خىتايلارنىڭ قانۇنچىلىق پەلسەپىسى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسلامدىن بۇرۇنقى دۆلەتچىلىك ئىدىيىسىدىكى پەرقلەر

خىتاينىڭ قەدىمكى قانۇنچىلىق (法家 - Fǎjiā) پەلسەپىسى بىلەن قەدىمكى تۈرك خاقانلىرىنىڭ مەڭگۈ تاشلاردا قالدۇرغان دۆلەتچىلىك ئىدىيەلىرىنى سېلىشتۇرۇپ، ئۇلارنىڭ قايسىسىنىڭ ئىسلام دىنىنىڭ روھىغا ۋە ئىنساننىڭ ئەسلى يارىتىلىشى بولغان فىترەتكە (فطرة) تېخىمۇ يېقىن ئىكەنلىكىنى مۇلاھىزە قىلىش، ھەقىقەتەنمۇ ئىلمىي جەھەتتىن چوڭقۇر، تارىخىي ۋە پەلسەپىۋىي قاتلاملىرى مول، شۇنداقلا ھازىرقى زامان ئۈچۈن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بىر تېما. زامانىمىزدا، بولۇپمۇ بەزى ئەرەب دۇنياسىدىكى زىيالىيلار ياكى سىياسەت ئەھلىلىرى ئارىسىدا، خىتاينىڭ ھازىرقى ھاكىمىيىتىنىڭ بەزى سىرتقى ئالاھىدىلىكلىرى (مەسىلەن، كۈچلۈك مەركىزىي ھاكىمىيەت، ئىجتىمائىي تىزگىنلەش، ئىقتىسادىي مۇۋەپپەقىيەتلىرى) سەۋەبىدىن، ئۇنى مەلۇم مەنىدە ئىسلامىي پرىنسىپلارغا ياكى ھېچ بولمىغاندا «ئىسلامغا قارشى ئەمەس» دەپ قاراش خاھىشىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى كۆزىتىمىز. بۇ خىل قاراش، كۆپىنچە ھاللاردا، خىتاي مەدەنىيىتىنىڭ، بولۇپمۇ ئۇنىڭ ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈش پەلسەپىسىنىڭ چوڭقۇر قاتلاملىرىغا ۋە تارىخىي يىلتىزلىرىغا نەزەر سالماستىن، يۈزەكى ھادىسىلەرگە ئاساسلىنىپ چىقىرىلغان خۇلاسىدۇر. ئەكسىچە، قەدىمكى تۈرك خەلقلىرىنىڭ، جۈملىدىن بۈگۈنكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرىنىڭ مەڭگۈ تاشلاردا قالدۇرغان دۆلەتچىلىك مىراسلىرىنى چوڭقۇر تەھلىل قىلغىنىمىزدا، ئۇنىڭ ئىنسانىي ۋە ئەخلاقىي ئاساسلىرىنىڭ قانۇنچىلىققا قارىغاندا ئىسلامىي تەلىماتلارغا ۋە فىترەتكە كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە يېقىن ئىكەنلىكىنى بايقايمىز.

بۇ يازمىدا، بىز بۇ ئىككى چوڭ پەلسەپىۋى ئەنئەنىنى ئايرىم-ئايرىم ھالدا تەپسىلىي شەرھلەپ، ئۇلارنىڭ دۆلەت، ھۆكۈمران، خەلق، قانۇن ۋە ئەخلاققا بولغان قاراشلىرىنى سېلىشتۇرۇپ، ئاندىن ئۇلارنى ئىسلامىي قىممەت قاراشلار ۋە فىترەت نۇقتىسىدىن باھالاپ، قايىل قىلارلىق دەلىل-ئىسپاتلار ۋە ئەمەلىي مىساللار ئارقىلىق خۇلاسە چىقىرىشقا ھەرىكەت قىلىمىز.

I. خىتاي قانۇنچىلىقى (法家): رەھىمسىز ئۈنۈمدارلىق ۋە ئىنسانىيلىقتىن يىراق دۆلەت

قانۇنچىلىق پەلسەپىسى مىلادىدىن ئىلگىرىكى 770-221-يىللار ئارىسىدىكى، خىتاي تارىخىدا «ئەمىنىيە-يىغلىق دەۋرى» (春秋) ۋە «ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرى» (战国) دەپ ئاتالغان، سىياسىي پارچىلىنىش، ئىجتىمائىي قالايمىقانچىلىق ۋە توختاۋسىز ئۇرۇشلار ھۆكۈم سۈرگەن بىر بوران-چاپقۇنلۇق دەۋردە بارلىققا كەلگەن. بۇ دەۋردە، ھەر قايسى بەگلىكلەر ئۆزلىرىنىڭ ھايات قېلىشى ۋە كېڭىيىشى ئۈچۈن كۈرەش قىلاتتى. مۇشۇنداق بىر شارائىتتا، شاڭ ياڭ (商鞅، م.ب. 390-338)، شېن بۇخەي (申不害، م.ب. ؟-337)، خەن فېيزى (韩非子، م.ب. 280-233) ۋە لى سى (李斯، م.ب. ؟-208) قاتارلىق مۇتەپەككۈرلەر ۋە سىياسەتچىلەر، ئەنئەنىۋى ئەخلاق قائىدىلىرى ۋە كۇڭزىچىلىق تەكىتلىگەن ئىنسانپەرۋەرلىك (仁 - Rén) نىڭ دۆلەتنى قۇتقۇزۇشقا ئاجىزلىق قىلىدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ، رادىكال، ئەمەلىيەتچان ۋە كۆپىنچە ھاللاردا رەھىمسىز بولغان بىر يۈرۈش سىياسىي پرىنسىپلارنى ئوتتۇرىغا قويدى. ئۇلارنىڭ ئاساسلىق مەقسىتى: دۆلەتنىڭ ھەربىي ۋە ئىقتىسادىي كۈچىنى ئەڭ يۇقىرى چەككە يەتكۈزۈش، ھۆكۈمراننىڭ مۇتلەق ھوقۇقىنى تىكلەش ۋە جەمئىيەتنى قاتتىق بىر تۈزۈم ئاستىدا تىزگىنلەش ئىدى. قانۇنچىلىقنىڭ يادرولۇق ئىدىيەلىرىنى تۆۋەندىكىچە يىغىنچاقلاش مۇمكىن:

دۆلەتنىڭ مۇتلەق ئۈستۈنلۈكى ۋە مەنپەئەتپەرەسلىك: قانۇنچىلىقتا، دۆلەت (國 - Guó) ھەممىدىن مۇقەددەس، ئۇنىڭ مەۋجۇتلۇقى ۋە كۈچىيىشى ئەڭ ئالىي نىشان. شەخسنىڭ (民 - Mín) قىممىتى پەقەت ئۇنىڭ دۆلەتكە قوشقان تۆھپىسى (بولۇپمۇ دېھقانچىلىق ۋە ئۇرۇشتا) بىلەنلا ئۆلچىنىدۇ. شەخسىي ھوقۇق، ئەركىنلىك، بەخت-سائادەت، ھەتتا ھاياتى دۆلەتنىڭ ئىرادىسى ئالدىدا ھېچقانداق ئەھمىيەتكە ئىگە ئەمەس. دۆلەت مېخانىكىلىق بىر ماشىنىغا ئوخشىتىلىدۇ، ھۆكۈمران بۇ ماشىنىنىڭ ھەيدىگۈچىسى، خەلق بولسا ماشىنىنىڭ ئاسان ئالماشتۇرغىلى بولىدىغان زاپچاسلىرى ياكى يېقىلغۇسىدۇر. بۇ قاراش، تارىختىكى چىن سۇلالىسىنىڭ خىتاينى بىرلىككە كەلتۈرۈش جەريانىدا قوللانغان كەڭ كۆلەملىك مەجبۇرىي ئەمگەك (سەددىچىن سېلىش، پادىشاھنىڭ ئوردىسىنى ياساش)، ئېغىر باج-سېلىق ۋە خەلقنىڭ ھاياتىغا پەرۋا قىلماسلىق سىياسەتلىرىدە ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان.
قانۇن (法 - Fa) – ھۆكۈمراننىڭ قورالى: قانۇنچىلىقتا «قانۇن ئارقىلىق ئىدارە قىلىش» (以法治国) تەكىتلەنسىمۇ، بۇ يەردىكى «قانۇن» غەربتىكى «Rule of Law» (قانۇننىڭ ھۆكۈمرانلىقى) ياكى ئىسلامدىكى «شەرىئەت» ئۇقۇمىدىكىدەك ئادالەت، باراۋەرلىك ۋە ئەخلاقىي قىممەتلەرنى ئاساس قىلمايدۇ. ئەكسىچە، قانۇن ھۆكۈمراننىڭ ئىرادىسىنى ئىجرا قىلىدىغان، خەلقنى بويسۇندۇرىدىغان ۋە جەمئىيەتنى قاتتىق كونترول قىلىدىغان سوغۇق، مېخانىكىلىق بىر ۋاسىتە. قانۇنلار ئېنىق، ئاددىي، ھەممىگە ئاشكارا بولۇشى ۋە قاتتىق ئىجرا قىلىنىشى كېرەك. جازا (刑 - Xíng) ئېغىر ۋە شەپقەتسىز بولۇشى، ھەتتا كىچىككىنە جىنايەتلەرگىمۇ قاتتىق جازا بېرىلىشى كېرەككى، كىشىلەر قانۇنغا خىلاپلىق قىلىشتىن قورقسۇن (以刑去刑 - جازا ئارقىلىق جازانى يوقىتىش). مۇكاپات (赏 - Shǎng) بولسا ئىنتايىن ئېھتىياتچانلىق بىلەن، پەقەت دۆلەت ئۈچۈن (بولۇپمۇ ئۇرۇشتا) تۆھپە قوشقانلارغىلا بېرىلىشى كېرەك. چىن سۇلالىسىدە يولغا قويۇلغان بەش ئائىلىنى بىر-بىرىگە كېپىل قىلىش (五家连坐) تۈزۈمى بۇنىڭ تىپىك مىسالى: بىر ئائىلە جىنايەت ئۆتكۈزسە، قالغان تۆت ئائىلىمۇ بىللە جازالىناتتى، بۇ كىشىلەرنى ئۆز-ئارا نازارەت قىلىشقا ۋە پاش قىلىشقا مەجبۇرلايتتى.
ئىنسان تەبىئىتى رەزىل (性恶说 - Xìng’è Shuō) دېگەن قاراش: كۇڭزىچى پەيلاسوپ شۈنزى (荀子) دىن كېلىپ چىققان ۋە قانۇنچىلار تەرىپىدىن تېخىمۇ رادىكاللاشتۇرۇلغان بۇ قاراشقا ئاساسلانغاندا، ئىنسان تۇغمىسىدىنلا ئۆز مەنپەئەتىنى كۆزلەيدىغان، ھورۇن ۋە تەرتىپسىز مەخلۇق. ئۇلارنى ئەخلاقىي تەربىيە ياكى ئۈلگە كۆرسىتىش ئارقىلىق ياخشىلاش مۇمكىن ئەمەس. شۇڭا، ھۆكۈمران خەلققە ھەرگىز ئىشەنمەسلىكى، ئۇلارنىڭ ساداقىتىگە ئۈمىد باغلىماسلىقى كېرەك. بىردىنبىر يول قاتتىق قانۇن، شەپقەتسىز جازا ۋە ئۈزلۈكسىز نازارەت ئارقىلىق ئۇلارنى ئىتائەت قىلىشقا مەجبۇرلاش. خەن فېيزى «ئىنسانلارنىڭ مۇناسىۋىتى پەقەت مەنپەئەت ئۈستىگە قۇرۇلغان» دەپ قارايدۇ، ھەتتا ئاتا-ئانا بىلەن بالىلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنىمۇ مەنپەئەت نۇقتىسىدىن چۈشەندۈرىدۇ.
ھۆكۈمرانلىق تېخنىكىلىرى (术 - Shù) ۋە ھوقۇق نوپۇزى (势 - Shì): قانۇنچىلارنىڭ قارىشىچە، ھۆكۈمراننىڭ مۇۋەپپەقىيىتى ئۇنىڭ شەخسىي ئەخلاقىغا ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ قوللانغان سىياسىي تاكتىكىلىرىغا (术 - Shù) ۋە ئىگىلىگەن ھوقۇق ئورنىنىڭ نوپۇزىغا (势 - Shì) باغلىق. «شۇ» (术) – ئەمەلدارلارنى ۋە خەلقنى كونترول قىلىش، ئۇلارنىڭ ساداقىتىنى سىناش، ئۇلارنى بىر-بىرىگە قارشى قويۇش، ئاخبارات توپلاش قاتارلىق ھەر خىل يوشۇرۇن ۋە ھىيلە-مىكىرلىك ئۇسۇللارنى كۆرسىتىدۇ. ھۆكۈمران ئۆز مەقسىتىنى ۋە ھەقىقىي ئويىنى يوشۇرۇشى، سىرلىق ۋە ئالدىن پەرەز قىلغىلى بولمايدىغان بولۇشى كېرەك. «شى» (势) – ھوقۇقنىڭ ئۆزىدىن كېلىپ چىقىدىغان نوپۇز ۋە كۈچنى كۆرسىتىدۇ. ھۆكۈمران ئەخلاقلىق بولمىسىمۇ، ئەگەر ھوقۇقنى مەھكەم تۇتسا، كىشىلەر ئۇنىڭغا بويسۇنىدۇ. بۇ ئىككىسى قانۇن (法) بىلەن بىرلىشىپ، ھۆكۈمراننىڭ ھاكىمىيىتىنى مۇستەھكەملەشنىڭ ئۈچ تۈۋرۈكى ھېسابلىنىدۇ.
خەلقنى ئاجىزلاشتۇرۇش ۋە نادانلاشتۇرۇش (弱民与愚民 - Ruòmín yǔ Yúmín): قانۇنچىلىقنىڭ ئەڭ رەھىمسىز ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى تەرەپلىرىنىڭ بىرى – ئۇنىڭ خەلقنى قەستەن ئاجىز، نامرات ۋە نادان ھالەتتە تۇتۇشنى تەشەببۇس قىلىشىدۇر. شاڭ ياڭنىڭ «شاڭ جۈن شۇ» (商君书 - شاڭ بەگنىڭ كىتابى) دا ئوتتۇرىغا قويغىنىدەك، «خەلق ئاجىز بولسا دۆلەت كۈچلۈك بولىدۇ، دۆلەت كۈچلۈك بولسا خەلق ئاجىز بولىدۇ. شۇڭا، دۆلەتنى ياخشى ئىدارە قىلىشنىڭ يولى – خەلقنى ئاجىزلاشتۇرۇشتۇر». بۇنىڭ ئۈچۈن، ھۆكۈمەت سودا-سانائەتنى ۋە ئەقلىي پائالىيەتلەرنى چەكلەپ، پەقەت دېھقانچىلىق ۋە ئۇرۇشنىلا (农战 - Nóngzhàn) رىغبەتلەندۈرۈشى كېرەك. خەلقنىڭ بىلىم ئېلىشى، مۇستەقىل پىكىر قىلىشى، ئۆز-ئارا ئۇيۇشۇشى قاتتىق چەكلىنىشى لازىم. ئۇلارنى پەقەت ئىشلەپچىقىرىش ۋە ئۇرۇشۇشقىلا يارايدىغان، ھۆكۈمەتنىڭ ھەر قانداق بۇيرۇقىغا ئىتائەت قىلىدىغان ماشىنىغا ئايلاندۇرۇش كېرەك. بۇ، خىتاي تارىخىدىكى زىيالىيلارنى باستۇرۇش، پىكىر ئەركىنلىكىنى بوغۇش ۋە خەلقنى سىياسەتتىن يىراق تۇتۇش ئەنئەنىسىنىڭ ئىدىيىۋى مەنبەسى بولۇپ قالغان.
ئەخلاق، مەرھەمەت ۋە ئەنئەنىنىڭ رەت قىلىنىشى: قانۇنچىلار كۇڭزىچىلىق ۋە باشقا ئەنئەنىۋى پەلسەپەلەر تەكىتلىگەن ئىنسانپەرۋەرلىك (仁)، ئادىللىق (义)، ئەدەپ-ئەخلاق (礼)، ساداقەت (信) قاتارلىق ئەخلاقىي قىممەتلەرنى دۆلەتنى باشقۇرۇشتا ھېچقانداق قىممىتى يوق، ھەتتا زىيانلىق دەپ قارايدۇ. خەن فېيزىنىڭ قارىشىچە، ھۆكۈمراننىڭ مەرھەمەت كۆرسىتىشى ئۇنىڭ ئاجىزلىقىنى نامايان قىلىدۇ ۋە خەلقنىڭ قانۇندىن قورقماسلىقىغا سەۋەب بولىدۇ. ئەخلاقىي قائىدىلەر دۆلەتنىڭ قانۇنىنى قالايمىقانلاشتۇرۇۋېتىدۇ. شۇڭا، دۆلەتنى باشقۇرۇشتا پەقەت سوغۇق قانۇن ۋە مەنپەئەت ھېسابىلا ئاساس بولۇشى كېرەك. بۇ، قانۇنچىلىقنى بىر خىل سىياسىي ئەمەلىيەتچىللىك (Realpolitik) نىڭ ئەڭ رادىكال ۋە ئىنسانىيەتسىز شەكلىگە ئايلاندۇرىدۇ.

قانۇنچىلىقنىڭ بۇ پرىنسىپلىرى چىن شىخۇاڭ (秦始皇) تەرىپىدىن كەڭ كۆلەمدە يولغا قويۇلۇپ، خىتاينىڭ تۇنجى قېتىم بىرلىككە كېلىشىنى ئەمەلگە ئاشۇرغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ رەھىمسىزلىكى ۋە خەلقنى ھەددىدىن زىيادە ئەزگەنلىكى سەۋەبىدىن چىن سۇلالىسى قىسقىغىنە 15 يىلدا يىمىرىلدى. كېيىنكى خەن سۇلالىسىدىن باشلاپ خىتاي ھۆكۈمرانلىرى يۈزەكى جەھەتتىن كۇڭزىچىلىقنى دۆلەت ئىدىئولوگىيەسى قىلىپ بېكىتكەن بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈشتە قانۇنچىلىقنىڭ نۇرغۇن ئۇسۇللىرىنى (بولۇپمۇ مەركەزلەشتۈرۈش، بىيۇروكراتىيە، خەلقنى كونترول قىلىش جەھەتلەردە) داۋاملىق قوللىنىپ كەلدى. بۇ خىل «سىرتى كۇڭزىچى، ئىچى قانۇنچى» (儒表法里 - Rúbiǎo Fǎlǐ) بولۇش خىتاي سىياسىي ئەنئەنىسىنىڭ مۇھىم بىر ئالاھىدىلىكىگە ئايلاندى. ھازىرقى زامان خىتاي كوممۇنىست پارتىيەسىنىڭ ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈش ئۇسۇللىرىدىمۇ، گەرچە ماركسىزملىق لېباس كىيگەن بولسىمۇ، قانۇنچىلىقنىڭ دۆلەتنى مۇتلەقلەشتۈرۈش، پارتىيە رەھبەرلىكىنى ھەممىدىن ئەلا بىلىش، خەلقنى قاتتىق نازارەت قىلىش (زامانىۋى تېخنىكىلار بىلەن)، ئۆكتىچى پىكىرلەرنى رەھىمسىزلەرچە باستۇرۇش، ئەخلاقتىن كۆرە نەتىجىنى ۋە ھوقۇقنى مۇھىم بىلىش قاتارلىق نۇرغۇن ئىزلىرىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. بولۇپمۇ ئۇيغۇرلارغا قارىتا يۈرگۈزۈلۈۋاتقان سىياسەتلەردە، «دۆلەت بىخەتەرلىكى» ۋە «مۇقىملىق» نامى ئاستىدا ئىنسان ھوقۇقىنى ۋە ئەخلاقىي پرىنسىپلارنى پايخان قىلىش، خەلقنى كەڭ كۆلەملىك تۇتقۇن قىلىش، مەجبۇرىي ئەمگەككە سېلىش، مەدەنىيىتىنى ۋە كىملىكىنى يوقىتىشقا ئۇرۇنۇش قاتارلىق قىلمىشلاردا قانۇنچىلىقنىڭ سوغۇق ۋە رەھىمسىز روھى ئىنتايىن ئېنىق ئەكىس ئېتىدۇ.

II. تۈرك مەڭگۈ تاشلىرىدىكى دۆلەتچىلىك: ئامانەت، مەسئۇلىيەت ۋە خەلق ئۈچۈن خىزمەت

خىتاينىڭ قانۇنچىلىق ئىدىيەسى شەكىللىنىۋاتقان دەۋرلەردىن كېيىن، مىلادىي 8-ئەسىردە ئورخۇن دەرياسى بويىدا تىكلەنگەن كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ مەڭگۈ تاشلىرى (كۈلتېگىن، بىلگە خاقان ۋە تۇنيۇقۇققا ئاتاپ تىكلەنگەن يادىكارلىقلار) قەدىمكى تۈرك خەلقلىرىنىڭ دۇنيا قارىشى، ئىجتىمائىي تۈزۈمى، سىياسىي ئىدىيەلىرى ۋە تارىخىي ئەستە ساقلاش قابىلىيىتى ھەققىدە ئىنتايىن قىممەتلىك ئۇچۇرلارنى بېرىدۇ. بۇ تاشپۈتلەردە ئىپادىلەنگەن دۆلەتچىلىك ئۇقۇمى، خىتاي قانۇنچىلىقىدىن ماھىيەتلىك دەرىجىدە پەرقلىنىدىغان بىر قاتار ئاساسلارغا تايىنىدۇ:

ھوقۇقنىڭ ئىلاھىي مەنبەسى ۋە ئامانەت خاراكتېرى: تۈرك خاقانلىرىنىڭ ھوقۇقى يەر يۈزىدىكى كۈچ ياكى ھىيلە-مىكىردىن ئەمەس، بەلكى تەڭرىنىڭ ئىرادىسى ۋە ئىلتىپاتىدىن كەلگەن دەپ قارىلىدۇ. بىلگە خاقان تاشپۈتىدە مۇنداق دەيدۇ: «ئۈستىدە كۆك تەڭرى، ئاستىدا قارا يەر يارىتىلغاندا، ئىككىسىنىڭ ئارىسىدا ئىنسان ئوغلى يارىتىلغان. ئىنسان ئوغلىنىڭ ئۈستىگە ئەجدادىم بومىن خاقان، ئىستەمى خاقان ئولتۇرغان… تەڭرى يار بولغانلىقى ئۈچۈن، ئۆز قۇتۇم بولغانلىقى ئۈچۈن خاقان بولدۇم». بۇ «قۇت» (ئىلاھىي بەخت، تەلىي، ھوقۇق) خاقانغا تەڭرى تەرىپىدىن بېرىلگەن بىر ئامانەتتۇر. بۇ ئامانەتنىڭ مەقسىتى خاقاننىڭ شەخسىي شان-شۆھرىتى ياكى ھوزۇرى ئەمەس، بەلكى پۈتكۈل تۈرك خەلقىنى (Türk Bodun) يىغىش، باشقۇرۇش، قوغداش ۋە ئۇلارنىڭ بەخت-سائادىتى ئۈچۈن خىزمەت قىلىشتۇر.
خاقاننىڭ بىرىنچى ۋەزىپىسى – خەلققە خىزمەت قىلىش: قانۇنچىلىقنىڭ خەلقنى دۆلەتنىڭ قورالى ياكى قۇربانلىقى دەپ قارىشىغا تۈپتىن زىت ھالدا، تۈرك مەڭگۈ تاشلىرىدا خاقاننىڭ ئاساسلىق بۇرچىنىڭ ئۆز خەلقىگە خىزمەت قىلىش ئىكەنلىكى قايتا-قايتا تەكىتلىنىدۇ. بىلگە خاقان ئۆز ئەمگەكلىرىنى تەسۋىرلىگەندە مۇنداق دەيدۇ: «تەڭرى ئىرادە قىلغانلىقى ئۈچۈن، ئۆزۈم دۆلەت تۇتقانلىقىم ئۈچۈن خاقان بولدۇم… ئۆلمەكتە بولغان خەلقنى تىرىلدۈرۈپ باقتىم. يالىڭاچ خەلقنى تونلۇق (كىيىملىك)، يوقسۇل خەلقنى باي قىلدىم. ئاز خەلقنى كۆپ قىلدىم. باشقا ئەللىك (دۆلەتلىك) خەلقتىن ياخشىراق قىلدىم». ئۇ يەنە: «تۈرك خەلقى ئۈچۈن كېچە ئۇخلىمىدىم، كۈندۈز ئولتۇرمىدۇم. ئىنىم كۈلتېگىن بىلەن، ئىككى شاد (بەگ) بىلەن ئۆلگۈدەك تىرىشتىم» دەيدۇ. بۇ سۆزلەر، خاقاننىڭ ئۆزىنى خەلقنىڭ خىزمەتكارى دەپ بىلىدىغانلىقىنى، ئۇلارنىڭ ماددىي ۋە مەنىۋىي پاراۋانلىقىنى ئۆزىنىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسى دەپ قارايدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ، قانۇنچىلىقتىكى «خەلقنى ئاجىزلاشتۇرۇش» پرىنسىپىنىڭ مۇتلەق ئەكسىدۇر.
خاقاننىڭ جاۋابكارلىقى – تەڭرى ۋە خەلق ئالدىدا: تەڭرىدىن كەلگەن ھوقۇق مۇتلەق ۋە شەرتسىز ئەمەس. خاقان ئۆز ئىش-ئىزلىرى ئۈچۈن ھەم تەڭرى ئالدىدا، ھەم ئۆز خەلقى ئالدىدا جاۋابكار. ئەگەر خاقان ئەقىلسىزلىق قىلسا، تۆرەنى بۇزسا، خەلقىنى قىيىن ئەھۋالغا قالدۇرسا، تەڭرى ئۇنىڭدىن قۇتنى قايتۇرۇۋالىدۇ، خەلق ئۇنىڭدىن يۈز ئۆرۈيدۇ، دۆلەت ھالاكەتكە يۈزلىنىدۇ. تاشپۈتلەردە ئىلگىرىكى خاقانلارنىڭ خىتاينىڭ ھىيلىسىگە ئالدىنىپ، ئۇلارغا بېقىنىپ قېلىپ، تۈرك خەلقىنى قۇللۇققا قالدۇرغانلىقى قاتتىق تەنقىد قىلىنىدۇ ۋە بۇ كېيىنكى ئەۋلادلارغا ئىبرەت سۈپىتىدە سۇنۇلىدۇ: «خىتاي خەلقىنىڭ سۆزى تاتلىق، يىپىكى يۇمشاق ئىكەن. تاتلىق سۆز، يۇمشاق يىپەك بىلەن ئالداپ، يىراقتىكى خەلقنى شۇنچە يېقىنلاشتۇرىدىكەن… بىلگە (ئەقىللىق) كىشىنى، ئالپ (باتۇر) كىشىنى يولىدا ماڭدۇرمىدى. بىر كىشى خاتالاشسا، ئۇنىڭ ئۇرۇق-ئەۋلادى، خەلقى، تۇغقانلىرىغىچە قالدۇرمايدىكەن… تاتلىق سۆزىگە، يۇمشاق يىپىكىگە ئالدىنىپ، نۇرغۇن تۈرك خەلقى ئۆلدۈڭ». بۇ خىل ئۆز-ئۆزىنى تەنقىد قىلىش ۋە تارىخىي ساۋاقلارنى ئەستە تۇتۇش روھى، قانۇنچىلىقتىكى ھۆكۈمراننىڭ خاتالاشماسلىقىنى پەرەز قىلىدىغان ياكى ئۇنىڭ مەسئۇلىيىتىنى يوققا چىقىرىدىغان قاراشتىن روشەن پەرقلىنىدۇ.
ئەقىل-پاراسەت (بىلگەلىك) ۋە قەھرىمانلىقنىڭ (ئالپلىق) قەدىرلىنىشى: تۈرك دۆلەتچىلىكىدە مۇۋەپپەقىيەتلىك ھۆكۈمرانلىقنىڭ ئاساسى پەقەت كۈچ ياكى ھىيلە ئەمەس، بەلكى ئەقىل-پاراسەت (بىلگە - Bilge) ۋە باتۇرلۇق-قەھرىمانلىقنىڭ (ئالپ - Alp) بىرلىكىدۇر. «بىلگە خاقان» ۋە «بىلگە تۇنيۇقۇق» دېگەن ناملارنىڭ ئۆزىلا بۇنى ئىسپاتلايدۇ. تۇنيۇقۇق تاشپۈتىدە، ئۇنىڭ قانداق قىلىپ خاقانغا دانالىق بىلەن مەسلىھەت بەرگەنلىكى، دۆلەتنى خەتەردىن قۇتۇلدۇرغانلىقى تەپسىلىي بايان قىلىنىدۇ. كۈلتېگىننىڭ قەھرىمانلىقى ۋە جەڭ مەيدانلىرىدىكى باتۇرلۇقلىرى مەدھىيىلىنىدۇ. بۇ، قانۇنچىلىقنىڭ پەقەت نەتىجىگىلا قارايدىغان، ھۆكۈمراننىڭ شەخسىي پەزىلىتىنى ئىنكار قىلىدىغان ئۇسۇلىغا ئوخشىمايدۇ.
تۆرە (Töre) – مۇقەددەس قانۇن ۋە ئەنئەنە: كۆكتۈرك جەمئىيىتى ۋە دۆلىتى «تۆرە» دەپ ئاتالغان بىر يۈرۈش قانۇن-قائىدە ۋە ئەنئەنىلەر ئارقىلىق باشقۇرۇلغان. تۆرە خاقاندىن تارتىپ ئاددىي پۇقراغىچە ھەممەيلەن بويسۇنۇشقا تېگىشلىك بولغان مۇقەددەس بىر نىزام دەپ قارالغان. ئۇ پەقەت جازالاش قائىدىلىرىنىلا ئەمەس، بەلكى ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلەرنى، سىياسىي تۈزۈلمىنى، ھەربىي ئىشلارنى ۋە بەلكىم ئەخلاقىي مىزانلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان. تاشپۈتلەردە تۆرەنىڭ بۇزۇلۇشى دۆلەتنىڭ يىمىرىلىشىنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى سۈپىتىدە كۆرسىتىلگەن: «تۈرك بىلگە خاقانى، تۈرك ئېلىنى (دۆلىتىنى)، تۆرەسىنى تۇتۇپ ئولتۇرۇپتۇ». «ئىستەمى خاقان ئۆلگەندىن كېيىن… ئىنىسى خاقان بولدى، ئوغۇللىرى خاقان بولدى. ئۇنىڭدىن كېيىن ئىنىسى ئاكىسىدەك يارىتىلمىغاچقا، ئوغلى ئاتىسىدەك يارىتىلمىغاچقا، ئەقىلسىز خاقانلار ئولتۇرغان ئىكەن، يامان خاقانلار ئولتۇرغان ئىكەن. ئۇلارنىڭ بەگلىرىمۇ ئەقىلسىز ئىكەن، يامان ئىكەن. شۇڭا تۈرك خەلقى ئىتائەتچانلىقى ئۈچۈن… تۆرەلىك ئەللىكىنى (دۆلىتىنى) قولدىن چىقارغان». تۆرە، گەرچە يازما شەكىلدە تولۇق ساقلىنىپ قالمىغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ قانۇنچىلىقتىكى قۇرۇق «فا» (法) غا قارىغاندا تېخىمۇ كەڭ دائىرىلىك، خەلقنىڭ ئەنئەنىسى ۋە قىممەت قاراشلىرى بىلەن چەمبەرچەس باغلانغان، ھەتتا ھۆكۈمراننىمۇ چەكلەيدىغان بىر ئۇقۇم ئىكەنلىكى مەلۇم.
كۈچلۈك مىللىي كىملىك ۋە تارىخىي ئاڭ: مەڭگۈ تاشلارنىڭ تىكلىنىش مەقسىتىنىڭ ئۆزىلا كۈچلۈك بىر مىللىي كىملىك ۋە تارىخىي ئاڭنى ئەكىس ئەتتۈرىدۇ. بۇ تاشپۈتلەر «تۈرك بودۇن» (خەلقى) غا خىتاب قىلىنغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئۆتمۈشىنى، شان-شەرەپلىرىنى ۋە خاتالىقلىرىنى ئەسلىتىش، ئۇلارنى بىرلىككە، مۇستەقىللىققا ۋە تۆرەگە سادىق بولۇشقا چاقىرىش مەقسىتىدە يېزىلغان. «ئەي تۈرك خەلقى! … ئۆزۈڭ خاتالاشتىڭ، يامانلىق قەيەردىن كەلدى؟». بۇ خىل ئۆز خەلقىگە بىۋاسىتە مۇراجىئەت قىلىش، ئۇلارنىڭ كەلگۈسى ئۈچۈن تارىخىي مەسئۇلىيەتنى يۈكلەش، قانۇنچىلىقنىڭ خەلقنى پەقەت باشقۇرۇلۇدىغان ئوبيېكت دەپ قاراپ، ئۇلارنىڭ ئاڭ-سەۋىيەسىنى ۋە تارىخىي رولىنى ئىنكار قىلىدىغان پوزىتسىيەسىگە روشەن سېلىشتۇرما بولالايدۇ.

III. ئىسلامىي قىممەت قاراشلار ۋە فىترەت نۇقتىسىدىن سېلىشتۇرما باھالاش

ھازىر بىز بۇ ئىككى پەرقلىق دۆلەتچىلىك پەلسەپىسىنى ئىسلام دىنىنىڭ ئاساسلىق پرىنسىپلىرى ۋە ئىنساننىڭ ئەسلى يارىتىلىشى بولغان فىترەت نۇقتىسىدىن سېلىشتۇرۇپ، قايسىسىنىڭ بۇ مىزانلارغا تېخىمۇ ئۇيغۇن كېلىدىغانلىقىنى ئانالىز قىلىمىز:

ھاكىمىيەتنىڭ مەنبەسى، مەقسىتى ۋە ئامانەت خاراكتېرى:
- قانۇنچىلىق: ھاكىمىيەتنىڭ مەنبەسى كۈچ ۋە ھوقۇق ئورنى (势). مەقسىتى دۆلەتنىڭ مۇتلەق كۈچىنى ۋە ھۆكۈمراننىڭ ھاكىمىيىتىنى ساقلاش. ئامانەت ئۇقۇمى يوق، ھوقۇق ئىگىسى ھېچكىم ئالدىدا (ئۆزىدىن باشقا) جاۋابكار ئەمەس.
- تۈرك تاشپۈتلىرى: ھوقۇق تەڭرىدىن كەلگەن «قۇت». مەقسىتى خەلققە خىزمەت قىلىش، ئۇلارنى ياخشى باشقۇرۇش. خاقان بۇ قۇتنى بىر ئامانەت سۈپىتىدە قوبۇل قىلىدۇ ۋە ئۇنىڭغا لايىق بولۇشقا تىرىشىدۇ.
- ئىسلام: مۇتلەق ھاكىمىيەت (الحاكمية) پەقەت ئاللاھقا خاس. ئىنسان ھۆكۈمران (خەلىپە، ئىمام، ئەمىر) ئاللاھنىڭ يەردىكى ۋەكىلى ۋە ئامانەتچىسى (أمانة). ئۇنىڭ ۋەزىپىسى ئاللاھنىڭ قانۇنىنى (شەرىئەت) ئىجرا قىلىش، ئادالەتنى (عدل) تىكلەش ۋە خەلقنىڭ (ئۈممەتنىڭ) دىنىي ۋە دۇنيالىق مەنپەئەتلىرىنى (مصالح) قوغداش. ئۇ ئاللاھ ئالدىدا ۋە خەلق ئالدىدا جاۋابكار. خۇلاسە: تۈرك خاقانلىرىنىڭ ھوقۇقنى تەڭرىدىن كەلگەن ئامانەت دەپ بىلىشى ۋە ئاساسلىق مەقسىتىنى خەلققە خىزمەت قىلىش دەپ بېكىتىشى، ئىسلامدىكى خەلىپىلىك ۋە ئامانەت ئۇقۇمىغا، قانۇنچىلىقنىڭ دۆلەتنى ۋە ھۆكۈمراننى ئىلاھلاشتۇرۇشىغا قارىغاندا كۆپ مىڭ ھەسسە يېقىن ۋە فىترەتكە ئۇيغۇن.
قانۇننىڭ ماھىيىتى، دائىرىسى ۋە مەقسىتى:
- قانۇنچىلىق: قانۇن (法) - ھۆكۈمراننىڭ ئىرادىسىنى ئىپادىلەيدىغان، ئەخلاقتىن خالىي، قاتتىق جازاغا ئاساسلانغان كونترول قىلىش قورالى. مەقسىتى مۇتلەق ئىتائەت ۋە تەرتىپ.
- تۈرك تاشپۈتلىرى: تۆرە - ئەنئەنە، قانۇن ۋە بەلكىم ئەخلاقىي مىزانلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان، جەمئىيەتنىڭ تۈۋرۈكى، ھۆكۈمراننىمۇ چەكلەيدىغان بىر نىزام. مەقسىتى دۆلەتنىڭ مۇقىملىقى ۋە خەلقنىڭ بىرلىكى.
- ئىسلام: شەرىئەت - ئىلاھىي ۋەھىيگە ئاساسلانغان، ئىبادەت، مۇئامىلە، جىنايەت، ئەخلاق قاتارلىق ھاياتنىڭ بارلىق تەرەپلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مۇكەممەل بىر قانۇن ۋە تۇرمۇش سىستېمىسى. ئۇنىڭ ئالىي مەقسەتلىرى (مقاصد الشريعة) ئادالەتنى، رەھىم-شەپقەتنى، ئىنساننىڭ بەخت-سائادىتىنى ۋە جەمئىيەتنىڭ پاراۋانلىقىنى كاپالەتلەندۈرۈش. خۇلاسە: تۆرە، گەرچە ئىلاھىي مەنبەلىك بولمىسىمۇ، ئۇنىڭ جەمئىيەتنىڭ ئورتاق قىممەتلىرىنى ئەكس ئەتتۈرۈشى، ھۆكۈمراننىمۇ چەكلىشى ۋە دۆلەتنىڭ مەۋجۇتلۇقىنىڭ ئاساسى دەپ قارىلىشى، ئىسلام شەرىئىتىنىڭ روھىغا، قانۇنچىلىقنىڭ ھۆكۈمراننىڭ خالىغانچە ئىشلىتىدىغان، رەھىمسىز قورالى بولغان «فا» غا قارىغاندا تېخىمۇ يېقىن. فىترەت ئادالەتلىك ۋە ئەخلاقلىق قانۇنغا ئىنتىلىدۇ.
ئىنسان تەبىئىتى ۋە ئىنساننىڭ قەدرى:
- قانۇنچىلىق: ئىنسان تەبىئەتتىن رەزىل، قىممەتسىز، پەقەت كونترول قىلىنىدىغان ۋە ئىشلىتىلىدىغان ئوبيېكت.
- تۈرك تاشپۈتلىرى: ئىنسان (بولۇپمۇ تۈرك خەلقى) قەدىرلىك، ئۇلارغا خىزمەت قىلىش ۋە ئۇلارنى كۈچەيتىش ھۆكۈمراننىڭ بۇرچى. ئىنساننىڭ باتۇرلۇق، ساداقەت قاتارلىق ئالىيجاناب سۈپەتلىرى ئېتىراپ قىلىنىدۇ.
- ئىسلام: ئىنسان ئاللاھ تەرىپىدىن ئەڭ گۈزەل شەكىلدە (أحسن تقويم)، پاك فىترەت بىلەن يارىتىلغان، يەر يۈزىنىڭ خەلىپىسى قىلىنغان، ھۆرمەتلىك (ولقد كرمنا بني آدم) مەخلۇق. ئۇ ياخشىلىققا مايىل، ئەمما خاتالىشىش ۋە گۇناھ قىلىش ئىمكانىيىتىمۇ بار. شۇڭا ئۇ توغرا يېتەكچىلىككە ۋە ئادىل قانۇنغا موھتاج. خۇلاسە: تۈرك تاشپۈتلىرىدىكى خەلقنى قەدىرلەش، ئۇلارنىڭ غېمىنى يېيىش ۋە ئۇلارنى كۈچەيتىشكە ئۇرۇنۇش، ئىسلامنىڭ ئىنساننىڭ ھۆرمىتى ۋە فىترەتتىكى ئالىيجانابلىق ھەققىدىكى تەلىماتلىرىغا، قانۇنچىلىقنىڭ ئىنساننى خار كۆرۈشى ۋە ئۇنىڭ تەبىئىتىنى رەزىل دەپ قارىشىغا قارىغاندا تۈپتىن يېقىن.
ئەخلاق ۋە مەرھەمەتنىڭ رولى:
- قانۇنچىلىق: ئەخلاق ۋە مەرھەمەت دۆلەتنى باشقۇرۇشتا توسالغۇ، ئۇلارنى پۈتۈنلەي چىقىرىپ تاشلاش كېرەك.
- تۈرك تاشپۈتلىرى: گەرچە ئۇرۇش ۋە ھەربىي كۈچ تەكىتلەنسىمۇ، خاقاننىڭ خەلققە كۆيۈنۈشى (ئاچنى تويغۇزۇش، يالىڭاچنى كىيدۈرۈش)، دانالىق (بىلگەلىك)، خاتالىقلاردىن ساۋاق ئېلىش قاتارلىقلار مۇھىم ئەخلاقىي پەزىلەتلەر سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا قويۇلغان.
- ئىسلام: ئەخلاق (أخلاق) دىننىڭ يادروسى. ئادالەت (عدل)، مەرھەمەت (رحمة)، ياخشىلىق (إحسان)، سەمىمىيەت (صدق)، كەچۈرۈم (عفو) قاتارلىق ئەخلاقىي سۈپەتلەر ھەم شەخس، ھەم جەمئىيەت، ھەم ھۆكۈمران ئۈچۈن شەرت. پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام: «مەن پەقەت گۈزەل ئەخلاقلارنى مۇكەممەللەشتۈرۈش ئۈچۈن ئەۋەتىلدىم» دېگەن. خۇلاسە: قانۇنچىلىقنىڭ ئەخلاقنى پۈتۈنلەي رەت قىلىشى ئىسلامىي تەلىماتقا ۋە فىترەتكە تۈپتىن زىت. تۈرك تاشپۈتلىرىدە گەۋدىلەنگەن خەلققە كۆيۈنۈش، دانالىقنى قەدىرلەش ۋە مەسئۇلىيەتچانلىق روھى، گەرچە ئىسلامىي ئەخلاق سىستېمىسى بولمىسىمۇ، ئۇنىڭ ئىنسانىي ۋە ئەخلاقىي يۆنىلىشى ئىسلام روھىغا قانۇنچىلىققا قارىغاندا كۆپ ماس كېلىدۇ.

IV. خاتا چۈشەنچىلەرگە جاۋاب

نېمە ئۈچۈن بەزى ئەرەبلەر ھازىرقى خىتاينى ئىسلامغا يېقىن دەپ قارايدۇ؟ بۇنىڭ بىر قانچە سەۋەبى بولۇشى مۇمكىن:

يۈزەكى ئوخشاشلىقلار: كۈچلۈك مەركىزىي ھاكىمىيەت، ئىجتىمائىي تەرتىپنى ساقلاشقا ئەھمىيەت بېرىش، كوللېكتىپ مەنپەئەتنى تەكىتلەش (ھېچ بولمىغاندا تەشۋىقاتتا) قاتارلىق ئامىللار بەزىلەرگە ئىسلام تارىخىدىكى كۈچلۈك خەلىپىلىكلەرنى ياكى ئىسلام جەمئىيىتىدىكى تەرتىپنى ئەسلىتىشى مۇمكىن.
ئىقتىسادىي مۇۋەپپەقىيەتنىڭ جەلپ قىلىش كۈچى: خىتاينىڭ يېقىنقى نەچچە ئون يىلدىكى ئىقتىسادىي تەرەققىياتى نۇرغۇن كىشىلەرنى ھەيران قالدۇردى ۋە بەزىلەر بۇنى ئۇنىڭ سىياسىي تۈزۈمىنىڭ ئۈنۈملۈكلىكىنىڭ ئىسپاتى دەپ قارىشى مۇمكىن.
خىتاي تەشۋىقاتىنىڭ تەسىرى: خىتاي ھۆكۈمىتى «بىر بەلۋاغ، بىر يول» تەشەببۇسى قاتارلىق ۋاسىتىلەر ئارقىلىق ئۆزىنى تەرەققىي قىلىۋاتقان دۆلەتلەرنىڭ، جۈملىدىن مۇسۇلمان دۆلەتلىرىنىڭ دوستى ۋە ھەمراھى قىلىپ كۆرسىتىشكە، «ئورتاق تەقدىر جەمئىيىتى» قۇرۇشنى تەشەببۇس قىلىشقا، غەرب دۆلەتلىرىگە قارشى ئورتاق مەيدان شەكىللەندۈرۈشكە تىرىشىۋاتىدۇ.

ئەمما، بۇ يۈزەكى قاراشلارنىڭ ھەممىسى خىتاي دۆلەتچىلىكىنىڭ يىلتىزىدىكى قانۇنچىلىق پەلسەپىسىنىڭ ماھىيىتىنى نەزەردىن ساقىت قىلىدۇ. قانۇنچىلىق روھى بىلەن سۇغۇرۇلغان بىر ھاكىمىيەت، ماھىيەتتە:

ئىنسانىيلىقىتىن يىراق: ئۇ ئىنساننى ئۆز مەقسىتىگە يېتىشتىكى قورال دەپ قارايدۇ، ئۇنىڭ قەدرىنى ۋە ھوقۇقىنى ئىنكار قىلىدۇ.
ئەخلاقسىز: ئۇ ئەخلاقىي پرىنسىپلارنى دۆلەت مەنپەئەتى ئۈچۈن قۇربان قىلىدۇ، ھەتتا ئۇلارنى زىيانلىق دەپ قارايدۇ.
ماددىپەرەس: ئۇ پەقەت ماددىي كۈچ ۋە نەتىجىگىلا ئەھمىيەت بېرىدۇ، مەنىۋىيەتنى ۋە ئىنساننىڭ روھىي ئېھتىياجلىرىنى ئىنكار قىلىدۇ.
زۇلۇمغا مايىل: ئۇ خەلقنى كونترول قىلىش ۋە بويسۇندۇرۇش ئۈچۈن ھەر قانداق ۋاسىتىنى، جۈملىدىن زوراۋانلىق ۋە رەھىمسىزلىكنى قوللىنىشتىن يانمايدۇ.

بۇلارنىڭ ھەممىسى ئىسلام دىنىنىڭ يادرولۇق قىممەتلىرى بولغان تەۋھىد (ئاللاھنىڭ بىرلىكى ۋە مۇتلەق ھاكىمىيىتى)، ئادالەت، مەرھەمەت، ئىنساننىڭ ھۆرمىتى، ئامانەت ۋە مەسئۇلىيەت ئۇقۇملىرىغا پۈتۈنلەي قارشىدۇر. ئۇيغۇر مۇسۇلمانلىرىغا قىلىنىۋاتقان زۇلۇم بۇنىڭ ئەڭ روشەن ۋە ئىنكار قىلغىلى بولمايدىغان دەلىلىدۇر. بىر تەرەپتىن مىليونلىغان مۇسۇلماننى لاگېرلارغا قاماپ، ئۇلارنىڭ دىنىي ئېتىقادىنى ۋە مەدەنىيىتىنى يوقىتىشقا ئۇرۇنۇپ تۇرۇپ، يەنە بىر تەرەپتىن ئۆزىنى مۇسۇلمان دۇنياسىنىڭ دوستى قىلىپ كۆرسىتىشكە ئۇرۇنۇش، قانۇنچىلىق پەلسەپىسىدىكى ھىيلە-مىكىر (术) ۋە ئەخلاقسىزلىقنىڭ تىپىك ئىپادىسىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.

خۇلاسە ۋە ئاخىرقى سۆز

خىتاي قانۇنچىلىقى ۋە قەدىمكى تۈرك مەڭگۈ تاشلىرىدىكى دۆلەتچىلىك ئىدىيەلىرىنى سېلىشتۇرۇش، بىزگە ئىككى خىل دۇنيا قاراش ۋە قىممەت سىستېمىسىنىڭ چوڭقۇر پەرقىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. قانۇنچىلىق – دۆلەت كۈچىنى مۇتلەقلەشتۈرۈشنى نىشان قىلغان، ئىنساننى قورال ۋە قۇربانلىق قاتارىدا كۆرىدىغان، ئەخلاق ۋە مەرھەمەتنى ئىنكار قىلىدىغان سوغۇق، رەھىمسىز ۋە ماتېرىيالىستىك بىر پەلسەپە. ئۇ ئىسلام دىنىنىڭ تۈپ روھىغا ۋە ئىنساننىڭ ئەسلى يارىتىلىشى بولغان فىترەتكە تامامەن زىت.

ئەكسىچە، تۈرك مەڭگۈ تاشلىرىدا ئىپادىلەنگەن دۆلەتچىلىك ئۇقۇمى – ھوقۇقنى ئىلاھىي ئامانەت دەپ بىلىدىغان، ھۆكۈمراننىڭ ئاساسلىق ۋەزىپىسىنى خەلققە خىزمەت قىلىش ۋە ئۇلارنىڭ پاراۋانلىقىنى كاپالەتلەندۈرۈش دەپ قارايدىغان، خاقاننى تەڭرى ۋە خەلق ئالدىدا جاۋابكار دەپ ھېسابلايدىغان، ئەقىل-پاراسەتنى ۋە ئەخلاقىي بۇرچنى قەدىرلەيدىغان بىر ئىدىيە سىستېمىسىدۇر. بۇ قاراشلار، گەرچە ئىسلامدىن ئىلگىرى شەكىللەنگەن بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ ئىنسانپەرۋەرلىك، مەسئۇلىيەتچانلىق ۋە ئادالەتكە بولغان ئىنتىلىشى ئىسلامىي قىممەت قاراشلارغا ۋە فىترەتكە خىتاي قانۇنچىلىقىدىن كۆپ دەرىجىدە يېقىندۇر.

شۇڭلاشقا، ھازىرقى زاماندا خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتە، بولۇپمۇ ئەرەب ۋە مۇسۇلمان دۇنياسى ئۈچۈن، ئۇنىڭ پارقىراق ئىقتىسادىي يۈزى ۋە تەشۋىقاتلىرىغا ئالدىنىپ، ئۇنىڭ ھاكىمىيەت پەلسەپىسىنىڭ قاراڭغۇ ۋە رەھىمسىز يىلتىزلىرىنى ئۇنتۇپ قېلىش ئىنتايىن خەتەرلىكتۇر. ھەقىقىي چۈشىنىش پەقەت تارىخنى چوڭقۇر قېزىش، پەلسەپىۋىي ئاساسلارنى سېلىشتۇرۇش ۋە ئەمەلىي قىلمىشلارنى تەنقىدىي باھالاش ئارقىلىقلا ئەمەلگە ئاشىدۇ. بۇ جەرياندا، ئۆزىمىزنىڭ ۋە قېرىنداش تۈرك خەلقلىرىنىڭ قەدىمكى مىراسلىرىدىكى ئىجابىي ۋە ئىنسانىي قىممەتلەرنى قايتا بايقاش ۋە قەدىرلەش، بىزگە ھەم ئۆتمۈشنى توغرا چۈشىنىشكە، ھەم كەلگۈسىنى لايىھىلەشكە ياردەم بېرەلەيدۇ.