دۆلەتلەر نېمە ئۈچۈن ئۇرۇشىدۇ؟

«دۆلەتلەر نېمە ئۈچۈن ئۇرۇشىدۇ؟» دېگەن سوئالغا ھەرخىل ئىدىئولوگىيەلەرنىڭ بېرىدىغان جاۋابى ئوخشىمايدۇ. ئىسلامدا ۋە باشقا پىكىر-ئىدىئولوگىيەلەردە ھاكىمىيەتلەر ئارىسىدىكى ئۇرۇشنىڭ نېمە ئۈچۈن كېلىپ چىقىدىغانلىقى ھەققىدە بىر ئاز ئىزدىنىپ باقايلى:

1. ئىسلام نۇقتىسىدىن:

ئىسلام دىنى تىنچلىق (ئەرەبچە «سالام») دىنى بولۇپ، ئۇرۇشقا پەقەت ئالاھىدە، زۆرۈر ئەھۋال ۋە شەرتلەر بىلەن يول قويىدۇ. ئىسلامدا ئۇرۇشنىڭ سەۋەبلىرى ۋە مەقسەتلىرى مۇنداق بولۇشى كېرەك:

ئۆزىنى قوغداش: ئەگەر بىر مۇسۇلمان جامائىتى ياكى دۆلىتى تاجاۋۇزچىلىققا ئۇچرىسا، ئۆزىنى، ۋەتەننى، مال-مۈلكىنى ۋە ئابرۇيىنى قوغداش ئۈچۈن ئۇرۇش قىلىشقا رۇخسەت قىلىنىدۇ، ھەتتا بەزىدە پەرز بولىدۇ. قۇرئاندا مۇنداق دېيىلگەن:

«سىلەرگە ئۇرۇش ئاچقانلارغا قارشى ئاللاھنىڭ يولىدا ئۇرۇش قىلىڭلار، (لېكىن) ھەددىڭلاردىن ئاشماڭلار. ئاللاھ ھەقىقەتەن ھەددىدىن ئاشقۇچىلارنى ياقتۇرمايدۇ.» (سۈرە بەقەرە، 190-ئايەت)

زۇلۇمنى تۈگىتىش: زۇلۇمغا ئۇچراۋاتقان، ئېزىلىۋاتقان بىگۇناھ كىشىلەرنى (بولۇپمۇ ئاجىزلار، ئاياللار، بالىلارنى) قۇتقۇزۇش ئۈچۈن ئۇرۇش قىلىش يوللۇق سانىلىدۇ.

«سىلەرگە نېمە بولدىكى، ئاللاھنىڭ يولىدا ۋە ‘ئى پەرۋەردىگارىمىز! بىزنى بۇ ئاھالىسى زالىم شەھەردىن چىقارغىن…’ دەپ نالە قىلىۋاتقان ئاجىز ئەرلەر، ئاياللار ۋە بالىلار يولىدا ئۇرۇش قىلمايسىلەر؟» (سۈرە نىسا، 75-ئايەت)

ئېتىقاد ئەركىنلىكىنى قوغداش: كىشىلەرنىڭ ئۆز ئېتىقادى بويىچە ياشىشىغا توسقۇنلۇق قىلىنىشى (فِتْنَة - فىتنە) ۋە دىنىي زىيانكەشلىك ئۇرۇشتىن يامانراق ھېسابلىنىدۇ. بۇ خىل زىيانكەشلىكنى تۈگىتىش ئۈچۈن ئۇرۇش قىلىشقا بولىدۇ.

«…فىتنە ئۆلتۈرۈشتىن يامانراقتۇر…» (سۈرە بەقەرە، 191-ئايەتنىڭ بىر قىسمى)

ئەھدىنى بۇزغانلارغا قارشى تۇرۇش: تۈزۈلگەن كېلىشىمنى قەستەن بۇزۇپ، خىيانەت قىلغانلارغا قارشى ئۇرۇش ئېچىشقا يول قويۇلىدۇ.

مۇھىم نۇقتا: ئىسلامدا تاجاۋۇز ئۈچۈن تېررىتورىيە كېڭەيتىش، بايلىق تالىشىش، باشقا خەلقلەرنى بويسۇندۇرۇش ياكى دىننى مەجبۇرىي تېڭىش ئۈچۈن ئۇرۇش قىلىش چەكلىنىدۇ («دىندا زورلاش يوقتۇر»، سۈرە بەقەرە، 256-ئايەت). ئۇرۇش جەريانىدىمۇ پۇقرالارغا، ئاياللارغا، بالىلارغا، ياشانغانلارغا، دىنىي زاتلارغا، زىرائەتلەرگە ۋە مال-چارۋىلارغا زىيان سېلىش چەكلىنىدۇ. ئەگەر دۈشمەن تەرەپ تىنچلىققا مايىل بولسا، تىنچلىقنى قوبۇل قىلىش تەلەپ قىلىنىدۇ (سۈرە ئەنفال، 61-ئايەت).

خۇلاسە، ئىسلام نۇقتىسىدىن، دۆلەتلەر پەقەت ئادالەتنى تىكلەش، زۇلۇمنى تۈگىتىش ۋە ئۆزىنى قوغداش قاتارلىق ھەققانىي سەۋەبلەر بىلەنلا ئۇرۇش قىلىشى كېرەك. تاجاۋۇزچىلىق ۋە زوراۋانلىق ئىسلام روھىغا پۈتۈنلەي زىتتۇر.

2. باشقا پىكىر-نەزەرىيەلەر نۇقتىسىدىن جاۋابلار:

كارل شمىتنىڭ رېئالىستىك قارىشىدىن باشقا، خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر ئىلمىدە ئۇرۇشنىڭ سەۋەبلىرى ھەققىدە يەنە بىر قانچە مۇھىم نەزەرىيە مەۋجۇت:

2.1 رېئالىزم (Realism - كەڭ مەنىدە):

ئاساسلىق ئىدىيە: خەلقئارا سىستېما تەبىئىتىدىن «ئانارخىك» (يەنى ئورتاق ھۆكۈمرانسىز). دۆلەتلەرنىڭ ئەڭ ئاساسلىق مەقسىتى ھايات قېلىش ۋە بىخەتەرلىكىنى ساقلاش. بۇنىڭ ئۈچۈن ئۇلار كۈچ توپلاشقا ۋە باشقىلارغا نىسبەتەن ئۈستۈنلۈككە ئېرىشىشكە تىرىشىدۇ.

مېخانىزم: «بىخەتەرلىك دىللېمماسى» (Security Dilemma) – بىر دۆلەتنىڭ ئۆزىنى قوغداش ئۈچۈن كۆرگەن تەدبىرلىرى باشقا دۆلەتلەر تەرىپىدىن تەھدىت دەپ قارىلىپ، ئۇلارنىمۇ قوراللىنىشقا ئۈندەيدۇ، بۇ ئۆز نۆۋىتىدە تۇنجى دۆلەتنىڭ تېخىمۇ بىخەتەرسىزلىكىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. كۈچ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلاش ياكى بۇزۇش ئۇرۇشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

خۇلاسە: دۆلەتلەر ئۆز بىخەتەرلىكىنى قوغداش ۋە كۈچ تالىشىش سەۋەبىدىن ئۇرۇشىدۇ، چۈنكى ئۇلارغا كاپالەتلىك قىلىدىغان ئالىي ھوقۇق يوقتۇر (تۇسىدىدىس، خوببس، مورگېنتاۋ، ۋالتز).

2.2 لىبېرالىزم (Liberalism):

ئاساسلىق ئىدىيە: ئۇرۇش قېچىپ قۇتۇلغۇسىز ئەمەس. دېموكراتىيە، ئىقتىسادىي ئۆز-ئارا بېقىندىلىق ۋە خەلقئارا ئورگانلار ئارقىلىق تىنچلىقنى ساقلاش ۋە ئۇرۇشنى ئازايتىش مۇمكىن.

مېخانىزم:

دېموكراتىك تىنچلىق نەزەرىيەسى: دېموكراتىك دۆلەتلەر بىر-بىرى بىلەن ناھايىتى ئاز ئۇرۇشىدۇ.
ئىقتىسادىي باغلىنىش: ئۆز-ئارا سودا قىلىدىغان دۆلەتلەر ئۇرۇش قىلىشنىڭ ئىقتىسادىي زىيىنىدىن ئەنسىرەيدۇ.
خەلقئارا ئورگانلار (مەسىلەن، ب د ت): دىپلوماتىيە، كېلىشتۈرۈش ۋە كوللېكتىپ بىخەتەرلىك مېخانىزمى بىلەن تەمىنلەيدۇ.

خۇلاسە: دۆلەتلەر ھاكىممۇتلەقلىق، ئىقتىسادىي ئايرىلىش ۋە خەلقئارا ھەمكارلىقنىڭ كەمچىللىكى سەۋەبىدىن ئۇرۇشىدۇ (كانت، ۋىلسون، كىئوخان).

2.3 كونسترۇكتىۋىزم (Constructivism):

ئاساسلىق ئىدىيە: خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر ماددىي كۈچ ياكى ئورگانلار تەرىپىدىنلا ئەمەس، بەلكى ئورتاق ئىدىيەلەر، قىممەت قاراشلار، نورمىلار ۋە كىملىك تەرىپىدىن شەكىللىنىدۇ. «ئانارخىيە - دۆلەتلەرنىڭ ئۇنى قانداق چۈشىنىشىگە باغلىق» (ۋېندت).

مېخانىزم: ئەگەر دۆلەتلەر بىر-بىرىنى رەقىب ياكى دۈشمەن دەپ قاراش كىملىكىنى شەكىللەندۈرسە، تاجاۋۇزچىلىق نورمىلىرى ئومۇملاشسا، ئۇرۇش ئېھتىماللىقى ئاشىدۇ. ئەكسىچە، ئورتاق تىنچلىق كىملىكى ۋە نورمىلىرى ئۇرۇشنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.

خۇلاسە: دۆلەتلەر ئۇلارنىڭ بىر-بىرى ۋە دۇنيا ھەققىدىكى ئىجتىمائىي قۇرۇلغان تونۇشى، كىملىكلىرى ۋە نورمىلىرى سەۋەبىدىن ئۇرۇشىدۇ (ۋېندت، فىننېمور).

2.4 ماركسىزم / تەنقىدىي نەزەرىيە (Marxism / Critical Theory):

ئاساسلىق ئىدىيە: ئۇرۇشنىڭ يىلتىزى ھەمىشە ئىقتىسادىي قۇرۇلمىلاردا، بولۇپمۇ كاپىتالىزم ۋە ئىمپېرىيالىزمدا ياتىدۇ.

مېخانىزم: كاپىتالىستىك دۆلەتلەر بايلىق، بازار ۋە ئەرزان ئەمگەك كۈچى تالىشىپ، ئىمپېرىيالىستىك كېڭەيمىچىلىك قىلىدۇ ۋە ئۆز-ئارا توقۇنۇشىدۇ (ئىمپېرىيالىستىك رىقابەت). ھۆكۈمران سىنىپلار ئۇرۇشنى دۆلەت ئىچىدىكى تەڭسىزلىكتىن دىققەتنى بۇراش ياكى قارشىلىقنى باستۇرۇش ئۈچۈن ئىشلىتىشى مۇمكىن.

خۇلاسە: (بولۇپمۇ كاپىتالىستىك) دۆلەتلەر ئۆزلىرىنىڭ ئىقتىسادىي سىستېمىسىغا خاس بولغان كېڭەيمىچىلىك ۋە رىقابەت خاراكتېرى سەۋەبىدىن، پايدا ۋە بايلىق قوغلىشىپ ئۇرۇشىدۇ (ماركس، لېنىن).

2.5 شەخس / پسىخولوگىيەلىك سەۋىيە (Individual / Psychological Level):

ئاساسلىق ئىدىيە: ئۇرۇش بەزىدە شەخسىي رەھبەرلەرنىڭ قارارى، خاتا چۈشەنچىسى، شەخسىي غايىلىرى ياكى پسىخولوگىيەلىك ئامىللىرى تۈپەيلىدىن كېلىپ چىقىدۇ.

مېخانىزم: رەھبەرلەر رەقىبىنىڭ نىيىتىنى خاتا مۆلچەرلىشى، ئۆز كۈچىنى ھەددىدىن زىيادە يۇقىرى баһалаши، شەخسىي شان-شەرەپ ياكى ئىدېئولوگىيە تۈرتكىسىدە بولۇشى، «گۇرۇپپا تەپەككۇرى» (Groupthink) غا بېرىلىپ قېلىشى مۇمكىن. يەككە شەخسلەرنىڭ خاتا ھۆكۈملىرى تاسادىپىيلىق ياكى ۋەزىيەتنىڭ كەسكىنلىشىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

خۇلاسە: دۆلەتلەر بەزىدە ھالقىلىق قارارلارنى چىقىرىدىغان رەھبەرلەرنىڭ پسىخولوگىيەلىك نۇقسانلىرى، خاتا ھېسابلاشلىرى ياكى شەخسىي غەرەزلىرى سەۋەبىدىن ئۇرۇشىدۇ (جېرۋىس).

2.6 بايلىق قىسچىللىقى / مۇھىت ئامىللىرى (Resource Scarcity / Environmental Factors):

ئاساسلىق ئىدىيە: سۇ، نېفىت، مۇنبەت يەر قاتارلىق قىس بايلىقلارنى تالىشىش توقۇنۇشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن، بولۇپمۇ مۇھىت ئۆزگىرىشى (كىلىمات ئۆزگىرىشى، چۆللىشىش) بۇنى تېخىمۇ كەسكىنلەشتۈرگەندە.

مېخانىزم: بايلىقنىڭ ئازىيىشى رىقابەتنى ۋە ئىجتىمائىي بېسىمنى كۈچەيتىدۇ، بۇ بەلكىم دۆلەتلەرنى قالغان بايلىقلار ئۈچۈن ئۇرۇش قىلىشقا ياكى دۆلەت ئىچىدىكى مۇقىمسىزلىقنىڭ چېگرادىن ھالقىپ كېڭىيىشىگە سەۋەب بولۇشى مۇمكىن.

خۇلاسە: دۆلەتلەر ھاياتىي مۇھىم، ئەمما كېمىيىۋاتقان تەبىئىي بايلىقلارنى تالىشىشنىڭ كۈچىيىشى سەۋەبىدىن ئۇرۇش قىلىشى مۇمكىن، بۇ ھەمىشە مۇھىت بېسىمى بىلەن مۇناسىۋەتلىك (ھومېر-دىكسون).

ئومۇمىي خۇلاسە:

كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، دۆلەتلەرنىڭ ئۇرۇش قىلىشى ناھايىتى مۇرەككەپ ھادىسە بولۇپ، ئۇنىڭ سەۋەبلىرى كۆپ قىرلىق ۋە دائىم بىر-بىرى بىلەن گىرەلىشىپ كەتكەن بولىدۇ. ھېچقانداق بىر نەزەرىيە يالغۇز ھالدا بارلىق ئۇرۇشلارنى تولۇق چۈشەندۈرۈپ بېرەلمەيدۇ. ئۇرۇشنىڭ يىلتىزىنى چۈشىنىش ئۈچۈن، ئىقتىسادىي، سىياسىي، ئىجتىمائىي، پسىخولوگىيەلىك ۋە ئىدېئولوگىيەلىك ئامىللارنى، شۇنداقلا خەلقئارا سىستېمىنىڭ قۇرۇلمىسىنى ۋە شەخسىي رەھبەرلەرنىڭ رولىنى بىرلىكتە ئويلىنىش كېرەك. بۇ خىل كۆپ تەرەپلىمە چۈشەنچە تىنچلىقنى قوغداش ۋە توقۇنۇشلارنى ھەل قىلىش يوللىرىنى تېپىش ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىمدۇر.