تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابى: يېڭى دۇنيا تەرتىپى ۋە شەرقىي تۈركىستاننىڭ تەقدىر يولى

كىرىش سۆز: يېڭى دەۋرنىڭ شەپىقى

بىز ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ چوڭ ئۆزگىرىش دەۋرلىرىنىڭ بىرىدە ياشاۋاتىمىز. بۇ ئۆزگىرىش پەقەت سىياسىي ياكى ئىقتىسادىي خاراكتېرلىكلا ئەمەس، بەلكى ئىنسانىيەت مەۋجۇتلۇقىنىڭ ئەڭ تۈپ ئاساسلىرىغا چېتىلىدىغان بىر پارادىگما ئۆزگىرىشىدۇر. بۇ دەل تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابى (4IR) دەپ ئاتالغان يېڭى دەۋر. كۈنىمىزدىكى تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابىنى چۈشىنىشتىن بۇرۇن بىز ئالدىنقى 3 سانائەت ئىنقىلابلىرى ھەققىدە قىسقچە ئەسلەپ ئۆتەيلى:

بىرىنچى سانائەت ئىنقىلابى (تەخمىنەن 1765-يىلدىن 1840-يىلغىچە)

بۇ ئىنقىلاب ئىنسانلارنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ئۇسۇلىنى تۈپتىن ئۆزگەرتكەن تۇنجى چوڭ قەدەم بولۇپ، ئۇنىڭ مەركىزى ئەنگلىيە ئىدى. بۇ ئىنقىلابتىن ئىلگىرى، كۆپىنچە ئىشلار قول بىلەن ياكى ھايۋان كۈچى بىلەن قىلىناتتى.

يادرولۇق تېخنىكىسى:

پار ماشىنىسى (Steam Engine): بۇ شەك-شۈبھىسىز بىرىنچى سانائەت ئىنقىلابىنىڭ ئەڭ مۇھىم سىمۋولى ۋە ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچىدۇر. جېيمىس ۋات (James Watt) تەرىپىدىن مۇكەممەللەشتۈرۈلگەن پار ماشىنىسى كۆمۈرنى يېقىلغۇ قىلىپ، سۇنى قاينىتىش ئارقىلىق ھاسىل بولغان پار كۈچىدىن پايدىلىنىپ، مېخانىكىلىق ھەرىكەت پەيدا قىلاتتى. بۇ كۈچ زاۋۇتلاردىكى ماشىنىلارنى ھەرىكەتلەندۈرۈشكە ئىشلىتىلدى.
مېخانىكىلاشتۇرۇلغان توقۇمىچىلىق: توقۇمىچىلىق سانائىتى بۇ ئىنقىلابنىڭ باشلامچىسى بولدى. «ئۇچقۇر موكا» (Flying Shuttle)، «ئىگىرىش ماشىنىسى جېننىي» (Spinning Jenny) ۋە پار كۈچى بىلەن ئىشلەيدىغان توقۇمىچىلىق ماشىنىلىرىنىڭ ئىجاد قىلىنىشى، رەخت ئىشلەپچىقىرىش سۈرئىتىنى مىڭلىغان ھەسسە ئاشۇرۇۋەتتى.

ئاساسلىق تەسىرى:

زاۋۇت سىستېمىسىنىڭ بارلىققا كېلىشى: ئىشلەپچىقىرىش ئائىلە-ئۆيلەردىن چوڭ، مەركەزلەشكەن زاۋۇتلارغا يۆتكەلدى.
شەھەرلىشىش: دېھقانلار يېزىلارنى تاشلاپ، خىزمەت تېپىش ئۈچۈن زاۋۇتلار جايلاشقان شەھەرلەرگە كۆپلەپ كۆچۈشكە باشلىدى.
قاتناش ئىنقىلابى: پار ماشىنىسى پويىزلارغا (تۆمۈر يول) ۋە پاراخوتلارغا ئىشلىتىلىپ، يۈك ۋە ئادەم توشۇش سۈرئىتىنى زور دەرىجىدە ئاشۇردى ۋە تەننەرخنى تۆۋەنلەتتى.
يېڭى ئىجتىمائىي سىنىپلارنىڭ پەيدا بولۇشى: سانائەت بۇرژۇئازىيەسى (زاۋۇت ئىگىلىرى) ۋە سانائەت ئىشچىلار سىنىپى (پرولېتارىيات) بارلىققا كەلدى.

ئىككىنچى سانائەت ئىنقىلابى (تەخمىنەن 1870-يىلدىن 1914-يىلغىچە)

بۇ ئىنقىلابنى تېخنىكىلىق ئىنقىلاب دەپمۇ ئاتاشقا بولىدۇ. ئۇ بىرىنچى سانائەت ئىنقىلابىنىڭ ئاساسىدا، يېڭى ئىلىم-پەن بايقاشلىرىنى كەڭ كۆلەمدە سانائەتكە تەتبىقلاش ئارقىلىق يۈز بەردى. بۇ قېتىمقى ئىنقىلابنىڭ مەركىزى ئەنگلىيە بىلەن بىرگە ئامېرىكا ۋە گېرمانىيە بولدى.

يادرولۇق تېخنىكىسى:

ئېلېكتر ئېنېرگىيەسى (Electricity): بۇ ئىككىنچى سانائەت ئىنقىلابىنىڭ يادروسى ئىدى. گېنېراتور ۋە ئېلېكتر ماتورلىرىنىڭ ئىجاد قىلىنىشى، زاۋۇتلارنى تېخىمۇ ئۈنۈملۈك ۋە ئەركىن قىلدى (چۈنكى ئۇلار ئەمدى كۆمۈر كېنى ياكى سۇ مەنبەسىگە يېقىن بولۇشقا مەجبۇر ئەمەس ئىدى). ئېلېكتر لامپۇچكىسى (توماس ئېدىسون) كېچىنى كۈندۈزگە ئايلاندۇرۇپ، خىزمەت ۋاقتىنى ئۇزارتتى.
تۈركۈملەپ ئىشلەپچىقىرىش (Mass Production): ھېنرى فوردنىڭ ئاپتوموبىل ئىشلەپچىقىرىشتا قوللانغان ھەرىكەتچان قۇراشتۇرۇش لىنىيەسى (Assembly Line) بۇنىڭ تىپىك مىسالى. ھەر بىر ئىشچى پەقەت بىرلا خىل، ئاددىي ۋەزىپىنى تەكرارلاپ، ئىشلەپچىقىرىش ئۈنۈمىنى غايەت زور دەرىجىدە ئۆستۈردى.
پولات-تۆمۈر سانائىتى: يېڭى پولات ئېرىتىش ئۇسۇللىرى (مەسىلەن، بېسسېمېر ئۇسۇلى) پولاتنى ئەرزان ۋە كۆپ مىقداردا ئىشلەپچىقىرىشقا ئىمكانىيەت يارىتىپ، ئېگىز بىنالار، كۆۋرۈكلەر ۋە تېخىمۇ مۇستەھكەم تۆمۈر يوللارنىڭ ياسىلىشىغا ئاساس سالدى.
ئالاقە ئىنقىلابى: تېلېگراف (سامۇئىل مورس) ۋە تېلېفون (ئالېكساندىر بېل) ئۇچۇرنىڭ قىتئەلەر ئارا شۇئان تارقىلىشىنى ئەمەلگە ئاشۇردى.

ئاساسلىق تەسىرى:

يەر شارىلىشىشنىڭ بىرىنچى دولقۇنى: تېز قاتناش ۋە ئالاقە دۇنيا بازىرىنىڭ تېخىمۇ زىچلىشىشىغا تۈرتكە بولدى.
چوڭ كارخانىلارنىڭ بارلىققا كېلىشى: پولات-تۆمۈر، نېفىت ۋە بانكا ساھەلىرىدە غايەت زور شىركەتلەر ۋە مونوپوللۇقلار شەكىللەندى.
ئىلىم-پەن ۋە تەتقىقاتنىڭ مۇھىملىقى: شىركەتلەر ئۆزلىرىنىڭ تەتقىقات ۋە تەرەققىيات (R&D) بۆلۈملىرىنى قۇرۇپ، يېڭىلىق يارىتىشنى سىستېمىلىق ئېلىپ بېرىشقا باشلىدى.

ئۈچىنچى سانائەت ئىنقىلابى (20-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمى، تەخمىنەن 1969-يىللاردىن باشلاپ)

بۇ ئىنقىلاب رەقەملىك ئىنقىلاب (Digital Revolution) دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭ يادروسى ئېلېكترون تېخنىكىسى، ئۇچۇر تېخنىكىسى ۋە ئاپتوماتلاشتۇرۇش.

يادرولۇق تېخنىكىسى:

يېرىم ئۆتكۈزگۈچ ۋە مىكرو چیپ (Semiconductors and Microchips): ترانزىستور ۋە ئۆزەكلەشتۈرۈلگەن توك يوللىرىنىڭ (integrated circuits) ئىجاد قىلىنىشى، غايەت زور كومپيۇتېرلارنى كىچىكلىتىپ، شەخسىي كومپيۇتېرلارنىڭ بارلىققا كېلىشىگە ئاساس سالدى.
كومپيۇتېر (Computers): دەسلەپتە ھەربىي ۋە ئىلمىي تەتقىقات ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن كومپيۇتېرلار كېيىنچە كارخانىلارغا ۋە ئائىلىلەرگە كىرىپ، سان-سىفىر بىر تەرەپ قىلىش ۋە ئۇچۇر باشقۇرۇشتا ئىنقىلاب خاراكتېرلىك ئۆزگىرىش پەيدا قىلدى.
ئىنتېرنېت (Internet): ئەسلىدە ئامېرىكا ئارمىيەسىنىڭ سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى بىر ئالاقە تۈرى سۈپىتىدە بارلىققا كەلگەن ئىنتېرنېت، كېيىن پۇقرالارغا ئېچىۋېتىلىپ، دۇنيا مىقياسىدا ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش، سودا-سېتىق ۋە ئىجتىمائىي ئالاقىنى پۈتۈنلەي ئۆزگەرتىۋەتتى.
ئاپتوماتلاشتۇرۇش: سانائەتتە پروگراممىلانغان لوگىكىلىق كونتروللىغۇچ (PLC) ۋە ماشىنا ئادەملەر ئىشلىتىلىپ، نۇرغۇن تەكرارلىنىدىغان خىزمەتلەر ئاپتوماتلاشتۇرۇلدى.

ئاساسلىق تەسىرى:

ئۇچۇر دەۋرىنىڭ باشلىنىشى: ئىقتىسادنىڭ ئېغىرلىق مەركىزى سانائەتتىن ئۇچۇر ۋە مۇلازىمەت كەسپىگە يۆتكەلدى.
رەقەملىشىش: نۇرغۇن فىزىكىلىق نەرسىلەر (كىتاب، مۇزىكا، رەسىم) رەقەملىك شەكىلگە ئۆزگەرتىلىپ، ئۇلارنى ساقلاش، كۆپەيتىش ۋە تارقىتىش ئىنتايىن ئاسانلاشتى.
يەر شارىلىشىشنىڭ يېڭى دولقۇنى: ئىنتېرنېت جۇغراپىيىلىك توسالغۇلارنى يوقىتىپ، شىركەتلەرنىڭ دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا بىر گەۋدىلەشكەن ھالدا تىجارەت قىلىشىغا، ئاۋتسورسىڭ (outsourcing) ۋە يىراقتىن ئىشلەشكە ئىمكانىيەت ياراتتى.

يۇقىرىدا كۆرگىنىمىزدەك، بۇ ئۈچ ئىنقىلاب ئىنسانىيەتنىڭ تەرەققىياتىغا غايەت زور تۈرتكە بولغان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ ھەممىسى مەلۇم بىر تېخنىكىنى (پار، ئېلېكتر، كومپيۇتېر) ئاساس قىلىپ، ئىنسانلارنىڭ فىزىكىلىق ياكى ئەقلىي ئەمگىكىنىڭ ئۈنۈمىنى ئاشۇرۇشنى مەقسەت قىلغان. تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابى بولسا، بۇلارنىڭ ھەممىسىنى بىر-بىرىگە سىڭدۈرۈپ، ئىنساننىڭ ئارىلىشىشى بولمىغان، ئۆزى قارار چىقىرىدىغان ۋە ئۆزىنى ئۆزى باشقۇرىدىغان ئەقلىي سىستېمىلارنى يارىتىش بىلەن خاراكتېرلىنىدۇ. بىرىنچى سانائەت ئىنقىلابى پار كۈچى ئارقىلىق ئىشلەپچىقىرىشنى مېخانىكىلاشتۇردى. ئىككىنچىسى ئېلېكتر ئېنېرگىيەسى ئارقىلىق تۈركۈملەپ ئىشلەپچىقىرىشنى ئەمەلگە ئاشۇردى. ئۈچىنچىسى ئېلېكترون ۋە ئۇچۇر تېخنىكىسى ئارقىلىق ئىشلەپچىقىرىشنى ئاپتوماتلاشتۇردى. ئەمما تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابى ئالدىنقى ئۈچىنىڭ داۋامى ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ ئاساسىدا قۇرۇلغان، ئەمما ماھىيەت جەھەتتىن پۈتۈنلەي پەرقلىق بىر ھادىسە. ئۇنىڭ يادروسى – فىزىكىلىق، رەقەملىك ۋە بىئولوگىيىلىك دۇنيانىڭ چەك-چېگرىسىنى يوقىتىپ، بىر-بىرىگە چوڭقۇر سىڭىپ كېتىشىدۇر. سۈنئىي ئىدراك (AI)، نەرسە تورى (IoT)، چوڭ مەلۇمات (Big Data)، ماشىنا ئادەم، بىئوتېخنىكا ۋە گېن تەھرىرلەش قاتارلىق تېخنىكىلار بۇ ئىنقىلابنىڭ ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچلىرىدۇر.

بۇ ئىنقىلابنىڭ سۈرئىتى، دائىرىسى ۋە سىستېمىلىق تەسىرى ئىنسانىيەت تارىخىدا كۆرۈلۈپ باقمىغان دەرىجىدە. ئۇ پەقەت يېڭى مەھسۇلاتلار ياكى شىركەتلەرنى بارلىققا كەلتۈرۈپلا قالماي، پۈتكۈل دۇنيا ئىقتىسادى، گېئوپولىتىكىلىق تەڭپۇڭلۇق ۋە ھەتتا ئىنسان بولۇشنىڭ مەنىسى ھەققىدىكى چۈشەنچىلىرىمىزنى قايتىدىن بەلگىلەيدۇ.

بۇ يازمىدا بىز تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابىنىڭ دۇنياغا ئېلىپ كېلىدىغان غايەت زور پەرقلەر، بۇ جەرياندا مىللەتلەر دۇچ كېلىدىغان «چۈشۈپ قېلىش» خەۋپى، دۈشمىنىمىز خىتاينىڭ بۇ ئىنقىلابتىكى قورقۇنچلۇق ئورنى ۋە ئەڭ مۇھىمى، بىز – شەرقىي تۈركىستانلىقلارنىڭ بۇ بوران-چاپقۇنلۇق دەۋردە ئۆز تەقدىرىمىزنى قانداق قولغا كەلتۈرۈشىمىز كېرەكلىكى ھەققىدە چوڭقۇر ئىلمىي تەھلىل يۈرگۈزىمىز.

1-بۆلۈم: يېڭى «چوڭ پەرق» ۋە مىللەتلەرنىڭ «چۈشۈپ قېلىش» خەۋپى

تارىختا بىرىنچى سانائەت ئىنقىلابى غەرب دۇنياسى بىلەن قالغان دۇنيانىڭ ئارىسىدا غايەت زور بىر «چوڭ پەرق» (The Great Divergence) نى پەيدا قىلغان. پار ماشىنىسى ۋە زاۋۇتلارغا ئىگە بولغان ئەنگلىيە ۋە باشقا ياۋروپا دۆلەتلىرى دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىنى ئىقتىسادىي، ھەربىي ۋە سىياسىي جەھەتتىن ئاسانلا بويسۇندۇرالىدى. تېخنىكىدا ئارقىدا قالغان ئوسمانلى ئىمپېرىيەسى ۋە چىڭ سۇلالىسىغا ئوخشاش غايەت زور ئىمپېرىيەلەر غەربنىڭ سانائەت كۈچى ئالدىدا تىز پۈكۈشكە مەجبۇر بولدى.

بۈگۈنكى تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابى يېڭى بىر «چوڭ پەرق» نى، ھەتتا ئىلگىرىكىدىنمۇ چوڭقۇر ۋە كەسكىن بىر پەرقنى شەكىللەندۈرمەكتە. بۇ قېتىمقى پەرق پولات ياكى پار كۈچى بىلەن ئەمەس، بەلكى مەلۇمات (Data)، ئالگورىزىم (Algorithm) ۋە ھېسابلاش كۈچى (Computing Power) بىلەن ئۆلچىنىدۇ.

بۇ ئىنقىلابنىڭ پەرق يارىتىدىغان نۇقتىلىرى:

«يەڭگۈچى ھەممىگە ئېرىشىدۇ» (Winner-Takes-All) قائىدىسى: رەقەملىك ئىقتىسادتا، بىر ياكى ئىككى سۇپا (platform) پۈتكۈل يەر شارى بازىرىنى ئىگىلىۋالالايدۇ. مەسىلەن، Google ئىزدەش ماتورىدا، Amazon تور سودىسىدا، Facebook ئىجتىمائىي ئالاقىدە شۇنداق ھالەتنى شەكىللەندۈردى. كەلگۈسىدە سۈنئىي ئىدراك، بىئوتېخنىكا قاتارلىق ساھەلەردىمۇ مۇشۇنداق ئاز ساندىكى دۆلەتلەر ياكى شىركەتلەرنىڭ مۇتلەق مونوپوللۇقى شەكىللىنىدۇ. بۇ ساھەلەردە ئارقىدا قالغان دۆلەتلەر پەقەت ئىستېمالچى ياكى خېرىدار بولۇپ قېلىشتىن باشقا تاللىشى بولمايدۇ.
بىلىمنىڭ گېئومېتىرىك ئېشىشى: 4IR تېخنىكىلىرى بىر-بىرىنى كۈچەيتىدۇ. سۈنئىي ئىدراك يېڭى ماتېرىياللارنى تېپىشنى تېزلەتسە، بۇ يېڭى ماتېرىياللار تېخىمۇ كۈچلۈك كومپيۇتېرلارنى ياساشقا ياردەم بېرىدۇ، بۇ كومپيۇتېرلار تېخىمۇ كۈچلۈك سۈنئىي ئىدراكنى بارلىققا كەلتۈرىدۇ. بۇ خىل ئايلانما تەرەققىيات تېخنىكىدا ئالدىدا كېتىۋاتقانلار بىلەن ئارقىدا قالغانلارنىڭ پەرقىنى كۈندىن-كۈنگە چوڭىيتىۋېتىدۇ.
ئەھمىيەتسىزلىشىش خەۋپى: ئىلگىرىكى دەۋرلەردە ئارقىدا قالغان دۆلەتلەر ئەڭ بولمىغاندا ئەرزان ئەمگەك كۈچى ياكى تەبىئىي بايلىقلىرى بىلەن دۇنيا ئىقتىسادىدا مەلۇم رول ئوينىيالايتتى. ئەمما 4IR دەۋرىدە، ئىشلەپچىقىرىش ئاپتوماتلاشقانسېرى ئەرزان ئەمگەك كۈچىنىڭ ئەھمىيىتى تۆۋەنلەيدۇ. سۈنئىي ئىدراك ۋە بىئوتېخنىكا يېڭى ئېنېرگىيە ۋە ماتېرىياللارنى بارلىققا كەلتۈرگەنسېرى، تەبىئىي بايلىقلارغىمۇ تايىنىش ئازىيىشى مۇمكىن. نەتىجىدە، بۇ يېڭى ئىنقىلابقا قوشۇلالمايدىغان مىللەتلەر ياكى دۆلەتلەر ئىقتىسادىي جەھەتتىن ئەھمىيەتسىزلىشىپ، سىياسىي جەھەتتىن پۈتۈنلەي چەتكە قېقىلىش خەۋپىگە دۇچ كېلىدۇ. ئۇلارنىڭ تەقدىرى باشقىلار تەرىپىدىن بەلگىلەپ قويۇلىدۇ.

2-بۆلۈم: دۈشمەننىڭ ھالىتى – 4IR دىكى خىتاينىڭ قورقۇنچلۇق كۈچى

بۇ يېڭى رىقابەت مەيدانىدا، دۈشمىنىمىز خىتاي ئادەتتىكى بىر ئويۇنچى ئەمەس، بەلكى بۇ ئويۇننىڭ قائىدىلىرىنى يېزىۋاتقان ئەڭ كۈچلۈك رىقابەتچىلەرنىڭ بىرى. خىتاينىڭ 4IR دىكى ئورنىنى چۈشىنىش، بىزنىڭ كۈرىشىمىزنىڭ قانچىلىك مۈشكۈل ئىكەنلىكىنى ۋە قانداق ئىستراتېگىيە تۇتۇشىمىز كېرەكلىكىنى بېكىتىشنىڭ ئالدىنقى شەرتى.

خىتاينىڭ 4IR دىكى ئۈستۈنلۈكلىرى:

دۆلەتنىڭ ئىستراتېگىيىلىك يېتەكچىلىكى: غەرب دۆلەتلىرىدىكى يېڭىلىق يارىتىش كۆپىنچە خۇسۇسىي شىركەتلەرنىڭ بازار رىقابىتىگە باغلىق بولسا، خىتاي دۆلەتنىڭ غايەت زور كۈچىنى ئىشقا سېلىپ، «جۇڭگودا ياسالغان 2025» (Made in China 2025) غا ئوخشاش ئۇزۇن مۇددەتلىك ئىستراتېگىيىلەر ئارقىلىق سۈنئىي ئىدراك، 5G، يېرىم ئۆتكۈزگۈچ قاتارلىق ھالقىلىق ساھەلەرگە مىسلىسىز مەبلەغ سالماقتا. دۆلەتنىڭ ئىرادىسى پۈتكۈل جەمئىيەتنىڭ بايلىقىنى بىر نۇقتىغا مەركەزلەشتۈرۈپ، تەرەققىيات سۈرئىتىنى تېزلەتمەكتە.
مەلۇمات ھۆكۈمرانلىقى (Data Hegemony): 4IR دەۋرىدە مەلۇمات يېڭى نېفىتتۇر. خىتاينىڭ 1.4 مىليارد نوپۇسى ۋە شەخسىي مەخپىيەتلىككە كۆڭۈل بۆلمەيدىغان سىياسىي تۈزۈلمىسى، ئۇنى دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ مول مەلۇمات مەنبەسىگە ئايلاندۇردى. ھەر بىر پۇقرانىڭ ھەر بىر ھەرىكىتى، سېتىۋېلىشى، سۆز-ھەرىكىتى ھۆكۈمەت ۋە شىركەتلەر تەرىپىدىن يىغىلىپ، سۈنئىي ئىدراك ئالگورىزىملىرىنى «يېتىشتۈرۈش» ئۈچۈن ئىشلىتىلمەكتە. بۇ خىل غايەت زور مەلۇمات ئامبىرى غەربتىكى ھېچقانداق دۆلەت ياكى شىركەتتە يوق.
تېخنىكىلىق مۇستەبىتلىكنىڭ تەجرىبىخانىسى – شەرقىي تۈركىستان: خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندا يۈرگۈزۈۋاتقان باستۇرۇشى پەقەت بىر ئىرقىي قىرغىنچىلىقلا ئەمەس، بەلكى ئۇ دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ ئىلغار تېخنىكىلىق نازارەت سىستېمىسىنىڭ تەجرىبىخانىسىدۇر. يۈز تۇنۇش سىستېمىسى، DNA ئامبىرى، ئاۋاز ئېنىقلاش، ھەرىكەت ئانالىزى ۋە ئىجتىمائىي ئىناۋەت سىستېمىسى قاتارلىق 4IR تېخنىكىلىرى دەل بىزنىڭ خەلقىمىز ئۈستىدە سىناق قىلىنىپ، مۇكەممەللەشتۈرۈلمەكتە. خىتاي بۇ «تەجرىبە» ئارقىلىق پۈتكۈل دۇنياغا ئېكسپورت قىلغىلى بولىدىغان ئىجتىمائىي كونتروللۇق مودېلىنى ياراتماقتا. بۇ، ئۇنىڭ 4IR دىكى كۈچىنىڭ ئەڭ قورقۇنچلۇق تەرىپىدۇر.
ھالقىلىق ساھەلەردىكى بۆسۈش: خىتاي 5G تور تېخنىكىسىدا (Huawei)، كۆزىتىش كامېراسى ۋە ئۇچقۇچىسىز ئايروپىلاندا (DJI)، يانفون ئارقىلىق پۇل تۆلەشتە (Alipay, WeChat Pay) ۋە رەقەملىك پۇل (e-CNY) دا دۇنيادا ئالدىنقى قاتاردا تۇرماقتا. ئۇ يەنە سۈنئىي ئىدراك ۋە بىئوتېخنىكا ساھەسىدە ئامېرىكا بىلەن بولغان پەرقىنى تېزلىكتە كىچىكلىتىۋاتىدۇ.

خۇلاسە: بىز دۇچ كېلىۋاتقان دۈشمەن پەقەت نوپۇسى كۆپ، ھەربىي كۈچى زور بىر دۆلەتلا ئەمەس، بەلكى تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابىنىڭ دولقۇنىغا مىنىپ، تېخنىكا ئارقىلىق دۇنياغا ھۆكۈمرانلىق قىلىشنى نىشان قىلغان بىر تېخنىكا-مۇستەبىت دۆلىتىدۇر. ئۇنىڭغا قارشى كۈرەش قىلىش ئۈچۈن، ئۇنىڭ بۇ يېڭى كۈچ مەنبەسىنى چوڭقۇر چۈشىنىشىمىز شەرت.

3-بۆلۈم: شەرقىي تۈركىستاننىڭ تەقدىرى (مۇستەقىللىقتىن بۇرۇنقى ئىستراتېگىيە)

يۇقىرىقى رېئاللىق ئالدىدا، بىز قانداق قىلىشىمىز كېرەك؟ ۋەتەن ئىچىدىكى خەلقىمىز دۇنيادىكى ئەڭ زىچ نازارەت ئاستىدا ياشاۋاتقان، ھەرقانداق قارشىلىق ھەرىكىتى مۇمكىن بولمايۋاتقان بىر شارائىتتا، كۈرەشنىڭ ئاساسلىق يۈكى چەتئەللەردىكى دىئاسپورا خەلقىمىزنىڭ زىممىسىگە چۈشىدۇ. بىزنىڭ كۈرەش مەيدانىمىز فىزىكىلىق مەيدان بولالمايدۇ، بىزنىڭ يېڭى كۈرەش مەيدانىمىز – رەقەملىك دۇنيا، بىلىم-مەرىپەت ۋە خەلقئارا جامائەت پىكرى مەيدانىدۇر.

بۇ يېڭى دەۋردە، بىزنىڭ ئىستراتېگىيىمىز تۆۋەندىكى تۆت تۈۋرۈككە ئاساسلىنىشى كېرەك:

1. ئىنسانىي كاپىتالغا مەبلەغ سېلىش – كەلگۈسى دۆلەتنىڭ «مېڭىسى» نى يېتىشتۈرۈش: بۇ ھەممىدىن مۇھىم نۇقتا. بىزنىڭ نېفىتىمىز ياكى ئالتۇنىمىز يوق، بىزنىڭ بىردىنبىر بايلىقىمىز – ئىنسانىمىزدۇر. دىئاسپورادىكى ھەر بىر ئائىلە، ھەر بىر جامائەت ياش ئەۋلادلىرىمىزنى ئەنئەنىۋى كەسىپلەر (دوختۇر، ئادۋوكات) بىلەن بىرگە، تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابىنىڭ يادرولۇق ساھەلىرىگە يېتەكلەش مەجبۇرىيىتىگە ئىگە.

كەسىپ يۆنىلىشى: ياشلىرىمىزنى سۈنئىي ئىدراك، مەلۇمات ئىلمى (Data Science)، تور بىخەتەرلىكى (Cybersecurity)، بىئوتېخنىكا، فىنتېك (Fintech)، ماشىنا ئادەم ياساش قاتارلىق كەسىپلەردە ئوقۇشقا، دۇنيادىكى ئەڭ ئالدىنقى قاتاردىكى ئۇنىۋېرسىتېتلاردا ۋە شىركەتلەردە تەجرىبە توپلاشقا ئىلھاملاندۇرۇشىمىز كېرەك.
مەقسەت: بۇ پەقەت ياخشى خىزمەت تېپىپ، جان بېقىش ئۈچۈنلا ئەمەس. بۇ ياشلار كەلگۈسىدىكى مۇستەقىل شەرقىي تۈركىستان دۆلىتىنىڭ تېخنىكا، ئىقتىساد ۋە مۇداپىئە سىياسەتلىرىنى بېكىتىدىغان «ئەقىل ئامبىرى» (Think Tank) ۋە ھۆكۈمەتنىڭ ئاساسى بولىدۇ. ھازىردىن باشلاپ، بىز ئۆزىمىزنىڭ «مېڭە كۈچى» نى يېتىشتۈرۈشىمىز شەرت.

2. رەقەملىك ئىگىلىك ھوقۇق ۋە بىخەتەرلىك – «رەقەملىك قورغان» بەرپا قىلىش: خىتاي ھۆكۈمىتى چەتئەللەردىكى ئۇيغۇرلارنى نازارەت قىلىش ۋە ئۇلارنىڭ سانلىق مەلۇماتلىرىنى ئوغرىلاش ئۈچۈن بارلىق ۋاسىتىلەرنى ئىشقا سالماقتا. WeChat غا ئوخشاش خىتاي كونتروللۇقىدىكى سۇپىلارنى ئىشلىتىش ئۆز پۇتىغا ئۆزى پالتا چېپىش بىلەن باراۋەر.

بىخەتەر ئالاقە: دىئاسپورا ئۇيغۇرلىرى چوقۇم بىخەتەرلىكى يۇقىرى، شىفىرلانغان (end-to-end encrypted) ئالاقە ۋاسىتىلىرىنى ئومۇملاشتۇرۇشى كېرەك.
مەلۇمات ئامبىرى قۇرۇش: قىرغىنچىلىققا ئائىت بارلىق گۇۋاھلىقلار، تۇتقۇن قىلىنغانلارنىڭ تىزىملىكى، لاگېرلارنىڭ سۈنئىي ھەمراھ سۈرەتلىرى قاتارلىق مەلۇماتلارنى بىخەتەر، تارقاقلاشتۇرۇلغان (decentralized) سىستېمىلاردا (مەسىلەن، Blockchain تېخنىكىسىنى ئىشلىتىپ) ساقلاپ، بىر «مىللىي رەقەملىك ئارخىپ» قۇرۇپ چىقىشىمىز كېرەك. بۇ ئارخىپ كەلگۈسىدىكى جاۋابكارلىقنى سۈرۈشتۈرۈشنىڭ ۋە تارىخنى يېزىشنىڭ ئەڭ مۇھىم ئاساسى بولىدۇ.

3. سۈنئىي ئىدراكنى دەۋا ئۈچۈن ئىشلىتىش – كۈرەشنى ئەقلىيلەشتۈرۈش: بىز پەقەت شۇئار توۋلاش ياكى نامايىش قىلىش بىلەنلا چەكلىنىپ قالماسلىقىمىز كېرەك. 4IR تېخنىكىلىرىنى دەۋا خىزمىتى ئۈچۈن ئىشلىتىشىمىز لازىم.

مەلۇمات ئانالىزى: سۈنئىي ئىدراك ئارقىلىق مىڭلىغان سۈنئىي ھەمراھ سۈرەتلىرىنى ئاپتوماتىك ئانالىز قىلىپ، يېڭىدىن قۇرۇلغان ياكى كېڭەيتىلگەن لاگېرلارنى تېزلىكتە بايقاش.
يالغانچىلىقنى پاش قىلىش: خىتاينىڭ خەلقئارا تاراتقۇلاردا تارقىتىۋاتقان يالغان تەشۋىقاتلىرىنى ماشىنا ئۆگىنىشى ئالگورىزىملىرى ئارقىلىق ئانالىز قىلىپ، ئۇلارنىڭ مەنبەسىنى، تارقىلىش يوللىرىنى ۋە تەسىرىنى ئېنىقلاپ، پاكىت بىلەن رەددىيە بېرىش.
تەرجىمە ۋە ئاۋاز بىرىكتۈرۈش: گۇۋاھچىلارنىڭ بايانلىرىنى سۈنئىي ئىدراك ئارقىلىق دۇنيانىڭ ھەرقايسى تىللىرىغا تېز ۋە توغرا تەرجىمە قىلىپ، كۆپلىگەن كىشىلەرگە يەتكۈزۈش.

4. يەرشارى خاراكتېرلىك تېخنىكا دىپلوماتىيەسى – دەۋانىڭ ماھىيىتىنى يېڭىلاش: غەرب دۆلەتلىرىگە پەقەت كىشىلىك ھوقۇق دەپلا يالۋۇرساق، ئۇلارنىڭ ھېسداشلىقىغا ئېرىشسەكمۇ، ئەمەلىي ھەرىكىتى ھەمىشە چەكلىك بولىدۇ. بىز شەرقىي تۈركىستان مەسىلىسىنى ئۇلارنىڭ دۆلەت بىخەتەرلىكى ۋە ئىستراتېگىيىلىك مەنپەئەتىگە باغلىشىمىز كېرەك.

«كۆمۈر كاندىكى سېرىق قۇش» ئىستراتېگىيەسى: غەرب ۋە ئەرەب دۆلەتلىرىگە شۇنى ئۇقتۇرۇشىمىز كېرەككى، «شەرقىي تۈركىستاندا سىناقتىن ئۆتكەن نازارەت تېخنىكىلىرى ئەتە سىلەرنىڭ كوچىلىرىڭلاردا ئىشلىتىلىدۇ. Huawei نىڭ 5G تورى، Hikvision نىڭ كامېرالىرى، TikTok نىڭ ئالگورىزىملىرى پەقەت سودا مەھسۇلاتلىرى ئەمەس، بەلكى خىتاينىڭ يەرشارىۋى كونتروللۇق قوراللىرىدۇر. ئۇيغۇرلارنىڭ بۈگۈنى – دۇنيانىڭ ئەتىسى بولۇشى مۇمكىن.» بۇ ئۇلارنى ھەرىكەتكە ئۆتۈشكە تېخىمۇ كۈچلۈك تۈرتكە بولىدۇ.

4-بۆلۈم: كەلگۈسىگە نەزەر – مۇستەقىللىقتىن كېيىنكى دۆلەت قۇرۇلۇشى

مۇستەقىللىق ئاخىرقى نىشان ئەمەس، بەلكى يېڭى بىر مۇساپىنىڭ باشلىنىشىدۇر. بىز قۇرىدىغان دۆلەت 20-ئەسىردىكى كونا مودېلدىكى دۆلەت بولماسلىقى كېرەك. بىز چوقۇم «ھالقىما تەرەققىيات» (Leapfrogging Development) ئىستراتېگىيەسىنى قوللىنىپ، بىۋاسىتە تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابىغا ئاساسلانغان، دۇنيادىكى ئەڭ ئىلغار ۋە رىقابەت كۈچىگە ئىگە دۆلەتلەرنىڭ بىرىنى قۇرۇپ چىقىشنى نىشان قىلىشىمىز كېرەك.

مۇستەقىل شەرقىي تۈركىستاننىڭ تۆت تۈۋرۈكى:

«ئەقلىي ئىقتىدارلىق دۆلەت» (Smart State):
- ئېلېكترونلۇق ھۆكۈمەت: بارلىق ھۆكۈمەت ئىشلىرىنى توردا، يانفون ئارقىلىق بېجىرگىلى بولىدىغان، يۇقىرى ئۈنۈملۈك، چىرىكلىكتىن خالىي بىر باشقۇرۇش سىستېمىسى قۇرۇش.
- ئەقلىي ئىقتىدارلىق شەھەرلەر: قاتناش، ئېنېرگىيە، سۇ مەنبەسى قاتارلىقلارنى نەرسە تورى (IoT) ۋە سۈنئىي ئىدراك ئارقىلىق باشقۇرىدىغان، ياشاشقا ئەپلىك ۋە ئىمكانىيىتى سىجىل شەھەرلەرنى بەرپا قىلىش.
بىلىم-ئىقتىسادى (Knowledge-Based Economy):
- ئىقتىسادنى يەر ئاستى بايلىقلىرىنى سېتىشقىلا تايىنىدىغان قىلىپ قويماي، يۇقىرى قىممەت يارىتىدىغان ساھەلەرگە مەركەزلەشتۈرۈش. مەسىلەن، يۇمشاق دېتال ئېچىش، سانلىق مەلۇمات ئانالىز مەركەزلىرى، بىئوتېخنىكا تەتقىقاتى (شەرقىي تۈركىستاننىڭ ئۆزگىچە ئۆسۈملۈك ۋە جانلىقلار بايلىقىنى ئاساس قىلىپ)، قۇياش ۋە شامال ئېنېرگىيەسى تېخنىكىسى قاتارلىقلار.
تۈپتىن ئۆزگەرتىلگەن مائارىپ سىستېمىسى:
- مائارىپنىڭ مەقسىتى يادلىتىش ئەمەس، بەلكى تەنقىدىي تەپەككۇر، ئىجادچانلىق، ھەمكارلىشىش ۋە مەسىلە ھەل قىلىش ئىقتىدارىنى يېتىلدۈرۈش بولۇشى كېرەك. باشلانغۇچتىن تارتىپ پروگرامما تۈزۈش، رەقەملىك ساۋات ۋە سانلىق مەلۇمات ئانالىزى دەرسلىرى ئۆتۈلۈشى كېرەك.
ئىستراتېگىيىلىك جۇغراپىيىلىك ئىقتىساد (Strategic Geo-economics):
- شەرقىي تۈركىستاننىڭ جۇغراپىيىلىك ئورنى ئۇنىڭ ئەڭ چوڭ بايلىقى. بىز دۆلىتىمىزنى پەقەت خام ئەشيا ساتىدىغان جاي ئەمەس، بەلكى ئوتتۇرا ئاسىيا، خىتاي ۋە ئوتتۇرا شەرقنى تۇتاشتۇرىدىغان بىر رەقەملىك، سودا ۋە يېڭىلىق يارىتىش مەركىزىگە ئايلاندۇرۇشىمىز كېرەك. بىز ئەتراپىمىزدىكى دۆلەتلەرگە تېخنىكا ۋە ھەل قىلىش چارىلىرىنى تەمىنلەيدىغان بىر كۈچكە ئايلىنالايمىز.

ئاخىرقى سۆز

تۆتىنچى سانائەت ئىنقىلابى بىر قوش قىرلىق خەنجەرگە ئوخشايدۇ. ئۇ بىزگە ئوخشاش دۆلەتسىز، ئېزىلگەن مىللەتلەر ئۈچۈن مىسلىسىز خەۋپ-خەتەر ئېلىپ كەلگىنىدەك، ئەگەر توغرا ئىستراتېگىيە تۇتالىساق، تارىختا كۆرۈلۈپ باقمىغان پۇرسەتلەرنىمۇ بېرىدۇ.

بۇ كۈرەش پەقەت بىر ھېسسىياتلىق قارشىلىق ھەرىكىتى ئەمەس، بەلكى ئۆز مەۋجۇتلۇقىمىزنى ساقلاپ قېلىش ۋە كەلگۈسى ئۈچۈن رىقابەتلىشىش ئۈچۈن قىلىنىۋاتقان بىر ئەقىل-پاراسەت مۇسابىقىسىدۇر. بىزنىڭ تاللىشىمىز ئېنىق: يا بۇ ئىنقىلابنىڭ دولقۇنىدا غەرق بولۇپ، تارىخنىڭ بىر بېتىدە ئۇنتۇلغان بىر ئىسىم بولۇپ قېلىش، ياكى بۇ دولقۇنغا مىنىپ، ئۆز تەقدىرىمىزنى قولىمىزغا ئېلىپ، يېڭى دەۋرنىڭ باشلامچىلىرىدىن بىرى بولۇش.

بۇ ئىش بىر-ئىككى تەشكىلاتنىڭ ياكى بىر قانچە شەخسنىڭ ئىشى ئەمەس. بۇ پۈتكۈل دىئاسپورا خەلقىنىڭ، ھەر بىر ئائىلە ۋە ھەر بىر ياشنىڭ زىممىسىدىكى تارىخىي مەسئۇلىيەتتۇر. خىزمەتنى بۈگۈندىن، ھازىردىن باشلاش كېرەك.

مىھرىبان اللە بىچارە شەرقىي تۈركىستان خەلقىگە ئۆزى ياردەم قىلسۇن، مۇستەقىللىق نىئمىتىنى بەرسۇن، ئامىن!