇمىي پىرىنسىپلىرىغا ئاساسەن ھۆكۈم چىقىرىشنىڭ (ئىجتىھادنىڭ) يوللۇق ئىكەنلىكىنى، ھەتتا تەشەببۇس قىلىنىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. ئىجتىھادنىڭ ئۆزى ئەقلىي ئىقتىدارنى، ئانالىز قىلىش ۋە يەكۈن چىقىرىش قابىلىيىتىنى تەلەپ قىلىدىغان بىر تەنقىدىي پائالىيەتتۇر.

3. ئىمام مالىكنىڭ سۆزى ۋە ئىلمىي ئىختىلاپنىڭ قوبۇل قىلىنىشى:

ئىمام مالىكنىڭ يۇقىرىدا نەقىل قىلىنغان سۆزى، ئىسلام فىقھى (قانۇنشۇناسلىقى) ۋە ئىلمىي ئەنئەنىسىدىكى تەنقىدىي روھنى يەكۈنلەپ بېرىدۇ. بۇ پىرىنسىپ بويىچە، پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامدىن باشقا ھېچقانداق ئىنساننىڭ، ئۇنىڭ ئىلمىي مەرتىۋىسى قانچىلىك يۇقىرى بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، سۆزى مۇتلەق خاتاسىز دەپ قارالمايدۇ. بارلىق ئالىملارنىڭ، فەقىھلەرنىڭ، مۇفەسسىرلەرنىڭ ۋە باشقا بىلىم ئىگىلىرىنىڭ قاراشلىرى، ئىجتىھادلىرى ۋە پەتۋالىرى قۇرئان ۋە سەھىھ سۈننەتكە سېلىشتۇرۇپ تەكشۈرۈلىدۇ. بۇ، ئىسلام ئۈممىتىنى مەلۇم بىر شەخسكە ياكى گۇرۇپپىغا قارىغۇلارچە ئەگىشىپ كېتىشتىن ساقلايدۇ ۋە ئىلمىي ھەرىكەتچانلىقنى ساقلاپ قالىدۇ.

ئىسلام تارىخىدىكى فىقھى مەزھەپلەرنىڭ (ھەنەفىي، مالىكىي، شافىئىي، ھەنبەلىي قاتارلىقلار) ۋە ئەقىدە مەكتەپلىرىنىڭ (ئەشئەرىي، ماتۇرىدىي قاتارلىقلار) شەكىللىنىشى ۋە تەرەققىياتى دەل مۇشۇ تەنقىدىي مۇنازىرە ۋە ئىلمىي ئىختىلاپنىڭ (پىكىر ئوخشاشماسلىقىنىڭ) مەھسۇلىدۇر. بۇ ئالىملار ئۆزلىرىدىن بۇرۇنقىلارنىڭ قاراشلىرىنى تەنقىدىي كۆز بىلەن كۆرۈپ، دەلىللەرنى قايتا ئانالىز قىلىپ، ئۆزلىرىنىڭ يەكۈنلىرىنى ئوتتۇرىغا قويغان. ھەتتا بىر مەزھەپ ئىچىدىمۇ ئوخشىمىغان قاراشلار مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان ۋە بۇ پىكىر رەڭدارلىقى ئىسلام قانۇنشۇناسلىقىنىڭ ھاياتىي كۈچىنىڭ مەنبەسى بولغان. ئۇلار پىكىر ئوخشىماسلىقىنى نورمال ئەھۋال، ھەتتا ئۈممەت ئۈچۈن «رەھمەت» دەپ قارىغان (ئەلۋەتتە، بۇ ئىختىلاپ دىننىڭ ئاساسىي، ئۇل پرىنسىپلىرىدا ئەمەس، بەلكى تارماق مەسىلىلەردە ۋە دەلىللەرنى چۈشىنىشتىكى پەرقلەردە بولۇشى كېرەك).

4. ھەقىقىي تەنقىدىي تەپەككۇر بىلەن بۇزغۇنچى شۈبھىنىڭ پەرقى:

شۇنى ئالاھىدە تەكىتلەش كېرەككى، ئىسلام تەشەببۇس قىلىدىغان تەنقىدىي تەپەككۇر بىلەن ئىماننىڭ ئاساسلىرىنى ئىنكار قىلىشقا، مۇقەددەس قىممەتلەرنى مەسخىرە قىلىشقا ياكى ئاساسسىز شۈبھىلەرنى تارقىتىشقا يۈزلەنگەن بۇزغۇنچى سىكېپتىسىزىم (skepticism) ئوتتۇرىسىدا چوڭ پەرق بار. ئىسلامدىكى تەنقىدىي تەپەككۇرنىڭ مەقسىتى – ھەقىقەتنى ئىزدەش، توغرا چۈشەنچىگە ئېرىشىش، ئەڭ كۈچلۈك دەلىلگە ئەگىشىش ۋە ئاللاھنىڭ ھىدايىتىنى تېخىمۇ چوڭقۇر ھېس قىلىشتۇر. ئۇ ئىماننىڭ رامكىسى ئىچىدە، ئەدەپ-ئەخلاق قائىدىلىرىگە رىئايە قىلغان ھالدا ئېلىپ بېرىلىدۇ. ئۇ قارىغۇلارچە تەقلىد قىلىشنى رەت قىلغاندەك، قارىغۇلارچە ئىنكار قىلىشنىمۇ رەت قىلىدۇ. ئۇنىڭ نىشانى يېقىنلىقنى (ئىشەنچنى) قۇرۇش، بىلمەسلىكنى تۈگىتىش ۋە ھېكمەتكە يېتىشتۇر.

ئىمام مالىكنىڭ سۆزى بۇ نۇقتىنى ناھايىتى ئوبدان يورۇتۇپ بېرىدۇ: ئۇ كىشىلەرنىڭ سۆزىنى تەنقىدلەشنى تەشەببۇس قىلىدۇ، ئەمما پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ سۆزىنى (يەنى ۋەھىينى ۋە ئۇنىڭغا ئاساسلانغان سۈننەتنى) بۇ دائىرىدىن مۇستەسنا قىلىدۇ. چۈنكى، ۋەھىينىڭ مەنبەسى ئىلاھىي، ئۇ خاتالاشمايدىغان ھەقىقەت. ئىنسانلارنىڭ ئۇنى چۈشىنىشى ۋە شەرھلىشى بولسا ئىنسانىي پائالىيەت بولۇپ، ئۇ خاتالىشىش ئېھتىماللىقىدىن خالىي ئەمەس. شۇڭا، تەنقىد ئىنسانىي چۈشەنچىلەرگە قارىتىلىشى كېرەك، ئىلاھىي مەنبەنىڭ ئۆزىگە ئەمەس.

خۇلاسە:

خۇلاسىلىغاندا، تەنقىدىي تەپەككۇر ئىسلام دىنىغا يات بىر ئۇقۇم ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ئەسلى مەنبەلىرىدە چوڭقۇر يىلتىز تارتقان، مۇسۇلمانلارنىڭ ئىلمىي ۋە مەنىۋى ھاياتىدا تارىختىن بۇيان مۇھىم رول ئويناپ كەلگەن بىر قىممەت قارىشى ۋە مېتودولوگىيەسىدۇر. قۇرئان كەرىمنىڭ تەپەككۇر ۋە ئەقىلگە بولغان كۈچلۈك چاقىرىقى، پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭ ھاياتى ۋە سۈننىتىدىكى ئۈلگىلەر، ھەدىس ئىلمىدىكى تەنقىدىي مېتودلار، ئىمام مالىكقا ئوخشاش بۈيۈك ئالىملارنىڭ سۆزلىرى ۋە ئىسلام ئىلمىي تارىخىدىكى مول مۇنازىرە ۋە ئىجتىھاد ئەنئەنىسى – بۇلارنىڭ ھەممىسى تەنقىدىي تەپەككۇرنىڭ ئىسلامنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

بۈگۈنكى كۈندە، ئۇچۇرلارنىڭ كەلكۈنلەپ كەتكەنلىكى، خاتا چۈشەنچىلەرنىڭ ۋە فىتنە-پاساتلارنىڭ كەڭ تارقالغانلىقى بىر رېئاللىققا ئايلانغان شارائىتتا، مۇسۇلمانلارنىڭ ئۆز دىنىنى توغرا چۈشىنىشى، ساغلام ئىمانىنى قوغدىشى ۋە زامانىمىزنىڭ مۇرەككەپ مەسىلىلىرىگە ئىسلامنىڭ روھىغا ئۇيغۇن ھەل قىلىش چارىلىرىنى تېپىشى ئۈچۈن، تەنقىدىي تەپەككۇر قابىلىيىتىنى يېتىلدۈرۈشى ھەر قاچاندىكىدىنمۇ زۆرۈر بولماقتا. بىز ئىمام مالىكنىڭ ھېكمەتلىك سۆزىنى ياد ئېتىپ، ھەر قانداق ئىنساننىڭ سۆز-قارىشىنى (پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالامنىڭكىدىن باشقا) دەلىلگە سېلىشتۇرۇپ، ئەقىل ۋە ئىمان نۇرى ئاستىدا باھالاپ، ھەقىقەتنى قوغلىشىش يولىدا چىڭ تۇرۇشىمىز لازىم. بۇ، بىزنىڭ دىنىمىزنىڭ تەلىپى، ئەقلىمىزنىڭ ۋەزىپىسى ۋە ئىسلام ئۈممىتىنىڭ قايتا گۈللىنىشىنىڭ مۇھىم ئاساسلىرىدىن بىرىدۇر.

ۋەللاھۇ ئەئلەم بىسسەۋاب (ئەڭ توغرىسىنى ئاللاھ بىلگۈچىدۇر).