خىتاي قانۇنچىلىقى ۋە ئۇيغۇر ئىسلام دۆلەتچىلىكىدىكى پەرقلەر

خىتاي قانۇنچىلىق ئىدىيەسىنىڭ تىپىك ۋەكىلى بولغان شاڭ ياڭنىڭ (商鞅) «شاڭ جۈن شۇ» (商君书 - شاڭ بەگنىڭ كىتابى) دا ئىپادىلەنگەن دۆلەتچىلىك پەلسەپىسى بىلەن، ئۇيغۇر-تۈرك ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ گۆھىرى ھېسابلانغان يۈسۈپ خاس ھاجىبنىڭ «قۇتادغۇ بىلىك» (قوتادغوبىلىك - Kutadgu Bilig) ناملىق ئەسىرىدىكى دۆلەت ئىدارە قىلىش پرىنسىپلىرىنى سېلىشتۇرۇش – ھەقىقەتەن ئىككى چوڭ مەدەنىيەتنىڭ روھىي قىياپىتى ۋە ئەخلاقىي يۆنىلىشىدىكى ئاسمان-زېمىن پەرقنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان ئىنتايىن مۇھىم بىر تەتقىقات يۆنىلىشىدۇر. بۇ سېلىشتۇرما ئارقىلىق، بىز پەقەت ئىككى خىل سىياسىي پەلسەپىنىڭ نەزەرىيىۋى پەرقىنىلا ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ ئىنسان تەبىئىتى، ئەخلاق، ئادالەت ۋە ھاكىمىيەتنىڭ مەقسىتى ھەققىدىكى تۈپ قاراشلىرىنىڭ قانچىلىك دەرىجىدە بىر-بىرىگە زىت ئىكەنلىكىنى، ۋە قايسىسىنىڭ ئىنسانىي فىترەتكە ۋە ئىلاھىي ھىدايەتكە تېخىمۇ يېقىن ئىكەنلىكىنى ئايدىڭلاشتۇرالايمىز. بۇ، بولۇپمۇ ھازىرقى زاماندا خىتاينىڭ «ئىپلاس» ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى ھاكىمىيەت پەلسەپىسىنىڭ يىلتىزلىرىنى تونۇپ يېتىش ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

I. شاڭ ياڭنىڭ قانۇنچىلىقى: دۆلەت ئۈچۈن ھەممىنى قۇربان قىلىدىغان رەھىمسىزلىك

«شاڭ جۈن شۇ» – خىتاي قانۇنچىلىق ئىدىيەسىنىڭ ئەڭ دەسلەپكى ۋە ئەڭ رادىكال ۋەكىللىرىنىڭ بىرى بولغان شاڭ ياڭنىڭ (م.ب. 390-338) سىياسىي ئىسلاھاتلىرى ۋە پەلسەپىۋىي قاراشلىرىنى ئەكس ئەتتۈرىدىغان مۇھىم بىر ئەسەر. ئۇ مىلادىدىن ئىلگىرىكى 4-ئەسىردە، «ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرى» نىڭ قاينام-تاشقىنلىقى ئىچىدە، چىن بەگلىكىنى كۈچەيتىپ، باشقا بەگلىكلەرنى يۇتۇۋېلىش ئۈچۈن يېزىلغان. بۇ كىتابتا ئىپادىلەنگەن دۆلەتچىلىك قارىشىنى تۆۋەندىكى نۇقتىلارغا يىغىنچاقلاش مۇمكىن:

دۆلەتنىڭ مۇتلەقلىقى ۋە خەلقنىڭ قوراللىقى: شاڭ ياڭ نەزىرىدە، دۆلەتنىڭ كۈچى ۋە مەنپەئەتى – بىردىنبىر ئالىي قىممەت. خەلقنىڭ مەۋجۇتلۇق سەۋەبى پەقەت دۆلەت ئۈچۈن ئىككىلا ئىشنى قىلىش: تېرىقچىلىق (农 - Nóng) ۋە ئۇرۇش (战 - Zhàn). بۇ ئىككى ئىشتىن باشقا ھەر قانداق پائالىيەت (سودا، ھۈنەرۋەنچىلىك، ئىلىم-ئىرپان، سەنئەت) «زىيانلىق» (蠹 - dù، يەنى دۆلەتنى ئىچىدىن يەيدىغان قۇرتلار) دەپ قارىلىپ، قاتتىق چەكلىنىشى ياكى يوقىتىلىشى كېرەك. خەلق دۆلەت ماشىنىسىنىڭ جانسىز زاپچىسى، ئۇلارنىڭ شەخسىي ھوقۇقى، ئەركىنلىكى، مەنپەئەتى، ھەتتا ھاياتى دۆلەتنىڭ ئېھتىياجى ئالدىدا قىلچە قىممەتكە ئىگە ئەمەس. كىتابتا: «دۆلەت خەلقنى ئىشلەتسە كۈچىيىدۇ، خەلق دۆلەتنى ئىشلەتسە ئاجىزلايدۇ» دېيىلگەن.
رەھىمسىز قانۇن (法) ۋە ئومۇميۈزلۈك جازا (刑): دۆلەتنى ئىدارە قىلىشنىڭ بىردىنبىر ۋاسىتىسى – رەھىمسىز ۋە ئۆزگەرمەس قانۇن. بۇ قانۇن ئەخلاق ياكى ئادالەتنى ئەمەس، بەلكى مۇتلەق ئىتائەتنى ۋە قاتتىق تەرتىپنى مەقسەت قىلىدۇ. «كىچىك جىنايەتلەرگە ئېغىر جازا بېرىش» (轻罪重罚) پرىنسىپى تەكىتلىنىدۇ، بۇ ئارقىلىق كىشىلەر ھەتتا ئەڭ كىچىك خاتالىقنى سادىر قىلىشتىنمۇ قورقىدىغان ھالەتكە كەلتۈرۈلىدۇ. «جازا ئارقىلىق جازانى تۈگىتىش» (以刑去刑) شوئارى ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ. ئومۇميۈزلۈك كېپىللىك تۈزۈمى (连坐) يولغا قويۇلۇپ، بىر كىشىنىڭ جىنايىتى ئۈچۈن پۈتۈن ئائىلىسى، ھەتتا قوشنىلىرى ۋە كەنتتىكى باشقا كىشىلەرمۇ بىرلىكتە جازالىنىدۇ. بۇ، خەلق ئارىسىدا ئۆز-ئارا گۇمانخورلۇق ۋە پاش قىلىشنى كەڭ ئومۇملاشتۇرىدۇ. مۇكاپاتلاش بولسا ئىنتايىن چەكلىك بولۇپ، پەقەت ئۇرۇشتا باش كېسىپ كەلگەنلەرگىلا بېرىلىدۇ.
خەلقنى قەستەن ئاجىزلاشتۇرۇش، نادانلاشتۇرۇش ۋە خارلاش (弱民، 愚民، 辱民): بۇ – شاڭ ياڭ پەلسەپىسىنىڭ ئەڭ «ئىپلاس» ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى يادروسى. ئۇنىڭ قارىشىچە، خەلق كۈچلۈك، باي ۋە بىلىملىك بولسا، دۆلەتكە بويسۇنمايدۇ ۋە تەرتىپ بۇزۇلىدۇ. شۇڭا، ھۆكۈمەت قەستەنلىك بىلەن خەلقنى ئاجىز (كۈچسىز)، نامرات (贫民 - Pínmín)، نادان (بىلىمسىز) ۋە ھەتتا خارلانغان (辱民 - Rǔmín، يەنى ئىززەت-نومۇسى دەپسەندە قىلىنغان) ھالەتتە تۇتۇشى كېرەك. «شاڭ جۈن شۇ» دا مۇنداق دېيىلگەن: «ئەقىللىق خەلقنى ئىدارە قىلىش تەس»، «خەلق نادان بولسا، ئۇلارنى باشقۇرۇش ئاسان»، «خەلقنى خارلاش – ئۇلارنى ئىتائەتمەن قىلىشنىڭ يولى». بۇ مەقسەتكە يېتىش ئۈچۈن، كىتاب-مەدەنىيەتنى يوقىتىش، مۇستەقىل پىكىرنى بوغۇش، خەلقنىڭ مال-مۈلۈك توپلىشىنى چەكلەش، ئۇلارنى ئۆز-ئارا جىدەل-ماجىراغا سېلىش قاتارلىق رەزىل ئۇسۇللار تەۋسىيە قىلىنغان.
ئەخلاق، مەرھەمەت ۋە ئەنئەنىنىڭ پۈتۈنلەي ئىنكار قىلىنىشى: شاڭ ياڭ ۋە باشقا قانۇنچىلار كۇڭزىچىلىق تەكىتلىگەن ئىنسانپەرۋەرلىك (仁)، ئادىللىق (义)، ئەدەپ-ئەخلاق (礼)، ساداقەت (信) قاتارلىق ئەخلاقىي قىممەتلەرنى دۆلەتنى كۈچەيتىشكە توسالغۇ بولىدىغان «ئالتە قۇرت» (六虱 - Liù Shī) نىڭ بىر قىسمى دەپ قاراپ، ئۇلارنى پۈتۈنلەي يوقىتىشنى تەشەببۇس قىلىدۇ. ئۇلارچە، ھۆكۈمراننىڭ مەرھەمىتى ئۇنىڭ ئاجىزلىقى، ئەخلاققا رىئايە قىلىشى ئۇنىڭ ئەخمەقلىقىدۇر. دۆلەتنى باشقۇرۇشتا پەقەت سوغۇق ھېساب-كىتاب ۋە رەھىمسىز قانۇنلا كېرەك. ھەر قانداق ئىنسانىي ھېسسىيات ياكى ئەخلاقىي ئويلىنىش دۆلەت ماشىنىسىنىڭ ئۈنۈمىنى تۆۋەنلىتىدۇ.
ھوقۇق ۋە كۈچكە چوقۇنۇش: قانۇنچىلىقتا، ھوقۇق (势 - Shì) ۋە كۈچنىڭ ئۆزىلا ھۆكۈمرانلىقنىڭ قانۇنلۇق مەنبەسى. ھۆكۈمران قانچىلىك زالىم بولمىسۇن، ئەگەر ئۇ ھوقۇقنى مەھكەم تۇتسا، ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقى توغرىدۇر. كۈچلۈك دۆلەت ھەر قانداق ۋاسىتە بىلەن باشقا ئاجىز دۆلەتلەرنى يۇتۇۋېلىشى كېرەك. بۇ، ماھىيەتتە «ئوڭغۇلنىڭ قانۇنى» نى دۆلەت سىياسىتى دەرىجىسىگە كۆتۈرگەنلىكتۇر.

شاڭ ياڭنىڭ بۇ ئىدىيەلىرى چىن بەگلىكىدە يولغا قويۇلۇپ، ئۇنىڭ قىسقا ۋاقىت ئىچىدە كۈچىيىپ، باشقا ئالتە بەگلىكنى يوقىتىپ، خىتاينى تۇنجى قېتىم بىرلىككە كەلتۈرۈشىگە زور تۈرتكە بولغان. ئەمما، ئۇنىڭ ھەددىدىن زىيادە رەھىمسىزلىكى ۋە خەلقنى ئېزىشى ئاخىرقى ھېسابتا چىن سۇلالىسىنىڭ تېز ھالاكىتىنىمۇ كەلتۈرۈپ چىقاردى. گەرچە قانۇنچىلىق كېيىنكى دەۋرلەردە ئوچۇق-ئاشكارا تەشەببۇس قىلىنمىغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ «ئىپلاس»، ئەمما «ئۈنۈملۈك» دەپ قارالغان ئۇسۇللىرى خىتاي ھاكىمىيەتلىرىنىڭ سىياسىي ئەمەلىيىتىدە دائىم ئۆز تەسىرىنى كۆرسىتىپ كەلدى ۋە ھازىرقى خىتاي كوممۇنىست پارتىيەسىنىڭ ئىدىيىۋى ئاساسلىرىنىڭ بىر قىسمىنى تەشكىل قىلىدۇ.

II. «قۇتادغۇ بىلىك»: ئادالەت، بىلىم ۋە مەسئۇلىيەتكە قۇرۇلغان دۆلەت

يۈسۈپ خاس ھاجىبنىڭ 11-ئەسىردە قاراخانىيلار خانلىقى دەۋرىدە يېزىپ، خانغا تەقدىم قىلغان «قۇتادغۇ بىلىك» (بەخت ئاتا قىلغۇچى بىلىم) ناملىق مەشھۇر ئەسىرى، تۈرك-ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ دۆلەتچىلىك، ئەخلاق ۋە ئىجتىمائىي ئىدارە قىلىش ھەققىدىكى قاراشلىرىنى ئەكس ئەتتۈرىدىغان بىر شاھانە ئەسەردۇر. بۇ ئەسەر داستان شەكلىدە يېزىلغان بولۇپ، تۆت سىموۋوللۇق شەخس (كۈن توغدى – ھۆكۈمدار، ئادالەت؛ ئاي تولدى – ۋەزىر، بەخت-دۆلەت؛ ئۆگدۈلمىش – ۋەزىرنىڭ ئوغلى، ئەقىل-پاراسەت؛ ئودغۇرمىش – زاھىد، قانائەت-ئاخىرەت) ئارقىلىق ئىدېئال بىر دۆلەت ۋە جەمئىيەتنىڭ قانداق بولۇشى كېرەكلىكىنى شەرھلەيدۇ. «قۇتادغۇ بىلىك»تىكى دۆلەتچىلىك ئىدىيەسى شاڭ ياڭنىڭ قانۇنچىلىقىغا تۈپتىن زىت بولۇپ، تۆۋەندىكى ئاساسلارغا تايىنىدۇ:

ئادالەت (كۆنىلىك - Könilik) – دۆلەتنىڭ ئۇلى: «قۇتادغۇ بىلىك»تە دۆلەتنىڭ مەۋجۇتلۇقى ۋە مۇقىملىقىنىڭ ئاساسى ئادالەت (عدل) دەپ قارىلىدۇ. ھۆكۈمدار كۈن توغدىنىڭ ئۆزى ئادالەتنىڭ سىموۋولى. ئەسەردە: «بەگلىك ئۇلى كۆنى تۈزۈن» (بەگلىكنىڭ ئاساسى ئادالەت ۋە توغرىلىقتۇر)، «كۆنىلىك ئۆزە تۇرغىل ئەل» (ئادالەت ئۈستىدە دۆلەت تۇرىدۇ) دېگەنگە ئوخشاش ھېكمەتلەر كۆپلەپ ئۇچرايدۇ. ھۆكۈمدارنىڭ بىرىنچى ۋەزىپىسى – پۈتۈن خەلققە، باي-نامرات، كۈچلۈك-ئاجىز دېمەي، باراۋەر ھالدا ئادالەت بىلەن ھۆكۈم قىلىش. ئادالەت بولمىسا، خەلق ئىسيان قىلىدۇ، دۆلەت يىمىرىلىدۇ. بۇ، قانۇنچىلىقنىڭ قانۇننى پەقەت كونترول قىلىش قورالى دەپ قاراپ، ئادالەت ئۇقۇمىنى پۈتۈنلەي چەتكە قاققانلىقىغا روشەن سېلىشتۇرما.
ھۆكۈمدارنىڭ مەسئۇلىيىتى (بورچ - Borç) – خەلقنىڭ خىزمەتكارى: «قۇتادغۇ بىلىك»تە ھۆكۈمدار مۇتلەق ھوقۇق ئىگىسى ئەمەس، بەلكى ئاللاھ ۋە خەلق ئالدىدا جاۋابكار بولغان بىر «قۇل»، بىر «پادىچى» سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ. ئۇنىڭ ۋەزىپىسى خەلقنى ئېزىش ياكى ئۇلاردىن پايدىلىنىش ئەمەس، بەلكى ئۇلارنى قوغداش، ئۇلارنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئېلىش، ئۇلارنىڭ بەخت-سائادىتى ئۈچۈن خىزمەت قىلىشتۇر. ئەسەردە: «ئەي پادىشاھ، بۇ خەلق ساڭا ئامانەت»، «رەئىيەت (خەلق) ھەققىنى ئۆتەگىل»، «ئاچنى تويغۇر، يالىڭاچنى تونلات» دېگەن نەسىھەتلەر قايتا-قايتا تەكرارلىنىدۇ. ھۆكۈمدارنىڭ خەلققە كۆيۈنۈشى، ئۇلارنىڭ دەردىنى ئاڭلىشى، ئۇلارغا مەرھەمەت (كۆرۈم - Körüm) قىلىشى لازىم. بۇ، شاڭ ياڭنىڭ ھۆكۈمراننى خەلقتىن يۇقىرى قويۇپ، ئۇنىڭ ۋەزىپىسىنى پەقەت دۆلەتنى كۈچەيتىش دەپ بېكىتكەنلىكىگە پۈتۈنلەي قارشى.
بىلىم (بىلىگ - Bilig) ۋە ئەقىل-پاراسەت (ئۇقۇش - Uqush) – توغرا يولنىڭ يېتەكچىسى: قانۇنچىلىقنىڭ خەلقنى قەستەن نادانلاشتۇرۇشنى تەشەببۇس قىلىشىغا قارىغاندا، «قۇتادغۇ بىلىك» بىلىمنى، ئەقىل-پاراسەتنى ۋە ھېكمەتنى دۆلەتنى ياخشى ئىدارە قىلىشنىڭ ۋە شەخسنىڭ كامالەتكە يېتىشىنىڭ ئاچقۇچى دەپ قارايدۇ. ئەسەرنىڭ نامىنىڭ ئۆزى («بەخت ئاتا قىلغۇچى بىلىم») بۇنى ئىسپاتلايدۇ. ئۆگدۈلمىش پېرسوناژى ئەقىل-پاراسەتنىڭ ۋەكىلى. ئەسەردە بىلىمنىڭ پايدىسى، ئالىملارنىڭ ھۆرمىتى، مەسلىھەت (كېڭەش - Kéngesh) قىلىشنىڭ مۇھىملىقى قاتارلىق تېمىلار كەڭرى بايان قىلىنىدۇ. «بىلىگلىگ كىشى بەلگۈلۈك، بىلىگسىز تىرىگ يەر يۈكۈ» (بىلىملىك كىشى [قىممەتلىك] بەلگە، بىلىمسىز تىرىك بولسىمۇ يەرگە يۈك). ھۆكۈمدار دانىشمەنلەر بىلەن مەسلىھەتلىشىپ ئىش قىلىشى، ئۆزىنىمۇ توختىماي بىلىم بىلەن قوراللاندۇرۇشى كېرەك. بۇ، شاڭ ياڭنىڭ «ئەقىللىق خەلقنى ئىدارە قىلىش تەس» دېگەن «ئىپلاس» ئىدىيەسىنىڭ پۈتۈنلەي ئەكسىدۇر.
ئەخلاق (قىلىنچ - Qılınç) ۋە پەزىلەت – ھاكىمىيەتنىڭ زىننىتى: قانۇنچىلىق ئەخلاقنى پۈتۈنلەي رەت قىلسا، «قۇتادغۇ بىلىك» ئەخلاقىي پەزىلەتلەرنى ھەم شەخسنىڭ، ھەم دۆلەتنىڭ زىننىتى ۋە مۇستەھكەملىك ئاساسى دەپ قارايدۇ. ئەسەردە توغرىلىق (كۆنىلىك)، سەمىمىيەت (چىنلىق - Çınlıq)، سېخىيلىق (ئاچىق ئېلىك - Açïq Élik)، كەمتەرلىك (يوۋاشلىق - Yovashlıq)، سەۋرچانلىق (سابىر - Sabır)، مەرھەمەت (كۆرۈم)، ئىشەنچىلىك بولۇش (ىنانچ - Inanç) قاتارلىق نۇرغۇن گۈزەل ئەخلاقلار تەشۋىق قىلىنىدۇ. ھۆكۈمدار ئۆزى بۇ پەزىلەتلەر بىلەن سۈپەتلىنىشى ۋە ئۇلارنى خەلق ئارىسىدا ئومۇملاشتۇرۇشى كېرەك. بۇ، قانۇنچىلىقنىڭ رەھىمسىزلىكنى ۋە ھىيلە-مىكىرنى تەشەببۇس قىلىشىغا تۈپتىن قارشى بىر يۆنىلىش.
قانۇننىڭ ئادىللىقى ۋە ئىنسانپەرۋەرلىكى: «قۇتادغۇ بىلىك» گەرچە قانۇننىڭ (تۆرەنىڭ) مۇھىملىقىنى تەكىتلىسىمۇ، ئۇ قانۇننىڭ ئادالەت ۋە مەرھەمەت بىلەن بىرلىشىپ ئىجرا قىلىنىشى كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ھۆكۈمدار جازالاشتا ئالدىراپ كەتمەسلىكى، ئەھۋالنى ئېنىق تەكشۈرۈشى، ئىمكانقەدەر كەڭچىلىك قىلىشى كېرەك. «قۇلۇمغا كۈچۈم بار تېپ، كۈچۈڭلە كىشىنى يېمە» (قولۇمدا كۈچۈم بار دەپ، كۈچۈڭ بىلەن كىشىنى يېمە). بۇ، شاڭ ياڭنىڭ «كىچىك جىنايەتكە ئېغىر جازا» پرىنسىپىغا ۋە ئومۇميۈزلۈك جازالاش ئۇسۇلىغا سېلىشتۇرغاندا، تېخىمۇ ئىنسانپەرۋەر ۋە ئادىل بىر يۆنىلىشنى كۆرسىتىدۇ.

III. سېلىشتۇرما ئانالىز: ئىككى خىل دۇنيا قاراشنىڭ توقۇنۇشى

«شاڭ جۈن شۇ» بىلەن «قۇتادغۇ بىلىك» نى سېلىشتۇرغاندا، بىز پەقەت ئىككى كىتابنى ئەمەس، بەلكى ئىككى خىل مەدەنىيەت روھىنى، ئىككى خىل دۇنيا قاراشنى ۋە ئىككى خىل ئىنسان تەسەۋۋۇرىنى سېلىشتۇرغان بولىمىز.

سېلىشتۇرۇش نۇقتىسى	شاڭ ياڭنىڭ قانۇنچىلىقى («شاڭ جۈن شۇ»)	يۈسۈپ خاس ھاجىب («قۇتادغۇ بىلىك»)
ھاكىمىيەتنىڭ مەقسىتى	دۆلەتنىڭ مۇتلەق كۈچى، كېڭىيىشى ۋە ھۆكۈمراننىڭ ھوقۇقىنى ساقلاش.	خەلقنىڭ دۇنيا ۋە ئاخىرەتلىك بەخت-سائادىتىنى كاپالەتلەندۈرۈش، ئادالەتنى ئورنىتىش.
ھۆكۈمراننىڭ رولى	دۆلەت ماشىنىسىنىڭ رەھىمسىز ھەيدىگۈچىسى، خەلقتىن يۇقىرى تۇرىدىغان مۇتلەق ھوقۇق ئىگىسى.	خەلقنىڭ خىزمەتكارى، پادىچىسى، ئاللاھ ۋە خەلق ئالدىدا جاۋابكار ئامانەتچى.
خەلقنىڭ ئورنى	دۆلەت ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان، قۇربان قىلىنىدىغان، قەستەن ئاجىز، نادان ۋە خار تۇتۇلىدىغان قورال ياكى زاپچاس.	قەدىرلىنىدىغان، ھالىدىن خەۋەر ئېلىنىدىغان، ھوقۇقلىرى قوغدىلىدىغان، ئادالەتكە ئېرىشىشكە ھەقلىق جامائەت.
قانۇننىڭ ماھىيىتى	ھۆكۈمراننىڭ ئىرادىسىنى ئىجرا قىلىدىغان، رەھىمسىز جازاغا ئاساسلانغان كونترول قىلىش قورالى (法 - Fa).	ئادالەت، مەرھەمەت ۋە ئەنئەنىگە ئاساسلانغان، ھۆكۈمراننىمۇ باغلايدىغان نىزام (تۆرە، شەرىئەت).
بىلىم ۋە ئەقىل	خەلق ئۈچۈن خەتەرلىك، چەكلىنىشى كېرەك. ھۆكۈمران ئۈچۈن پەقەت ھىيلە-مىكىر (术 - Shu) لازىم.	دۆلەت ۋە شەخس ئۈچۈن ئەڭ قىممەتلىك بايلىق (بىلىگ)، ھۆكۈمرانلىقنىڭ ئاساسى.
ئەخلاق ۋە مەرھەمەت	دۆلەت مەنپەئىتى ئۈچۈن زىيانلىق، پۈتۈنلەي رەت قىلىنىشى كېرەك.	ھۆكۈمرانلىقنىڭ زىننىتى، جەمئىيەتنىڭ مۇستەھكەملىك ئاساسى، شەرت بولغان پەزىلەت.
ئىنسان تەبىئىتى	تۈپتىن رەزىل، ئۆز مەنپەئەتىنىلا كۆزلەيدۇ، پەقەت مەجبۇرلاش ئارقىلىقلا بويسۇندۇرغىلى بولىدۇ.	ياخشىلىققا مايىل (فىترەت)، تەربىيە، بىلىم ۋە ئادىل مۇھىت ئارقىلىق كامالەتكە يېتەلەيدۇ.

بۇ جەدۋەلدىن ئېنىق كۆرۈنۈپ تۇرۇپتىكى، بۇ ئىككى پەلسەپە ئوتتۇرىسىدا ھېچقانداق ئورتاقلىق نۇقتىسى يوق دېيەرلىك. شاڭ ياڭنىڭ قانۇنچىلىقى – ئىنساننى ماشىنىنىڭ بىر قىسمىغا ئايلاندۇرۇشنى، ئۇنىڭ روھىيىتىنى، ئەخلاقىنى ۋە ئەركىنلىكىنى بوغۇشنى، پەقەتلا ماددىي كۈچ ۋە ھوقۇققىلا چوقۇنۇشنى تەشەببۇس قىلىدىغان، ئىنتايىن سوغۇق، رەھىمسىز ۋە ئىنسانىيەتسىز بىر سىستېما. ئۇنىڭ «ئىپلاس» لىقى دەل ئۇنىڭ ئىنساننى ئىنسان ئورنىدا كۆرمەسلىكىدە، ئەخلاقنى پايخان قىلىشىدا، خەلقنى قەستەن ئاجىزلاشتۇرۇش ۋە نادانلاشتۇرۇشنى دۆلەت سىياسىتى قىلىشىدا ئىپادىلىنىدۇ.

ئەكسىچە، «قۇتادغۇ بىلىك» – ئادالەتنى تۈپ ئاساس قىلغان، ھۆكۈمراننى خەلقنىڭ خىزمەتكارى ۋە ئامانەتچىسى دەپ بىلىدىغان، بىلىمنى ۋە ئەقىلنى ھەممىدىن ئۈستۈن قويىدىغان، ئەخلاقىي پەزىلەتلەرنى ھۆكۈمرانلىقنىڭ شەرتى دەپ قارايدىغان، ئىنساننىڭ قەدرىنى ۋە ھوقۇقىنى ھۆرمەت قىلىدىغان بىر ئىنسانپەرۋەر، ئەخلاقلىق ۋە مەسئۇلىيەتچان دۆلەتچىلىك مودېلىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.

IV. ئىسلام ۋە فىترەت نۇقتىسىدىن خۇلاسە

ئىسلام دىنىنىڭ ئاساسلىق تەلىماتلىرى ۋە ئىنساننىڭ ئەسلى يارىتىلىشى بولغان فىترەت نۇقتىسىدىن قارىغاندا، قايسى پەلسەپىنىڭ توغرا يولغا يېقىن ئىكەنلىكى ئېنىق:

ئىلاھىي ھاكىمىيەت ۋە ئامانەت: ئىسلامدا مۇتلەق ھاكىمىيەت ئاللاھقا خاس. ھۆكۈمران ئاللاھنىڭ يەردىكى خەلىپىسى ۋە ئامانەتچىسى. شاڭ ياڭنىڭ دۆلەتنى ۋە ھۆكۈمراننى ئىلاھلاشتۇرۇشى شىرىككە ئېلىپ بارىدۇ. «قۇتادغۇ بىلىك»تىكى ھوقۇقنىڭ تەڭرىدىن (كېيىنكى ئىسلامىي ئاتالغۇدا ئاللاھتىن) كەلگەنلىكى ۋە ئامانەت ئىكەنلىكى ئىدىيەسى تەۋھىد پرىنسىپىغا ئۇيغۇن.
ئادالەت (عدل): ئادالەت ئىسلامنىڭ يادرولۇق قىممەتلىرىنىڭ بىرى، ئاللاھ قۇرئاندا ئادىل بولۇشقا بۇيرۇيدۇ. شاڭ ياڭنىڭ قانۇنى ئادالەتنى ئەمەس، كونترولنى مەقسەت قىلىدۇ. «قۇتادغۇ بىلىك»نىڭ ئادالەتنى دۆلەتنىڭ ئۇلى قىلىشى ئىسلام روھىغا ۋە فىترەتتىكى ئادالەتكە بولغان تەشنالىققا ماس كېلىدۇ.
مەرھەمەت (رحمة): ئىسلام مەرھەمەت دىنى، ئاللاھنىڭ ئىسىملىرىنىڭ ئەڭ ئۇلۇغى «ئەر-راھمان»، «ئەر-رەھىم». ھۆكۈمراننىڭ مەرھەمەتلىك بولۇشى تەلەپ قىلىنىدۇ. شاڭ ياڭ مەرھەمەتنى ئاجىزلىق دەپ قارايدۇ. «قۇتادغۇ بىلىك»تىكى خەلققە كۆيۈنۈش ۋە مەرھەمەت قىلىش تەكىتى ئىسلامىي ئەخلاققا يېقىن.
بىلىم (علم): ئىسلام بىلىم ئېلىشنى ھەر بىر مۇسۇلمانغا پەرز قىلغان. قۇرئاننىڭ تۇنجى نازىل بولغان ئايىتى «ئوقۇ!». شاڭ ياڭ خەلقنى نادانلاشتۇرۇشنى تەشەببۇس قىلىدۇ. «قۇتادغۇ بىلىك»نىڭ بىلىمنى ئۇلۇغلىشى ئىسلامنىڭ بىلىمگە بولغان قارىشى بىلەن بىردەك.
ئىنساننىڭ ھۆرمىتى : ئىسلام ئىنساننى ھۆرمەتلىك مەخلۇق دەپ قارايدۇ. شاڭ ياڭ ئىنساننى خارلاشنى سىياسەت قىلىدۇ. «قۇتادغۇ بىلىك»نىڭ ئىنساننىڭ قەدرىنى بىلىشى فىترەتكە ۋە ئىسلامىي ئىنسانپەرۋەرلىككە ئۇيغۇن.
مەسئۇلىيەت ۋە جاۋابكارلىق: ئىسلامدا ھەر بىر ئىنسان، بولۇپمۇ ھۆكۈمران، ئۆز ئىشلىرى ئۈچۈن ئاللاھ ئالدىدا جاۋاب بېرىدۇ. قانۇنچىلىقتا ھۆكۈمراننىڭ جاۋابكارلىقى يوق. «قۇتادغۇ بىلىك»تىكى ھۆكۈمراننىڭ جاۋابكارلىق تۇيغۇسى ئىسلامىي مەسئۇلىيەت ئېڭىغا يېقىن.

ئاخىرقى خۇلاسە:

«شاڭ جۈن شۇ» دا ئىپادىلەنگەن خىتاي قانۇنچىلىقى – دۆلەتنى مۇتلەقلەشتۈرگەن، ئىنساننى قورالغا ئايلاندۇرغان، ئەخلاقنى پايخان قىلغان، رەھىمسىزلىكنى ۋە ھىيلە-مىكىرنى ئۇلۇغلىغان، ماھىيەتتە بىر خىل «ئىپلاس» ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى سىياسىي پەلسەپەدۇر. ئۇ ئىسلام دىنىنىڭ تۈپ پرىنسىپلىرىغا ۋە ئىنساننىڭ پاك فىترىتىگە پۈتۈنلەي زىت.

ئەكسىچە، يۈسۈپ خاس ھاجىبنىڭ «قۇتادغۇ بىلىك»ى – ئادالەتنى ئاساس قىلغان، ھۆكۈمراننى خەلقنىڭ خىزمەتكارى ۋە ئاللاھنىڭ ئامانەتچىسى دەپ بىلىدىغان، بىلىم ۋە ئەقىلنى يېتەكچى قىلغان، ئەخلاقىي پەزىلەتلەرنى ھاكىمىيەتنىڭ شەرتى دەپ قارايدىغان، ئىنساننىڭ قەدرىنى ۋە ھوقۇقىنى ھۆرمەت قىلىدىغان، ئىسلام روھى ۋە فىترەت بىلەن چوڭقۇر ئۇيغۇنلاشقان بىر ئالىيجاناب دۆلەتچىلىك ئىدىيەسىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.

بۈگۈنكى كۈندە، خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا ۋە باشقا خەلقلەرگە يۈرگۈزۈۋاتقان زۇلۇم سىياسەتلىرىنىڭ يىلتىزىنى چۈشىنىش ئۈچۈن، ئۇنىڭ تارىخىدىكى قانۇنچىلىق ئەنئەنىسىنى، يەنى شاڭ ياڭنىڭ «ئىپلاس» پەلسەپىسىنى بىلىش ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، «قۇتادغۇ بىلىك»تەك ئۆزىمىزنىڭ مەدەنىيەت مىراسلىرىدىكى ئادالەت، بىلىم، مەسئۇلىيەت ۋە ئىنسانپەرۋەرلىك روھىنى قايتا تونۇپ يېتىش، بىزگە ئۆزلۈكىمىزنى تېپىشقا ۋە كەلگۈسى يولىمىزنى يورۇتۇشقا ئىلھام بېغىشلايدۇ.