تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 17 مىنۇت

بسم الله الرحمن الرحيم

گۈرخالار (Gurkha) ھەققىدە

گۈرخالارنىڭ تارىخى ۋە سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ كەلگۈسى ئىستراتېگىيىسى ئۈچۈن ساۋاقلار: خەلقئارا كۈچ سۈپىتىدە ئۆز ئورنىنى تېپىش ۋە خىتاينىڭ كېڭىيىشىگە تاقابىل تۇرۇش مۇلاھىزىسى

كىرىش سۆز:

خەلقئارا مۇناسىۋەتلەرنىڭ مۇرەككەپلىشىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە، دۆلەتسىز مىللەتلەر ۋە دىئاسپورادىكى گۇرۇپپىلارنىڭ ئۆز مىللىي مەۋجۇتلۇقىنى قوغداش ۋە سىياسىي غايىلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش يولىدىكى ئىزدىنىشلىرى تېخىمۇ كۆپ دىققەت قوزغىماقتا. بۇ ئىزدىنىشلار بەزىدە تارىختىكى مۇۋەپپەقىيەتلىك ھەربىي ياكى سىياسىي مودېللارنى ئۆرنەك قىلىشقا ئۇرۇنىدۇ. نېپاللىق گۈرخالارنىڭ 200 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىتتىن بۇيان دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا كۆرسەتكەن مىسلىسىز جەڭگىۋارلىقى، ساداقىتى ۋە كەسپىيلىكى – ئۇلارنى خەلقئارا ھەربىي تارىختا ئۆچمەس ئىز قالدۇرغان بىر كۈچكە ئايلاندۇردى.

بۇ ماقالىدە، ئالدى بىلەن گۈرخالارنىڭ كېلىپ چىقىشى، تارىخىي تەرەققىياتى، ھەربىي ئالاھىدىلىكلىرى ۋە خەلقئارادىكى ئورنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ. ئاندىن، بۇ مودېلنىڭ سۈرىيەدىكى يېڭى ھۆكۈمەتنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن ئۇيغۇرلار ئۈچۈن قانداق ساۋاق ۋە ئىلھاملارنى بېرەلەيدىغانلىقى، شۇنداقلا ئۇلار دۇچ كېلىدىغان ئۆزگىچە خىرىسلار مۇلاھىزە قىلىنىدۇ. ئاخىرىدا، ئۇيغۇرلارنىڭ خەلقئارادا ئۆز ئورنىنى تېپىشى، ھەتتا خىتايدەك كۈچلۈك بىر دۆلەتنىڭ كېڭىيىشىگە ۋاسىتىلىك ھالدا تاقابىل تۇرۇشى ئۈچۈن كونكرېت، ئەمەلىي ئىستراتېگىيىلىك تەكلىپلەر ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ.

I. گۈرخالار: «خۇكۇرى» بىلەن يېزىلغان باتۇرلۇق داستانى

“گۈرخا” ياكى “گورخا” (ئۆزلىرىنى “گورخالى” دەپ ئاتايدۇ) دېگەن نام ھىندىستان چوڭ قۇرۇقلۇقى، ئاساسلىقى نېپال ۋە ھىندىستاننىڭ شىمالىي قىسىملىرىغا تۇتىشىدىغان جەڭچىلەرنى كۆرسىتىدۇ. ئۇلارنىڭ نامى تارىختىكى گورخا پادىشاھلىقىدىن كەلگەن بولۇپ، كېيىنچە نېپال پادىشاھلىقىغا كېڭەيگەن. بۇ نام بەلكىم ئوتتۇرا ئەسىردىكى ھىندى مەرىپەتپەرۋەر جەڭچىسى گۇرۇ گوراخنات بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولۇشى مۇمكىن.

كېلىپ چىقىشى ۋە ئەنگىلىيە ئارمىيىسىگە قوبۇل قىلىنىشى:

• 1814-1816-يىللىرىدىكى ئەنگىلىيە-نېپال ئۇرۇشىدا، گورخا ئەسكەرلىرى ئەنگىلىيە شەرقىي ھىندىستان شىركىتىنىڭ ئەسكەرلىرىنى ھەيران قالدۇرغان. ئۇلارنىڭ قەيسەرلىكى، جەڭ ماھارىتى ۋە تاغلىق جايلاردا ئۇرۇش قىلىش قابىلىيىتى ئەنگىلىيىلىكلەرنى قايىل قىلغان.
• ئۇرۇشتىن كېيىن، 1816-يىلى ئىمزالانغان سېگاۋلى شەرتنامىسى (Treaty of Sugauli) گورخالارنىڭ ئەنگىلىيە ئارمىيىسىگە قوبۇل قىلىنىشىغا يول ئاچقان. دەسلەپتە قېچىپ ئۆتكەن ياكى ئەسىرگە چۈشكەن گورخا ئەسكەرلىرىدىن تەشكىللەنگەن ناسىرى پولكى (كېيىنچە 1-پادىشاھ جورجنىڭ شەخسىي گورخا مىلتىقچىلار پولكى) بۇنىڭ باشلىنىشى بولغان.
• شۇنىڭدىن كېيىن گورخالار پەقەت ئەنگىلىيە ئارمىيىسىدىلا ئەمەس، ھىندىستان (ھازىر 42,000 ئەتراپىدا)، نېپال (96,000 ئەتراپىدا)، سىنگاپور (گورخا زاپاس قىسمى) ۋە برۇنېي (گورخا زاپاس قىسمى) ئارمىيە ۋە ساقچى كۈچلىرىدە، شۇنداقلا ب د ت تىنچلىق ساقلاش ھەرىكەتلىرىدە خىزمەت قىلىپ كەلمەكتە. ئەنگىلىيە ئارمىيىسىدە ھازىر 4,000 ئەتراپىدا گورخا خىزمەت قىلىدۇ.

* جەڭگىۋارلىق، ساداقەت ۋە “خۇكۇرى” روھى:

• گورخالار “خۇكۇرى” دەپ ئاتىلىدىغان ئالدىغا ئېگىلگەن پىچىقى بىلەن زىچ باغلانغان. بۇ پەقەت بىر قوراللا ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ جەڭگىۋار روھى، باتۇرلۇقى ۋە شەرىپىنىڭ سىمۋولى.
• ئۇلارنىڭ قورقۇمسىزلىقى ھەققىدە نۇرغۇن رىۋايەتلەر بار. فېلد مارشال سەم مانېكشاۋنىڭ يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان سۆزى بۇنىڭ ئەڭ ياخشى ئىسپاتى.
• ھىندىستاندىكى 1857-يىلقى سىپايىلار قوزغىلىڭىدا، گورخالار ئەنگىلىيە تەرەپتە تۇرۇپ جەڭ قىلغان. دېھلى قورشاۋىدا ھىندۇ راۋنىڭ ئۆيىنى قوغداشتا 490 كىشىلىك سىرمور باتالىيونىدىن 327 ئادەم قۇربان بولغان، ئەمما قورغاننى بەرىبىر ساقلاپ قالغان. بۇ ئۇلارنىڭ ساداقىتى ۋە قەيسەرلىكىنىڭ نامايەندىسى.

* خەلقئارا قانۇندىكى ئورنى (ياللانما ئەسكەر ئەمەس):

گەرچە گورخالار ئۆز دۆلىتىدىن باشقا دۆلەت ئارمىيىسىدە خىزمەت قىلسىمۇ، ئۇلار جەنۋە ئەھدىنامىلىرىنىڭ 1-قوشۇمچە پروتوكولىنىڭ 47-ماددىسىدىكى ياللانما ئەسكەرلەرگە ئائىت نۇرغۇن ئۆلچەملەرگە ئۇيغۇن كەلسىمۇ، ئۇلار (فىرانسىيە چەتئەل لېگىيونىغا ئوخشاش) بۇ ماددىنىڭ 47(e) ۋە 47(f) تارماقچىلىرى بويىچە ياللانما ئەسكەر قاتارىدىن چىقىرىۋېتىلگەن. بۇنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى، ئۇلارنىڭ قوبۇل قىلىنىشى نېپال، ئەنگىلىيە ۋە ھىندىستان ھۆكۈمەتلىرى ئارىسىدىكى رەسمىي كېلىشىملەر (مەسىلەن، 1947-يىلقى ئۈچ تەرەپ كېلىشىمى) ئارقىلىق قېلىپلاشقان.

* تارىختىكى مۇھىم ھەربىي ھەرىكەتلەرگە قاتنىشىشى:

• بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى: 200,000 دىن ئارتۇق گورخا ئەنگىلىيە ئارمىيىسىدە خىزمەت قىلغان، 20,000 ئەتراپىدا قۇربان بولغان، 2,000 غا يېقىن باتۇرلۇق ئوردېنىغا ئېرىشكەن. فرانسىيە، بېلگىيە، تۈركىيە (گاللىپولى)، پەلەستىن ۋە ئىراق قاتارلىق جايلاردا جەڭ قىلغان. گاللىپولى ھەرىكىتىدە، گورخالار تۇنجى بولۇپ قۇرۇقلۇققا چىققان ۋە ئاخىرقى بولۇپ چېكىنگەن قىسىملارنىڭ بىرى. سارى باھىر ئېگىزلىكىنى ئىگىلەپ، بۇ ھەرىكەتنىڭ ئەڭ ئاخىرقى نىشانى بولغان بوغۇزغا قاراپ تۇرالىغان بىردىنبىر قوشۇن بولغان.
• ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى: 43 باتالىيونغا كۆپەيتىلگەن گورخا قىسىملىرىدا 250,000 دىن ئارتۇق ئەسكەر خىزمەت قىلغان. سۈرىيە، شىمالىي ئافرىقا، ئىتالىيە، گرېتسىيە، بېرما، شىمالىي-شەرقىي ھىندىستان ۋە سىنگاپوردا جەڭ قىلغان. 32,000 ئەتراپىدا قۇربان بەرگەن، 2,734 باتۇرلۇق مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. بولۇپمۇ بېرما ئۇرۇش مەيدانىدىكى ياپونلارغا قارشى ئۇرۇشتا ئۇلارنىڭ تۆھپىسى ئىنتايىن زور بولغان.
• مۇستەقىللىقتىن كېيىن: ھىندىستان مۇستەقىل بولغاندىن كېيىن، گورخا پولكلىرى ئەنگىلىيە ۋە ھىندىستان ئارمىيەلىرى ئارىسىدا بۆلۈنگەن. ئەنگىلىيە ئارمىيىسىدىكىلەر مالايا، بورنېئو، فالكلاند ئۇرۇشى، سېررا لېئونې، شەرقىي تىمور، بوسنىيە ۋە كوسوۋودا خىزمەت قىلغان. ھىندىستان ئارمىيىسىدىكىلەر پاكىستان بىلەن بولغان ئۇرۇشلاردا، 1962-يىلقى جۇڭگو-ھىندىستان ئۇرۇشىدا ۋە باشقا ھەرىكەتلەردە مۇھىم رول ئوينىغان.

* ئالاھىدە ئۇنۋان سىستېمىسى ۋە ھۆرمىتى:

ئەنگىلىيە-ھىندىستان ئارمىيىسىدە، گورخا ئوفىتسېرلىرى “پادىشاھنىڭ كومىسسىيەسى” دىن پەرقلىنىدىغان “مۇئاۋىن پادىشاھنىڭ كومىسسيەسى” نى ئالغان (Viceroy’s Commission). ئۇلارنىڭ ئەڭ يۇقىرى ئۇنۋانلىرى سۇبېدار مايور، سۇبېدار ۋە جەمەدار قاتارلىقلار بولغان. گەرچە بۇ ئۇنۋانلار ئەنگىلىيە ئوفىتسېرلىرىنىڭكىدىن تۆۋەن بولسىمۇ، ئۇلار ئۆز قىسىملىرىدا زور ھۆرمەتكە ۋە تەسىرگە ئىگە بولغان. 2007-يىلى پادىشاھ/خانىشنىڭ گورخا ئوفىتسېرلىرى (QGO) كومىسسىيەسى ئەمەلدىن قالدۇرۇلۇپ، ئۇلار ئۆلچەملىك ئەنگىلىيە ئارمىيە سىستېمىسىغا كىرگۈزۈلگەن.

ئەنگىلىيەدىكى ھوقۇق-مەنپەئەت كۈرىشى:

ئۇزۇن يىللار داۋامىدا، گورخا پېشقەدەملىرى ئەنگىلىيە ئارمىيىسىدىكى باشقا ئەسكەرلەرگە قارىغاندا كۆپ تۆۋەن پېنسىيە ئالغان ۋە ئەنگىلىيەدە ئولتۇراقلىشىش ھوقۇقىغا ئېرىشەلمىگەن. ئارتىس جوئاننا لاملىينىڭ (ئۆزىمۇ بىر گورخا ئوفىتسېرىنىڭ قىزى) باشچىلىقىدىكى “گورخا ئادالەت ھەرىكىتى” (Gurkha Justice Campaign) نىڭ كۈچىشى بىلەن، 2009-يىلى ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتى سىياسىتىنى ئۆزگەرتىپ، تۆت يىلدىن ئارتۇق خىزمەت قىلغان بارلىق گورخا پېشقەدەملىرىگە ئەنگىلىيەدە ئولتۇراقلىشىش ھوقۇقىنى بەرگەن. بۇ، ئۇلارنىڭ كۆرسەتكەن ساداقىتىگە بېرىلگەن كېچىككەن ئېتىراپ بولغان.

II. گۈرخا مودېلىدىن سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئېلىنىدىغان ساۋاقلار ۋە ئۆزگىچە خىرىسلار

سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ھەقىقەتەن يېڭى بىر ھۆكۈمەتنىڭ كۈچلۈك قوللىشىغا ئېرىشىپ، مەلۇم دەرىجىدە ھەربىي كۈچ تەشكىللەش پۇرسىتىگە ئېرىشتى. گۈرخالارنىڭ 200 يىللىق تارىخى ئۇلارغا نۇرغۇن ساۋاق ۋە ئىلھام بېرەلەيدۇ. بىراق، ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزگىچە تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى، سىياسىي مەقسىتى ۋە دىنىي ئېتىقادى ئۇلارنى گۈرخا مودېلىنى بىۋاسىتە كۆچۈرۈشتىن توسىدۇ، ھەمدە ئۆزگىچە خىرىسلارنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

A. گۈرخالاردىن ئۆرنەك ئېلىشقا تېگىشلىك نۇقتىلار:

1. قەيسەرلىك، كەسپىيلىك ۋە پولاتتەك ئىنتىزام:
   • گۈرخا مىسالى: گۈرخالارنىڭ دۇنياۋى شۆھرىتى ئۇلارنىڭ تاللاش جەريانىنىڭ ناھايىتى قاتتىقلىقى، جاپالىق ۋە سىستېمىلىق ھەربىي مەشىقى، ھەمدە جەڭ مەيدانىدىكى پولاتتەك ئىنتىزامىدىن كەلگەن. ئۇلار ئۆلۈمدىن قورقمايدىغانلىقى بىلەن ئەمەس، بەلكى قورقۇنچنى يېڭىپ، ۋەزىپىسىنى ئۆتەشتىكى قەيسەرلىكى بىلەن نام چىقارغان.
   • ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: ئەگەر بىر ھەربىي كۈچ قۇرماقچى بولسا، ئۇيغۇرلار ھېسسىياتقا ياكى ئۆچمەنلىككە تايىنىپلا ھەرىكەت قىلماسلىقى كېرەك. قۇرۇلمىسى زامانىۋى، قوماندانلىق سىستېمىسى ئۈنۈملۈك، تەربىيىلىنىشى سىستېمىلىق، ئىنتىزامى قاتتىق بىر كەسپىي قوشۇن قۇرۇش – ئۇلارنىڭ ھەم ئىچكى ھەم تاشقى جەھەتتىن ئېتىراپ قىلىنىشىنىڭ ئالدىنقى شەرتى. ھەر بىر ئەسكەر ئۆزىنىڭ ۋەزىپىسىنى، ھوقۇقىنى ۋە مەجبۇرىيىتىنى ئېنىق بىلىشى كېرەك. (رىئال مىسال: ئىسرائىلىيە دۆلەت مۇداپىئە ئارمىيىسى (IDF) نىڭ دۆلەت قۇرۇلغان دەسلەپكى مەزگىللەردە تۈرلۈك مەنبەدىن كەلگەن كىشىلەرنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ، كۈچلۈك، ئىنتىزاملىق بىر ئارمىيە قۇرۇپ چىقىشى بۇنىڭغا ئۆرنەك بولالايدۇ.)
2. ساداقەت ئارقىلىق ئىشەنچ ۋە قانۇنىي ئورۇنغا ئېرىشىش:
   • گۈرخا مىسالى: گۈرخالار ئەنگىلىيە ۋە ھىندىستان ئارمىيەسىگە سادىقلىق بىلەن خىزمەت قىلىپ، ئۇلارنىڭ ئىشەنچىسىگە ۋە ھۆرمىتىگە ئېرىشكەن. بۇ ساداقەت پەقەت ئۇرۇش مەيدانىدىلا ئەمەس، بەلكى تىنچلىق مەزگىلىدىكى ۋەزىپە ئۆتەش جەريانىدىمۇ نامايان بولغان.
   • ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: يېڭى سۈرىيە ھۆكۈمىتى ئۇيغۇرلارغا تايانچ بولىدىكەن، ئۇيغۇرلارمۇ ئالدى بىلەن شۇ ھۆكۈمەتكە، سۈرىيە دۆلىتىنىڭ قانۇن-تۈزۈملىرىگە ۋە دۆلەت مەنپەئەتىگە ساداقەتمەن بولۇشى كېرەك. ئۇلارنىڭ ھەرىكىتى سۈرىيەنىڭ ئىچكى مۇقىملىقىغا ياردەم بېرىشى، سۈرىيەنىڭ دۈشمەنلىرىگە قارشى تۇرۇشتا (ئەگەر شۇنداق بىر ئەھۋال كۆرۈلسە) ئۈنۈملۈك رول ئوينىشى كېرەك. بۇ، ئۇلارنىڭ سۈرىيەدىكى مەۋجۇتلۇقىنى قانۇنلاشتۇرۇپلا قالماي، كەلگۈسىدىكى شەرقىي تۈركىستان دەۋاسى ئۈچۈن مۇھىم بىر سىياسىي ۋە ئەخلاقىي ئاساس سېلىپ بېرىدۇ. (رىئال مىسال: كۇردلارنىڭ پېشمەرگە قىسىملىرىنىڭ ئىراق فېدېراتسىيە ھۆكۈمىتى بىلەن بولغان مۇرەككەپ مۇناسىۋىتىدە، بەزىدە ھەمكارلىشىپ، بەزىدە زىددىيەتلىشىپ، ئۆز ئاپتونومىيەسىنى قوغداشقا تىرىشىشى بۇنىڭ مۇرەككەپ بىر مىسالى).
3. ئۆزگىچە قابىلىيەت ۋە “كىچىك، ئەمما جەۋھەر” بولۇش ئىستراتېگىيىسى:
   • گۈرخا مىسالى: گۈرخالار سانى ئاز بولسىمۇ، ئالاھىدە جەڭ ماھارىتى، چىدامچانلىقى ۋە مەلۇم تاكتىكىلارغا (مەسىلەن، يېقىن جەڭ، ئورمانلىقتا ياكى تاغدا جەڭ قىلىش) ماھىرلىقى بىلەن “ئاز سانلىق، يۇقىرى ساپالىق” كۈچ سۈپىتىدە ئۈنۈم ياراتقان.
   • ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى ۋە بايلىقى چەكلىك. ئۇلار خىتايدەك غايەت زور بىر كۈچ بىلەن بىۋاسىتە سان جەھەتتىن رىقابەتلىشەلمەيدۇ. شۇڭا، “ئەڭ ياخشىلارنىڭ ئەڭ ياخشىسى” نى يېتىلدۈرۈپ، ئالاھىدە ماھارەتكە ئىگە (مەسىلەن، تېخنىكا جەڭچىلىكى، ئىستىخبارات توپلاش ۋە ئانالىز قىلىش، تىل ئالاھىدىلىكىدىن پايدىلىنىپ رايونلۇق مەشغۇلاتلارغا قاتنىشىش، ياكى ئالاھىدە ۋەزىپىلەرنى ئۆتەيدىغان كىچىك، جانلىق قىسىملار) “جەۋھەر” قوشۇنلارنى تەشكىللەش – ئۇلارنىڭ ھەم ئۆزىنى قوغداش، ھەم خەلقئارادا “قەدىرلىك ھەمكارلاشقۇچى” سۈپىتىدە ئورۇن ئېلىشى ئۈچۈن تېخىمۇ ئەمەلىي بىر يول بولۇشى مۇمكىن. (رىئال مىسال: ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيەسىنىڭ “دېڭىز شىرى” (Navy SEALs) ياكى ئەنگىلىيەنىڭ ئالاھىدە ھاۋا مۇلازىمەت قىسمى (SAS) قاتارلىقلار سانى ئاز بولسىمۇ، دۇنياۋى تەسىرگە ئىگە ئالاھىدە قىسىملاردۇر).
4. خەلقئارا قانۇن ۋە ئىنسانىي پرىنسىپلارنى بايراق قىلىش:
   • گۈرخا مىسالى: گەرچە ئۇلار “قەبىھ جەڭچى” دەپ تونۇلغان بولسىمۇ، ئۇلار رەسمىي ئارمىيەلەرنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە خەلقئارا ئۇرۇش قائىدىلىرىگە بويسۇنۇپ كەلگەن.
   • ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: بۇ ئۇيغۇرلار ئۈچۈن “ھايات-مامات”لىق مەسىلە. ئۇلارنىڭ ئەڭ چوڭ دۈشمىنى بولغان خىتاي ئۇلارنى ھەر ۋاقىت “تېرورچى” دەپ قارىلاشقا ئۇرۇنىۋاتىدۇ. شۇڭا، ھەربىي ھەرىكەتلەردە خەلقئارا قانۇنلارغا، جەنۋە ئەھدىنامىلىرىگە ۋە ئىنسان ھەقلىرى پرىنسىپلىرىغا قىلچە خىلاپلىق قىلماسلىق – ئۇلارنىڭ خەلقئارا ھېسداشلىق ۋە قوللاشقا ئېرىشىشى ئۈچۈن ھالقىلىق. تىنچ پۇقرالارنىڭ ھوقۇقىنى قوغداش، ئەسىرلەرگە ئىنسانىي مۇئامىلە قىلىش، قىيناش، قانۇنسىز ئۆلتۈرۈش قاتارلىق ئىشلارنى قەتئىي چەكلەش، ھەتتا ئۇلارغا “ئەخلاق جەھەتتىن ئۈستۈن تۇرىدىغان كۈچ” ئوبرازىنى يارىتىشى كېرەك. (رىئال مىسال: 20-ئەسىردىكى كۆپلىگەن مىللىي ئازادلىق ھەرىكەتلىرى ئىچىدە، تېرورلۇق ئۇسۇللىرىنى كەڭ كۆلەمدە قوللانغانلىرى خەلقئارادا قوللاشنى يوقاتقان.)

B. ئۇيغۇرلار دۇچ كېلىدىغان ئۆزگىچە خىرىسلار ۋە دىنىي ئېتىقاد ئامىلى:

1. سىياسىي غايىنىڭ پەرقلىقلىقى:
   • گۈرخالار: ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ سىياسىي غايىسى ئۈچۈن ياكى نېپالنىڭ مۇستەقىللىقى ئۈچۈن جەڭ قىلمايدۇ. ئۇلار ئاساسەن خىزمەت قىلغان دۆلەتنىڭ (ئەنگىلىيە، ھىندىستان) مەنپەئەتى ئۈچۈن ھەربىي خىزمەت ئۆتەيدۇ.
   • ئۇيغۇرلار: ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ ئاخىرقى مەقسىتى – شەرقىي تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقى. بۇ، ئۇلارنىڭ ھەرىكىتىنى تۈپتىن “مىللىي ئازادلىق كۈرىشى” خانىسىگە كىرگۈزىدۇ. بۇنىڭ ھەم ئەۋزەللىكى (ئىدىيەۋى بىرلىك ۋە كۈرەش ئىرادىسىنى كۈچەيتىدۇ)، ھەم خەۋپى (خىتاي تەرىپىدىن “بۆلگۈنچىلىك” دەپ ئەيىبلىنىپ، تېخىمۇ قاتتىق بېسىمغا ئۇچرايدۇ) بار.
2. دىنىي ئېتىقاد ۋە خەلقئارا تونۇش:
   • گۈرخالار: كۆپىنچىسى ھىندى ياكى بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلىدۇ. ئۇلار خىزمەت قىلغان غەرب ئارمىيەلىرى (ئاساسەن خرىستىئان مەدەنىيىتى ئارقا كۆرۈنۈشىدە) دىنىي كەڭ قورساقلىق سىياسىتىنى يولغا قويۇپ، ئۇلارنىڭ دىنىي ئۆرپ-ئادەتلىرىگە ھۆرمەت قىلغان. دىن ئۇلار ئۈچۈن بىر كۈرەش بايرىقى ياكى سىياسىي شۇئار بولۇپ باقمىغان.
   • ئۇيغۇرلار: ئۇيغۇرلار مۇسۇلمان مىللەت. سۈرىيەمۇ مۇسۇلمانلار كۆپ سانلىقنى ئىگىلەيدىغان دۆلەت. يېڭى سۈرىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارنى قوللىشىدا بۇ دىنىي ئورتاقلىق مەلۇم رول ئوينايدۇ. بىراق، بۇ ئەڭ سەزگۈر ۋە دىققەت قىلىشقا تېگىشلىك نۇقتا:
     • خەلقئارا سەھنىدە “ئىسلامىي جەڭچى” ئوبرازىنىڭ خەۋپى: 9-ئايدىكى ۋەقەدىن كېيىن، خەلقئارادا (بولۇپمۇ غەربتە) ئىسلام بىلەن باغلانغان ھەرقانداق قوراللىق ھەرىكەتكە قارىتا چوڭقۇر گۇمانخورلۇق ۋە ھوشيارلىق بار. “ئەل قائىدە”، “دائېش” قاتارلىق تەشكىلاتلىرى “ئىسلام” نامىدا، پۈتۈن مۇسۇلمانلارغا سەلبىي تەسىر پەيدا قىلغان.
     • خىتاينىڭ تەشۋىقاتى: خىتاي ئىزچىل ھالدا ئۇيغۇرلارنىڭ كۈرىشىنى “ئىسلامىي ئەسەبىيلىك” ۋە “تېرورلۇق” بىلەن باغلاپ كۆرسىتىشكە ئۇرۇنۇپ كېلىۋاتىدۇ. ئەگەر ئۇيغۇرلارنىڭ ھەربىي ھەرىكىتىدە دىنىي رەڭ تۈسى ھەددىدىن زىيادە قويۇق بولۇپ كەتسە، بۇ خىتاينىڭ تەشۋىقاتىغا پۇرسەت يارىتىپ بېرىدۇ.

شۇڭلاشقا، ئۇيغۇرلار چوقۇم:

• ئۆز كۈرىشىنىڭ مىللىي ئازادلىق، ئىنسان ھەقلىرى، دېموكراتىيە ۋە ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەش ھوقۇقى ئۈچۈن ئىكەنلىكىنى، ھەرگىزمۇ تار مەنىدىكى “دىنىي ئۇرۇش” ياكى “خەلىپىلىك قۇرۇش” ئەمەسلىكىنى ئېنىق ۋە يۇقىرى ئاۋازدا جاكارلىشى كېرەك.
• ھەربىي ھەرىكەت ۋە سىياسىي شۇئارلىرىدا دىنىي رادىكاللىقتىن، مەزھەپچىلىكتىن ۋە باشقا دىندىكىلەرگە ياكى دىن سىرتىدىكىلەرگە قارىتا ئۆچمەنلىكتىن قەتئىي ساقلىنىشى كېرەك.
• ئىسلام دىنىنىڭ كەڭ قورساقلىق، ئادالەت، مېھرىبانلىق ۋە تىنچلىقنى تەشەببۇس قىلىدىغان ھەقىقىي روھىنى نامايان قىلىشى كېرەك.
• ھەربىي قىسىملىرىنى “غازىلار” ياكى “مۇجاھىدلار” دەپ ئاتاشتىنمۇ كۆرە (ئەلۋەتتە ئۇلار شەكسىز مۇجاھىدلاردۇر!)، تېخىمۇ نېيترال ۋە كەسپىي ئىسىملارنى ئىشلىتىشى (مەسىلەن، “شەرقىي تۈركىستان ئازادلىق ئارمىيىسى” ياكى “سۈرىيە ئۇيغۇر لېگىيونى” دېگەندەك) خەلقئارادا قوبۇل قىلىنىشىغا پايدىلىق بولۇشى مۇمكىن.
• (رىئال مىسال: بوسنىيە ئۇرۇشىدا، بوسنىيە مۇسۇلمانلىرى ئۆزلىرىنى قوغداش ئۈچۈن قورال ئالغان. ئۇلارنىڭ كۈرىشى دىنىي ئېتىقادى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولسىمۇ، ئۇلار ئاساسلىقى ئۆزلىرىنىڭ ياۋروپانىڭ بىر قىسمى ئىكەنلىكىنى، كۆپ مىللەتلىك، دېموكراتىك بىر دۆلەت قۇرۇشنى مەقسەت قىلىدىغانلىقىنى تەكىتلەپ، خەلقئارا ياردەمگە ئېرىشكەن. ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، سىرتقى “مۇجاھىد” لارنىڭ ئارىلىشىشى مەلۇم دەرىجىدە سەلبىي تەسىرمۇ سالغان.)

1. دۆلەت تىرىكىنىڭ ئاجىزلىقى ۋە خەلقئارا مۇھىتنىڭ مۇرەككەپلىكى:
   • گۈرخالار: ئۇلارنىڭ ئارقىسىدا نېپال دۆلىتى بار (گەرچە ئۇلار بىۋاسىتە نېپال ئارمىيىسىگە قاراشلىق بولمىسىمۇ). نېپال ھۆكۈمىتى ئۇلارنىڭ چەتئەللەردە خىزمەت قىلىشىنى رەسمىي قوللايدۇ ۋە بۇنىڭدىن ئىقتىسادىي مەنپەئەت ئالىدۇ. ئۇلار يەنە ئەنگىلىيە ۋە ھىندىستاندەك كۈچلۈك دۆلەتلەرنىڭ ئارمىيە سىستېمىسىغا كىرگۈزۈلگەن.
   • ئۇيغۇرلار: يېڭى سۈرىيە ھۆكۈمىتى ئۇلارغا تايانچ بولغان تەقدىردىمۇ، بۇ ھۆكۈمەت ئۆزىمۇ ئىچكى ۋە تاشقى جەھەتتىن نۇرغۇن خىرىسلارغا دۇچ كېلىۋاتقان، ئۇرۇشتىن كېيىنكى قايتا قۇرۇش باسقۇچىدىكى بىر ھۆكۈمەت بولۇشى مۇمكىن. ئۇنىڭ ئۇيغۇرلارنى ئۇزۇن مۇددەتلىك ۋە ھەrtەرەپلىمە قوللاش ئىقتىدارى چەكلىك بولۇشى مۇمكىن. خىتاينىڭ غايەت زور سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي بېسىمى ئاستىدا، سۈرىيە ھۆكۈمىتىنىڭ سىياسىتى ئۆزگىرىپ قېلىش خەۋپى ھەر ۋاقىت مەۋجۇت.

III. خىتاينىڭ ھەربىي كېڭىيىشىنى “چەكلەش” – ئۇيغۇرلارنىڭ رېئاللىقى ۋە ئىستراتېگىيىلىك پۇرسەتلىرى

ئالدىنقى جاۋابتا تىلغا ئېلىنغاندەك، ئۇيغۇرلارنىڭ كىچىك بىر ھەربىي كۈچىنىڭ خىتاينىڭ يەرشارىۋى ھەربىي كېڭىيىشىنى بىۋاسىتە توختىتىپ قېلىشى ياكى ئۇنىڭغا زور دەرىجىدە ھەربىي جەھەتتىن زەربە بېرىشى مۇمكىن ئەمەس. لېكىن، “چەكلەش” دېگەن سۆزنى كەڭرەك مەنىدە چۈشەنسەك، يەنى خىتاينىڭ كېڭىيىش سۈرئىتىنى ئاستىلىتىش، ئۇنىڭغا قىيىنچىلىق تۇغدۇرۇش، ئۇنىڭ خەلقئارادىكى ئوبرازىغا زىيان سېلىش ۋە ئۇنىڭ يوشۇرۇن پىلانلىرىنى ئاشكارىلاش دەپ قارىساق، ئۇنداقتا ئۇيغۇرلارنىڭ قىلالايدىغان ئىشلىرى بار.

1. “يۇمشاق چەكلەش” – ئىستىخبارات، ئۇچۇر ۋە پىسخولوگىيىلىك ئۇرۇش:
   • ئىستىخبارات قىممىتى: ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنىڭ جۇغراپىيىلىك تارقىلىشى (ئوتتۇرا ئاسىيا، ئوتتۇرا شەرق)، تىل (تۈركىي تىللار، خىتايچە) ۋە مەدەنىيەت (ئىسلام مەدەنىيىتى، خىتاي مەدەنىيىتىنى چۈشىنىش) جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكىدىن پايدىلىنىپ، خىتاينىڭ “بىر بەلۋاغ، بىر يول” تەشەببۇسىنىڭ ئارقىسىدىكى ھەقىقىي مەقسەتلىرى، ئۇنىڭ رايونلاردىكى سىياسىي، ئىقتىسادىي، ھەربىي سىڭىپ كىرىش ھەرىكەتلىرى، يەرلىك ئاھالە ۋە ھۆكۈمەتلەرگە كۆرسىتىۋاتقان بېسىمى قاتارلىق ئىستراتېگىيىلىك ئەھمىيەتكە ئىگە ئۇچۇرلارنى توپلاپ، بۇنى ئامېرىكا، ياۋروپا ئىتتىپاقى، ھىندىستان، ياپونىيە قاتارلىق خىتاينىڭ كېڭىيىشىدىن ئەندىشە قىلىدىغان دۆلەت ۋە ئىتتىپاقلارغا يەتكۈزۈپ بېرەلەيدۇ. بۇ، ئۇلارنىڭ “كىچىك، ئەمما قىممەتلىك ئىتتىپاقداش” بولۇش پوتېنسىيالىنى نامايان قىلىدۇ. (رىئال مىسال: سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى مەزگىلىدە، غەرب دۆلەتلىرى شەرقىي ياۋروپادىكى دىسسىدېنتلار ياكى قېچىپ چىققان ئوفىتسېرلار ئارقىلىق سوۋېت ئىتتىپاقى ھەققىدە كۆپلىگەن قىممەتلىك ئۇچۇرلارغا ئېرىشكەن.)
   • ئۇچۇر ئۇرۇشى ۋە قارشى تەشۋىقات: خىتاي غايەت زور تەشۋىقات ماشىنىسى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ خەلقئارالىق ئوبرازىنى چىرايلاشتۇرۇشقا ۋە ئۇيغۇرلارغا ئوخشاش گۇرۇپپىلارنى قارىلاشقا ئۇرۇنىدۇ. ئۇيغۇرلار كەسپىي مېدىيا گۇرۇپپىلىرىنى تەشكىللەپ (يېڭى سۈرىيە ھۆكۈمىتىنىڭ قوللىشى بىلەن رادىئو، تېلېۋىزىيە، ئىنتېرنېت ۋاسىتىلىرى ئارقىلىق)، خىتاينىڭ يالغانچىلىقىنى ئاشكارىلايدىغان، شەرقىي تۈركىستاندىكى ھەقىقىي ئەھۋالنى خەلقئاراغا ئاڭلىتىدىغان، ھەتتا خىتاي ئىچىدىكى نارازىلىقلارنى (مەسىلەن، شەرقىي تۈركىستاندىكى خىتاي پۇقرالىرىنىڭمۇ ئۇچراۋاتقان بېسىملىرى) ئېچىپ بېرەلەيدىغان قارشى تەشۋىقاتنى ئېلىپ بېرىشى كېرەك. (رىئال مىسال: سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىدا “ئەركىن ياۋروپا رادىئوسى” / “ئازادلىق رادىئوسى” سوۋېت ئىتتىپاقى ئىچىگە ئۇچۇر تارقىتىپ، ئىدېئولوگىيىلىك كۈرەشتە مۇھىم رول ئوينىغان.)
2. “Proxy” (ۋەكىل) كۈچى بولۇش ئېھتىمالى (ئىنتايىن سەزگۈر):
   • خەلقئارا سىياسەتتە، چوڭ دۆلەتلەر بەزىدە ئۆزلىرى بىۋاسىتە ئارىلىشىشنى خالىمىغان ياكى ئارىلىشالمايدىغان رايونلۇق توقۇنۇشلاردا، يەرلىك “پروكسى” كۈچلەرنى قوللاش ئارقىلىق ئۆز مەنپەئەتلىرىنى قوغدايدۇ ياكى رەقىبىنى ئاجىزلىتىدۇ.
   • ئەگەر ئۇيغۇرلار ھەقىقەتەن كەسپىي، ئىنتىزاملىق ۋە ئىشەنچلىك بىر ھەربىي كۈچكە ئايلىنالسا، ھەمدە خىتايغا قارشى تۇرۇشنى ئويلايدىغان بىر ياكى بىر قانچە چوڭ دۆلەتنىڭ دىققىتىنى تارتالىسا، ئۇلار بۇ دۆلەتلەر ئۈچۈن مەلۇم “قىممىتى” بولغان بىر “پروكسى” كۈچكە ئايلىنىپ قېلىش ئېھتىمالى بار. بۇ، ئۇلارغا قورال-ياراغ، ئىقتىسادىي ياردەم ۋە سىياسىي قوللاش ئېلىپ كېلىشى مۇمكىن.
   • خەۋپى: “Proxy” بولۇش ئىنتايىن خەتەرلىك. قوللىغۇچى دۆلەتنىڭ مەنپەئەتى ئۆزگەرسە، “Proxy” كۈچ تاشلىۋېتىلىشى ياكى ھەتتا قۇربان قىلىنىشى مۇمكىن. ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ مىللىي غايىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتا ئۆز مۇستەقىللىقىنى يوقىتىپ، باشقىلارنىڭ شاھمات تېشىغا ئايلىنىپ قېلىش خەۋپى بار. (رىئال مىسال: سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى مەزگىلىدە ئافغانىستاندىكى مۇجاھىدلار ئامېرىكا ۋە باشقا دۆلەتلەرنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن، ئەمما سوۋېت ئىتتىپاقى چېكىنگەندىن كېيىن، بۇ قوللاش كۆپ دەرىجىدە توختاپ، ئافغانىستان ئىچكى ئۇرۇشقا پېتىپ قالغان.)
   • شۇڭا، ئەگەر بۇنداق بىر ئەھۋال كۆرۈلسە، ئۇيغۇر رەھبەرلىرى ئىنتايىن يىراقنى كۆرەرلىك بىلەن، ئۆز مىللىي مەنپەئەتىنى ھەممىدىن ئەلا بىلىپ، ھەرقانداق ھەمكارلىقتا ئۆزلىرىنىڭ “تەڭ ھوقۇقلۇق ھەمراھ” ئورنىنى ساقلاپ قېلىشقا تىرىشىشى كېرەك.
3. ئىچكى بېسىمنىڭ سىرتقى ئىپادىسى – “شەرقىي تۈركىستان كارىدورى” ئىستراتېگىيىسى:
   • ئەگەر ئۇيغۇرلار سۈرىيە ياكى باشقا بىر مۇقىم بازىغا ئىگە بولۇپ، ئۇ يەردىن خەلقئاراغا ئۆز دەۋاسىنى ئاڭلىتالايدىغان، سىياسىي، مائارىپ ۋە مەدەنىيەت پائالىيەتلىرىنى ئېلىپ بارالايدىغان بولسا، بۇ خۇددى “شەرقىي تۈركىستان كارىدورى” نى ئاچقاندەك بىر ئىش بولىدۇ. بۇ كارىدور ئارقىلىق شەرقىي تۈركىستاندىكى بېسىم، زۇلۇم ۋە ئىرقىي قىرغىنچىلىق دۇنياغا ئاشكارىلىنىپ، خىتايغا قارىتا خەلقئارالىق بېسىمنىڭ كۈچىيىشىگە تۈرتكە بولىدۇ.
   • بۇ “كارىدور” پەقەت ئۇچۇر ئېقىمىلا ئەمەس، بەلكى دىئاسپورادىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن بىر مەنىۋى مەركەز، كەلگۈسىدىكى شەرقىي تۈركىستان ئۈچۈن كادىرلارنى يېتىشتۈرىدىغان بىر بازا بولۇشى مۇمكىن.
   • (رىئال مىسال: سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى مەزگىلىدە غەربىي بېرلىن، كوممۇنىست شەرقىي گېرمانىيە ئىچىدىكى بىر “ئەركىنلىك ئارىلى” سۈپىتىدە، شەرقتىن غەربكە قېچىشنىڭ ۋە غەربنىڭ تەسىرىنى شەرققە يەتكۈزۈشنىڭ مۇھىم بىر تۈگۈنى بولغان.)

IV. سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلارغا كونكرېت، تەپسىلىي تەكلىپلەر:

يۇقىرىقى تەھلىللەرگە ئاساسەن، سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن تۆۋەندىكى ئىستراتېگىيىلىك تەكلىپلەرنى تېخىمۇ تەپسىلىي كۆرۈپ باقايلى:

1. ئالدىنقى شەرت – قانۇنلۇق ئورۇن ۋە ئىچكى مۇستەھكەملىك:
   • يېڭى سۈرىيە ھۆكۈمىتى بىلەن مۇناسىۋەتنى چوڭقۇرلاشتۇرۇش ۋە كۆپ خىللاشتۇرۇش: پەقەت ھەربىي ياردەملا ئەمەس، بەلكى سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىي ئالاقىلەرنىمۇ كۈچەيتىش. ئۇيغۇرلارنىڭ سۈرىيەنىڭ قايتا قۇرۇلۇشىغا، ئىقتىسادىي تەرەققىياتىغا ۋە مەدەنىيەت گۈللىنىشىگە ئىجابىي تۆھپە قوشالايدىغانلىقىنى ئىسپاتلاش. (مەسىلەن، تىجارەت، مائارىپ، ساغلاملىق ساھەلىرىدە ھەمكارلىق پۇرسەتلىرىنى ئىزدەش).
   • ئىچكى ئىتتىپاقلىقنى پولاتتەك مۇستەھكەملەش: ھەر قانداق سىرتقى پۇرسەت ۋە خىرىس ئالدىدا، ئىچكى ئىتتىپاقلىق ھەممىدىن مۇھىم. ھەر خىل پىكىر ۋە گۇرۇھلارنى بىرلىككە كەلتۈرىدىغان، ئادىل ۋە ئاشكارا بىر رەھبەرلىك مېخانىزمى قۇرۇش. ئىختىلاپ پەيدا قىلىدىغان كىچىك گۇرۇھ مەنپەئەتلىرىدىن ۋاز كېچىپ، ئومۇمىي مىللەت مەنپەئەتىنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇش.
   • بىخەتەرلىك ۋە ئىستىخباراتقا قارشى تۇرۇش ئىقتىدارىنى كۈچەيتىش: خىتاينىڭ جاسۇسلۇق ھەرىكەتلىرى، ئىچكى قىسىمغا سىڭىپ كىرىش ئۇرۇنۇشلىرىغا قارشى يۈكسەك ھوشيارلىقنى ساقلاش ۋە كۈچلۈك قارشى تۇرۇش مېخانىزمى قۇرۇش.
2. ھەربىي كۈچ – پەقەت سىياسىي مەقسەتكە خىزمەت قىلىدىغان، قاتتىق چەكلەنگەن ۋاسىتە:
   • “تىنچ ئۆزگىرىش” ئوبرازىنى ساقلاش: گەرچە ئۆزىنى قوغداش ئۈچۈن ھەربىي كۈچ زۆرۈر بولسىمۇ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئاساسلىق كۈرىشىنىڭ سىياسىي، دىپلوماتىك ۋە ئۇچۇر ساھەلىرىدە ئىكەنلىكىنى، ھەربىي كۈچنىڭ پەقەت ئاخىرقى چارە ياكى قوغدىنىش ۋاسىتىسى ئىكەنلىكىنى تەكىتلەش كېرەك. “جەڭگىۋار” ئوبرازىدىن كۆرە، “ئەقىللىق، ئىستراتېگىيىلىك” ئوبرازنى يارىتىش مۇھىم.
   • پۇقرالارنى قوغداش ئاساسىي پرىنسىپ بولۇشى: ھەرقانداق ھەربىي ھەرىكەتتە تىنچ پۇقرالارنىڭ ھاياتى ۋە مال-مۈلكىنى قوغداشنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇش. بۇ، سۈرىيەدىكى يەرلىك ئاھالىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشىش ئۈچۈنمۇ ئىنتايىن مۇھىم.
   • مىسال: نېلسون ماندېلا باشچىلىقىدىكى ئافرىقا مىللىي قۇرۇلتىيى (ANC) دەسلەپتە قوراللىق كۈرەشنىمۇ ئېلىپ بارغان، ئەمما كېيىنچە سۆھبەت ۋە سىياسىي يول ئارقىلىق ئىرقىي ئايرىمىچىلىقنى ئاغدۇرۇپ تاشلىغان. ئۇلارنىڭ خەلقئارادىكى قوللىشىنىڭ مۇھىم بىر سەۋەبى – ئادالەتلىك غايىسى ۋە كۆپىنچە ھاللاردا كەڭ كۆلەملىك تېرورلۇقتىن ساقلىنىشى بولغان.
3. ئۇنىۋېرسال دۆلەت قۇرغۇچىلارنى يېتىشتۈرۈش – 21-ئەسىر شەرقىي تۈركىستانىنىڭ قۇرغۇچىلىرى:
   • مائارىپ ئىنقىلابى: ھەقسىز ياكى ئېتىبارلىق ئالىي مائارىپ ۋە كەسپىي تەربىيىلەشتىن پايدىلىنىپ، پەقەت ھەربىي ساھەدىلا ئەمەس، بەلكى سىياسەت، قانۇن، ئىقتىساد، تېخنولوگىيە (AI, cyber security), مېدىيا، مائارىپ، تىبابەت، سەنئەت، تارىخ ۋە خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر قاتارلىق ھەر قايسى ساھەلەردە يۇقىرى ساپالىق، دۇنياۋى كۆز قاراشقا ئىگە، كەم دېگەندە ئىككى-ئۈچ خىل تىلنى پۇختا ئىگىلىگەن ئىختىساسلىقلارنى توپى-توپى بىلەن يېتىلدۈرۈش.
   • چەتئەللەردىكى ئۇنىۋېرسىتېتلارغا ئوقۇغۇچى ئەۋەتىش: ئەڭ ئىقتىدارلىق ياشلارنى دۇنيادىكى ئەڭ ئىلغار ئۇنىۋېرسىتېتلارغا ئوقۇشقا ئەۋەتىپ، ئۇلارنىڭ قايتىپ كېلىپ خىزمەت قىلىشىغا شارائىت يارىتىش.
   • “ئەقل ئامبارلىرى” (Think Tanks) قۇرۇش: شەرقىي تۈركىستاننىڭ كەلگۈسى ھەققىدە ئىستراتېگىيىلىك تەتقىقات ئېلىپ بارىدىغان، سىياسەت تۈزۈشكە ياردەم بېرىدىغان “ئەقل ئامبارلىرى” قۇرۇش.
   • مىسال: كورېيە ۋە تەيۋەننىڭ ئىقتىسادىي مۇۋەپپەقىيىتىنىڭ مۇھىم بىر ئامىلى، ئۇلارنىڭ 60-70-يىللاردا زور تۈركۈمدىكى ياشلارنى چەتئەللەرگە ئوقۇشقا ئەۋەتىپ، كېيىن ئۇلارنى قايتۇرۇپ كېلىپ، دۆلەت قۇرۇلۇشىغا ئىشلەتكەنلىكىدۇر.
4. “خىتاينى چۈشىنىش ۋە خىتايغا قارشى تۇرۇش” – ئىستراتېگىيىلىك تەتقىقاتنى كۈچەيتىش:
   • خىتاينىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي، ھەربىي، ئىجتىمائىي، مەدەنىيەت ۋە تېخنولوگىيە جەھەتتىكى تەرەققىياتى، ئىستراتېگىيىلىك نىشانلىرى، ئاجىز ۋە كۈچلۈك تەرەپلىرى ھەققىدە چوڭقۇر ۋە سىستېمىلىق تەتقىقات ئېلىپ بارىدىغان ئالاھىدە ئاپپارات قۇرۇش.
   • خىتايچە تىلنى مۇكەممەل ئىگىلىگەن، خىتاي جەمئىيىتى ۋە سىياسىتىنى ئىنچىكە چۈشىنىدىغان مۇتەخەسسىسلەرنى يېتىلدۈرۈش.
   • بۇ تەتقىقات نەتىجىلىرىنى ئۆزلىرىنىڭ ئىستراتېگىيە تۈزۈشىگە ۋە خەلقئارادىكى ئىتتىپاقداشلىرىنى قايىل قىلىشقا ئىشلىتىش.
   • مىسال: سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى مەزگىلىدە، ئامېرىكىدا سوۋېت ئىتتىپاقىنى تەتقىق قىلىدىغان نۇرغۇن “سوۋېتولوگلار” يېتىشىپ چىققان، ئۇلار ئامېرىكىنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىغا قاراتقان سىياسىتىنى تۈزۈشتە مۇھىم رول ئوينىغان.
5. خەلقئارا تور قۇرۇش – “يالغۇز قالمىغان مىللەت” بولۇش:
   • پەقەت غەرب دۆلەتلىرىگىلا ئەمەس، بەلكى ھىندىستان، ياپونىيە، كورېيە، ئاۋسترالىيە، شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيا ئەللىرى، تۈرك دۇنياسى ۋە ئىسلام دۇنياسىدىكى ھۆكۈمەتلەر، پارلامېنت ئەزالىرى، تەسىرى كۈچلۈك شەخسلەر، ئاخبارات ۋاسىتىلىرى، ئاكادېمىك ۋە مەدەنىيەت ساھەسىدىكىلەر بىلەن كەڭ دائىرىلىك، كۆپ قاتلاملىق ئالاقە تورىنى قۇرۇش.
   • ھەر قايسى دۆلەتلەردە “شەرقىي تۈركىستان دوستلۇق گۇرۇپپىلىرى” نى تەشكىللەش.
   • دىئاسپورادىكى بارلىق ئۇيغۇر تەشكىلاتلىرىنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ، ئورتاق سىياسىي سۇپا ۋە ھەرىكەت پىلانى تۈزۈش.

ئاخىرقى سۆز:

گۈرخالارنىڭ تارىخى بىزگە شۇنى كۆرسىتىدۇكى، سانى ئاز، بايلىقى چەكلىك بىر گۇرۇپپا ئۆزىنىڭ ئۆزگىچە قابىلىيىتى، قەيسەرلىكى، ئىنتىزامى ۋە ئەقلى-پاراسىتى بىلەن دۇنيادا ئۆز ئورنىنى تېپىپ، ھەتتا كۈچلۈك دۆلەتلەرنىڭ ھۆرمىتىگە ئېرىشەلەيدۇ. سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار بۇ مودېلدىن نۇرغۇن ئىلھام ئالالايدۇ، ئەمما ئۇلار چوقۇم ئۆزلىرىنىڭ تارىخى، سىياسىي ۋەزىيىتى، مىللىي غايىسى ۋە دىنىي ئېتىقادىنىڭ ئۆزگىچىلىكىنى نەزەردە تۇتۇپ، ئۆزلىرىگە خاس بىر يول تېپىپ چىقىشى كېرەك.

خىتاينىڭ كېڭىيىشىگە قارشى تۇرۇش – ئۇزۇن مۇددەتلىك، مۈشكۈل ۋە كۆپ قىرلىق بىر كۈرەش. ھەربىي كۈچ بۇ كۈرەشنىڭ پەقەت ناھايىتى كىچىك ۋە ئىنتايىن سەزگۈر بىر قىسمى بولۇشى مۇمكىن، ھەمدە ئۇ چوقۇم سىياسىي، دىپلوماتىك، ئىقتىسادىي، مائارىپ ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى تىرىشچانلىقلار بىلەن ماس قەدەمدە ئېلىپ بېرىلىشى كېرەك. دىنىي ئېتىقاد كۈچ-قۇۋۋەت مەنبەسى بولالايدۇ، لېكىن ئۇ ھەرگىزمۇ دۇنيادىن ئايرىلىپ قېلىشنىڭ ياكى باشقىلارنى چەتكە قېقىشنىڭ سەۋەبى بولماسلىقى كېرەك. ئەكسىچە، ئىسلام دىنىنىڭ ئادالەت، تىنچلىق ۋە ئىنسانپەرۋەرلىك روھىنى بايراق قىلىپ، زامانىۋى، دېموكراتىك ۋە كۆپ مىللەتلىك بىر كەلگۈسى شەرقىي تۈركىستاننى قۇرۇپ چىقىش – ئۇيغۇرلارنىڭ خەلقئارادا ئەڭ كۈچلۈك قوللاشقا ئېرىشىدىغان غايىسى بولۇشى كېرەك.

بۇ يولدا، ئەڭ مۇھىمى – اللە قا بولغان ئىشەنچىمىزنى، ئۈمىدىمىزنى يوقاتماسلىق، ئىزچىل ئۆگىنىش، داۋاملىق ئىسلاھ قىلىش ۋە ئەقىل-پاراسەت بىلەن ھەرىكەت قىلىشتۇر. تارىخ ئۇزۇن، كۈرەش مۈشكۈل، ئەمما ئادالەت ھامان ئاخىرى غەلىبە قىلىدۇ.

تېخىمۇ كۆپ ئۇچۇرلار ئۈچۈن مەنبەلەر:

• Gurkha
• brigade-of-gurkhas
• Gurkhas