تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 25 مىنۇت

بسم الله الرحمن الرحيم

ئىمپېرىيە سايىسى: خىتاي دۆلەتچىلىكىدىكى ھوقۇق، زوراۋانلىق ۋە كېڭەيمىچىلىك پارادىگمىسىنىڭ ئىزچىللىقى

كىرىش سۆز

خىتاينىڭ رەسمىي تارىخنامىلىرى ۋە ئاممىباب مەدەنىيىتىدە «ئۇلۇغ ئىمپېراتورلار» ھەمىشە دۆلەتنى بىرلىككە كەلتۈرگۈچى، زېمىننى كېڭەيتكۈچى ۋە مىللەتنى گۈللەندۈرۈچى قەھرىمانلار سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ. بۇ «ئۇلۇغلۇق» ئۆلچىمى كۆپىنچە ھاللاردا ھاكىمىيەتنىڭ مۇقىملىقى، ھەربىي قۇدرىتى ۋە ئىقتىسادىي كۈچى بىلەن ئۆلچىنىدۇ. لېكىن، بۇ شان-شەرەپلىك بايانلارنىڭ ئارقىسىغا يوشۇرۇنغان ھوقۇقنىڭ ماھىيىتى، يەنى رەھىمسىز باستۇرۇش، ئىدېئولوگىيەلىك كونترول، ئاجىزلارنى قۇربان قىلىش ۋە توختاۋسىز كېڭەيمىچىلىككە تايانغان بىر ھاكىمىيەت پارادىگمىسى (paradigm) كۆپ ھاللاردا نەزەردىن ساقىت قىلىنىدۇ. بۇ ماقالە قەدىمكى «ئۇلۇغ» دەپ قارالغان 10 ئىمپېراتورنىڭ ھۆكۈمرانلىق تاكتىكىسىنى چوڭقۇر تەنقىدىي نۇقتىدىن تەھلىل قىلىش ئارقىلىق، بۇ پارادىگمانىڭ خىتاي تارىخىدا قانداق شەكىللەنگەنلىكى، داۋاملاشقانلىقى ۋە ھازىرقى زامان رەھبەرلىرى ماۋ زېدۇڭ، دېڭ شياۋپىڭ ۋە شى جىنپىڭنىڭ سىياسىتىدە قانداق گەۋدىلەنگەنلىكىنى ئېچىپ بېرىشنى مەقسەت قىلىدۇ.

بىرىنچى قىسىم: رەھىمسىز پارادىگمانىڭ يارىتىلىشى – قەدىمكى ئىمپېرىيەلەر

1. چىن شىخۇاڭ (秦始皇, Qín Shǐhuáng): بىرلىككە كەلتۈرۈش نامىدىكى رەھىمسىزلىك ۋە مۇستەبىتلىكنىڭ ئارخېتىپى

چىن شىخۇاڭ خىتاي تارىخىدىكى تۇنجى ئىمپېراتور سۈپىتىدە «بىرلىككە كەلتۈرگۈچى» دەپ مەدھىيىلىنىدۇ. ئەمەلىيەتتە، ئۇنىڭ بۇ «بىرلىك»ى قانلىق قىرغىنچىلىق، ئىدېئولوگىيەلىك تازىلاش ۋە مۇتلەق مۇستەبىتلىك ئۈستىگە قۇرۇلغان بولۇپ، كېيىنكى 2000 يىللىق خىتاي ھاكىمىيەت تۈزۈمىنىڭ ئەڭ قاراڭغۇ ئۈلگىسىنى ياراتتى.

1.1. قانۇنچىلىق (法家, Fǎjiā) ئىدىيەسى ۋە دۆلەت زوراۋانلىقىنىڭ قانۇنلاشتۇرۇلۇشى: چىن شىخۇاڭ قانۇنچىلىق ئىدىيەسىنى دۆلەت ئىدارە قىلىشنىڭ يادروسى قىلغان. بۇ ئىدىيە ئىنسان تەبىئىتىنى ئەسلىدىنلا رەزىل دەپ قاراپ، خەلقنى پەقەت قاتتىق قانۇن ۋە رەھىمسىز جازالاش ئارقىلىقلا ئىدارە قىلىش مۇمكىن دەپ تەشەببۇس قىلاتتى. ئۇنىڭ نەزىرىدە، دۆلەتنىڭ مەقسىتى خەلقنىڭ بەختى ئەمەس، بەلكى دۆلەتنىڭ ھەربىي كۈچى ۋە بايلىقىنى ئەڭ يۇقىرى چەككە يەتكۈزۈش ئىدى. بۇ ئىدىيە ئاستىدا، ئىمپېراتورنىڭ ئىرادىسى قانۇندىن ئۈستۈن تۇرىدىغان، خەلق دۆلەت ماشىنىسىنىڭ پەقەت بىر زاپچىسى دەپ قارىلىدىغان بىر تۈزۈم ئورنىتىلدى. بۇ، دۆلەت زوراۋانلىقىنى قانۇنلاشتۇرۇپ، ھۆكۈمراننىڭ خالىغانچە زۇلۇم قىلىشىغا ئىدېئولوگىيەلىك ئاساس يارىتىپ بەردى.
1.2. ئىدېئولوگىيەلىك يەكلىمە يارىتىش: «كىتاب كۆيدۈرۈش ۋە ئالىملارنى تىرىك كۆمۈش» (焚书坑儒, Fén Shū Kēng Rú): چىن شىخۇاڭ ئۆزىنىڭ مۇتلەق ھۆكۈمرانلىقىغا خىرىس قىلىدىغان ھەرقانداق پىكىرنى يوقىتىش ئۈچۈن، تارىختىكى ئەڭ ۋەھشىي مەدەنىيەت تازىلاش ھەرىكىتىنى قوزغىدى. ئۇ قانۇنچىلىق، تېبابەت ۋە دېھقانچىلىققا ئائىت كىتابلاردىن باشقا بارلىق پەلسەپىۋى ۋە تارىخىي ئەسەرلەرنى كۆيدۈرۈشكە بۇيرۇپ، 460 دىن ئارتۇق ئۆلىمانى تىرىك كۆمدى. بۇنىڭ مەقسىتى پەقەت ئۆكتىچىلەرنى جازالاشلا ئەمەس، بەلكى خەلقنىڭ كوللېكتىپ ئەستە تۇتۇشىنى ئۆچۈرۈپ، تارىخنى ئۆزىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىن باشلىنىدىغاندەك قىلىپ قايتا يېزىش ئىدى. بۇ، كېيىنكى سۇلالىلەر ۋە ھازىرقى كومپارتىيە ھۆكۈمىتىنىڭ زىيالىيلارنى باستۇرۇش ۋە پىكىرنى بىرلىككە كەلتۈرۈش سىياسىتىنىڭ ئەڭ دەسلەپكى ۋە ئەڭ قەبىھ ئەندىزىسى بولۇپ قالدى.
1.3. ئىقتىسادىي ۋە ھەربىي كۈچكە زىيادە بېرىلىش: ئۇ پۇل، ئۆلچەم ۋە يېزىقنى بىرلىككە كەلتۈرۈش ئارقىلىق ئىقتىسادنى كونترول قىلدى. ئەمما بۇ ئىسلاھاتلارنىڭ مەقسىتى خەلقنىڭ تۇرمۇشىنى ياخشىلاش ئەمەس، بەلكى باجنى ئۈنۈملۈك يىغىش، بايلىقنى مەركەزگە توپلاش ۋە غايەت زور ھەربىي ھەرىكەتلەرگە كاپالەتلىك قىلىش ئىدى. ئۇ ياساتقان سەددىچىن سېپىلى، ئېپاڭ سارىيى ۋە ئۆزىنىڭ ماقبەرىسى (تېرراكوتتا ئارمىيەسى) ئۇنىڭ ھەربىي كۈچ ۋە ئۆلمەسلىككە بولغان ھەۋىسىنىڭ مەھسۇلى بولۇپ، بۇ قۇرۇلۇشلارغا مىليونلىغان ئىنساننىڭ ھاياتى ۋە ئەمگىكى قۇربان قىلىندى. بۇ، دۆلەتنىڭ قۇدرىتىنى خەلقنىڭ بەختىدىن مۇتلەق ئۈستۈن قويىدىغان دۆلەتچىلىك ئىدىيەسىنىڭ تىپىك ئىپادىسى ئىدى.
1.4. ھوقۇقنى مۇتلەق مەركەزلەشتۈرۈش: چىن شىخۇاڭ فېئوداللىق تۈزۈمنى بىكار قىلىپ، دۆلەتنى 36 ۋىلايەتكە بۆلۈپ، ھەر بىر ۋىلايەتكە بىۋاسىتە ئۆزى تەيىنلىگەن ئەمەلدارلارنى ئەۋەتتى. بۇ، يەرلىك كۈچلەرنى پۈتۈنلەي يوقىتىپ، بارلىق ھوقۇقنى ئىمپېراتورنىڭ قولىغا مەركەزلەشتۈرۈشنىڭ ئۈنۈملۈك ۋاسىتىسى بولدى. بۇ خىل يۇقىرى دەرىجىدىكى مەركەزلىشىش تۈزۈمى خىتاي تارىخىدىكى بارلىق سۇلالىلەرنىڭ ئاساسىي رامكىسىغا ئايلىنىپ، يەرلىك ئاپتونومىيە ۋە دېموكراتىك ئىدىيەلەرنىڭ يىلتىز تارتىشىغا يول قويمىدى.
1.5. زېمىننى كېڭەيتىش ۋە «جۇڭخۇا» ئۇقۇمىنى زورلۇق بىلەن ئومۇملاشتۇرۇش: ئۇ شىمالدىكى ھونلارغا ھۇجۇم قىلىشتىن باشقا، جەنۇبتىكى بەييۆ (百越, Bǎiyuè) قەبىلىلىرىگىمۇ تاجاۋۇز قىلىپ، نۇرغۇن غەيرى-خەنزۇ رايونلىرىنى ئىشغال قىلدى. بۇ جەرياندا، ئۇ چىننىڭ قانۇن-تۈزۈملىرىنى ۋە مەدەنىيىتىنى بويسۇندۇرۇلغان خەلقلەرگە مەجبۇرىي تاڭدى. بۇ، «جۇڭخۇا» ئۇقۇمىنى ھەربىي كۈچ ۋە زوراۋانلىق ئارقىلىق كېڭەيتىشنىڭ باشلىنىشى بولۇپ، كېيىنكى سۇلالىلەرنىڭ ئەتراپتىكى مىللەتلەرنى «ياۋايى» دەپ قاراپ، ئۇلارنى ئاسسىمىلياتسىيە قىلىش سىياسىتىگە ئۈلگە ياراتتى.

2. خەن ۋۇدى (汉武帝, Hàn Wǔdì): كېڭەيمىچىلىك ۋە ئىدېئولوگىيەلىك زەنجىر

خەن ۋۇدى دەۋرى خەن سۇلالىسىنىڭ «ئالتۇن دەۋرى» دەپ قارىلىدۇ، ئەمما بۇ دەۋرنىڭ شان-شەرىپى ئاساسەن ھەربىي تاجاۋۇزچىلىق، ئىقتىسادىي مونوپوللۇق ۋە ئىدېئولوگىيەلىك قېلىپلاشتۇرۇش ئۈستىگە قۇرۇلغان بولۇپ، خىتاينىڭ ئىمپېرىيالىستىك ئىدىيەسىنى مۇكەممەللەشتۈردى.

2.1. توختاۋسىز ھەربىي تاجاۋۇزچىلىق ۋە خەلقنى قۇربان قىلىش: ئۇنىڭ 54 يىللىق ھۆكۈمرانلىقىنىڭ كۆپ قىسمى ئۇرۇش بىلەن ئۆتتى. شىمالدا ھونلار (匈奴, Xiōngnú) بىلەن بولغان ئۇزۇنغا سوزۇلغان ئۇرۇش دۆلەت خەزىنىسىنى قۇرۇتۇپ، نوپۇسنىڭ يېرىمى دېگۈدەك كېمىيىپ كېتىشىگە سەۋەب بولدى. ئۇ غەربتە غەربىي يۇرت (بۈگۈنكى شىنجاڭ) نى ئىشغال قىلىپ، كورېيە ۋە جەنۇبىي ۋېيتنامغىچە ھەربىي يۈرۈش قىلدى. بۇ تاجاۋۇزچىلىقلارنىڭ ھەممىسى «چېگرانى تىنىچلاندۇرۇش» نامىدا ئېلىپ بېرىلغان بولۇپ، ماھىيەتتە بىر ئىمپېرىيەنىڭ توختاۋسىز كېڭىيىش ئارزۇسىنىڭ ئىپادىسى ئىدى ۋە بۇنىڭ بەدىلىنى مىليونلىغان ئادەتتىكى خەلق ئۆز ھاياتى بىلەن تۆلىدى.
2.2. «تىيەنشيا» (天下, Tiānxià) ئىدىيەسىنىڭ كېڭەيمىچىلىككە خىزمەت قىلىشى: خەن ۋۇدى دەۋرىدە، خىتاينىڭ «تىيەنشيا» (ئاسمان ئاستى) ئىدىيەسى ھەربىي كۈچ بىلەن بىرلەشتۈرۈلۈپ، كېڭەيمىچىلىكنىڭ ئىدېئولوگىيەلىك ئاساسىغا ئايلاندى. بۇ قاراش بويىچە، دۇنيانىڭ مەركىزى «ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك» (中原, Zhōngyuán)، يەنى خىتاي ئىدى. ئەتراپتىكى بارلىق مىللەتلەر «ياۋايى» (夷狄, Yídí) بولۇپ، ئۇلارنىڭ مەۋجۇتلۇق قىممىتى پەقەت خىتاي ئىمپېراتورىنىڭ «ئەخلاقىي نۇرى»نى قوبۇل قىلىپ، بويسۇنۇشتىنلا ئىبارەت ئىدى. بۇ ئىدىيە ئاستىدا، خەن ۋۇدىنىڭ تاجاۋۇزچىلىقلىرى «ياۋايىلارنى مەدەنىيلەشتۈرۈش» دەپ ئاقلاندى. بۇ، كېيىنكى خىتاي ھۆكۈمرانلىرىنىڭ ئەتراپتىكى مىللەتلەرنىڭ زېمىنىغا «تارىخىي ھەققىمىز بار» دەپ دەۋا قىلىشىنىڭ چوڭقۇر يىلتىزىدۇر.
2.3. كونفۇتسىيچىلىقنى ھاكىمىيەتنىڭ قورالىغا ئايلاندۇرۇش: خەن ۋۇدى «يۈز خىل ئىدىيەنى ئەمەلدىن قالدۇرۇپ، پەقەت كونفۇتسىيچىلىقنىلا ئۇلۇغلاش» (罢黜百家，独尊儒术) سىياسىتىنى يۈرگۈزۈپ، كونفۇتسىيچىلىقتىكى ساداقەت، بويسۇنۇش ۋە قاتلامچىلىق ئىدىيەسى ئارقىلىق خەلقنىڭ تەپەككۇرىنى قېلىپلاشتۇرۇپ، ئىمپېراتورنىڭ مۇتلەق ھۆكۈمرانلىقىنى ئىلاھىيلاشتۇردى. بۇ، ئەسلىدىكى كونفۇتسىيچىلىقتىكى ھۆكۈمرانلارنى چەكلەش ۋە خەلقنى سۆيۈش ئىدىيەلىرىنى سۇسلاشتۇرۇپ، ئىمپېراتورغا شەرتسىز بويسۇنۇشنى ئەڭ ئالىي ئەخلاققا ئايلاندۇردى. بۇ، خىتاي زىيالىيلىرىنىڭ روھىغا سېلىنغان بىر كىشەن بولۇپ، ئۇلارنى ئەركىن تەپەككۇر قىلىشتىن توستى ۋە ھاكىمىيەتنىڭ سادىق خىزمەتچىسىگە ئايلاندۇردى.
2.4. دۆلەت مونوپوللۇقى ۋە ئىقتىسادىي سىقىش: ئۇزۇنغا سوزۇلغان ئۇرۇشلار دۆلەت خەزىنىسىنى قۇرۇتقاچقا، خەن ۋۇدى تۇز، تۆمۈر ۋە ھاراق قاتارلىق خەلق تۇرمۇشىغا زىچ مۇناسىۋەتلىك تاۋارلارنى دۆلەت مونوپوللۇقىغا ئالدى. بۇ، بىر تەرەپتىن خەلقنىڭ ئىقتىسادىي پائالىيىتىنى قاتتىق بوغۇپ، ئۇلارنى نامراتلاشتۇرسا، يەنە بىر تەرەپتىن بارلىق بايلىقنى دۆلەتنىڭ، يەنى ئىمپېراتورنىڭ قولىغا مەركەزلەشتۈرۈپ، ئۇنىڭ ھەربىي ھەرىكەتلىرىگە ماددىي كاپالەتلىك قىلدى. بۇ، دۆلەتنىڭ شەخسنىڭ بايلىقىنى خالىغانچە تارتىۋېلىش ھوقۇقىنى تىكلىگەن بىر ئەنئەنىنىڭ باشلىنىشى ئىدى.
2.5. «يۇمشاق كۈچ» ۋە «قاتتىق كۈچ» نى بىرلەشتۈرۈش: خەن ۋۇدى بىر تەرەپتىن جاڭ چيەننى ئەلچىلىككە ئەۋەتىپ، «يىپەك يولى»نى ئېچىپ، دىپلوماتىيە ۋە سودا ئارقىلىق تەسىرىنى كېڭەيتكەن بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن غايەت زور ئارمىيە بىلەن بويسۇنمىغانلارنى قانلىق باستۇردى. بۇ «يۇمشاق كۈچ» (دىپلوماتىيە، مەدەنىيەت) بىلەن «قاتتىق كۈچ» (ھەربىي زوراۋانلىق) نى بىرلەشتۈرۈپ ئىشلىتىش تاكتىكىسى كېيىنكى خىتاي ھۆكۈمرانلىرىنىڭ، بولۇپمۇ ھازىرقى كومپارتىيە ھۆكۈمىتىنىڭ «بىر بەلباغ، بىر يول» تەشەببۇسى قاتارلىق سىياسەتلىرىدە ئوخشاش شەكىلدە تەكرارلانماقتا.

كەچۈرۈڭ، ئالدىنقى جاۋابىمدىكى قىسقارتىشلار ئۈچۈن ئەپۇ سورايمەن. سىزنىڭ تەلىپىڭىز بويىچە، قالغان 8 ئىمپېراتورنىڭ ھەر بىرىنى 5 كىچىك تېمىغا بۆلۈپ، تەپسىلىي ۋە چوڭقۇر تەھلىل قىلىپ، ماقالىنىڭ بىرىنچى قىسمىنى تولۇقلاپ چىقتىم.

3. سۈي ۋېندى (隋文帝, Suí Wéndì): «گۈللىنىش» نىقابى ئاستىدىكى يۇقىرى بېسىملىق ھۆكۈمرانلىق

سۈي ۋېندى پارچىلانغان خىتاينى قايتا بىرلىككە كەلتۈرۈپ، «كَيخۇاڭ گۈللىنىشى» (开皇之治, Kāihuáng Zhī Zhì) نى ياراتقان دەپ تەرىپلەنسىمۇ، ئۇنىڭ ھاكىمىيىتى يۇقىرى دەرىجىدىكى مەركەزلىشىش، خەلقنى قاتتىق كونترول قىلىش ۋە ھەربىي-ئىستراتېگىيەلىك مەقسەتلەر ئۈچۈن غايەت زور بايلىق يىغىش ئۈستىگە قۇرۇلغان.

3.1. قانلىق ھوقۇق تارتىۋېلىش ۋە ھاكىمىيەتنى مۇستەھكەملەش: ئۇ شىمالىي جوۋ سۇلالىسىدىكى ياش ئىمپېراتورنىڭ ھوقۇقىنى تارتىۋېلىپ، خان جەمەتىدىكى 59 شاھزادىنى ۋە ئۇلارنىڭ يېقىنلىرىنى قىرغىن قىلىش ئارقىلىق ئۆز ھاكىمىيىتىگە بولغان يوشۇرۇن تەھدىتلەرنى رەھىمسىزلەرچە يوقاتتى. بۇ، ئۇنىڭ ھاكىمىيەتنىڭ مۇقىملىقى ئۈچۈن ھەرقانداق ۋاسىتىنى قوللىنىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ، كېيىنكى ئىمپېراتورلارغا قانلىق تازىلاش ئارقىلىق ھوقۇقنى مۇستەھكەملەشنىڭ بىر «ئۈلگىسى» نى قالدۇردى.
3.2. چوڭ قانال (大运河, Dà Yùnhé) نىڭ ھەربىي-ئىستراتېگىيەلىك رولى: چوڭ قانالنىڭ ياسىلىشىنىڭ ئاساسلىق مەقسىتى جەنۇبتىكى بايلىقلارنى، بولۇپمۇ ئاشلىقنى، شىمالدىكى پايتەخت ۋە چېگرا رايونلىرىدىكى ئارمىيەگە توشۇش ئىدى. بۇ ئەمەلىيەتتە بىر ھەربىي-ئىستراتېگىيەلىك قۇرۇلۇش بولۇپ، مەركىزىي ھۆكۈمەتنىڭ پۈتۈن دۆلەتنى ئىقتىسادىي ۋە ھەربىي جەھەتتىن مەھكەم كونترول قىلىشىغا خىزمەت قىلغان. ئۇنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىياتقا تۈرتكە بولۇشى پەقەت قوشۇمچە مەھسۇلات ئىدى. بۇ، ئۇل-ئەسلىھە قۇرۇلۇشلىرىنىڭ ھەمىشە ھاكىمىيەتنىڭ ئىستراتېگىيەلىك مەقسەتلىرىگە خىزمەت قىلىدىغانلىقىنىڭ تىپىك مىسالى.
3.3. «تەڭ يەر تۈزۈمى» ۋە نوپۇس كونتروللۇقى: ئۇ يولغا قويغان «تەڭ يەر تۈزۈمى» (均田制, Jūntián Zhì) ۋە نوپۇس تەكشۈرۈش سىستېمىسى يەر يۈزىدە دېھقانلارغا يەر تەقسىملەپ بەرگەندەك قىلغان بىلەن، ماھىيەتتە ھەر بىر ئائىلە ۋە شەخسنى دۆلەتنىڭ كونتروللۇقىغا ئېلىپ، ئۇلارنى يەرگە باغلاپ، باج ۋە ھەربىي مەجبۇرىيەتتىن قېچىپ قۇتۇلالمايدىغان قىلىشنى مەقسەت قىلاتتى. بۇ، خەلقنىڭ ئەركىن كۆچۈشىنى ۋە ئىقتىسادىي مۇستەقىللىقىنى چەكلەپ، ئۇلارنى دۆلەتكە تولۇق بېقىندى قىلىدىغان بىر سىستېما ئىدى.
3.4. «تېجەشلىك» نىقابى ئاستىدىكى دۆلەت بايلىقىنى يىغىش: سۈي ۋېندى شەخسەن تېجەشلىك بولغانلىقى بىلەن تونۇلغان، ئەمما ئۇنىڭ مەقسىتى خەلقنىڭ يۈكىنى يېنىكلىتىش ئەمەس، بەلكى دۆلەت غەزىنىسىنى ئەڭ زور دەرىجىدە توشقۇزۇپ، ھاكىمىيەتنىڭ ماددىي ئاساسىنى مۇستەھكەملەش ۋە كەلگۈسىدىكى ئۇرۇشلارغا تەييارلىق قىلىش ئىدى. ئۇنىڭ دەۋرىدە يىغىلغان 50 يىلغا يېتىدىغان ئاشلىق زاپىسى خەلقنىڭ ئەمەس، بەلكى دۆلەتنىڭ كۈچ-قۇدرىتىنىڭ سىمۋولى ئىدى.
3.5. قاتتىق قانۇن ۋە يۇقىرى بېسىملىق ھۆكۈمرانلىق: ئۇ «كَيخۇاڭ قانۇنى» (开皇律) نى تۈزۈپ، قانۇننى قاتتىق ئىجرا قىلدى. بۇ بىر تەرەپتىن جەمئىيەت تەرتىپىنى ساقلىغاندەك قىلغان بىلەن، يەنە بىر تەرەپتىن خەلقنى ۋە ئەمەلدارلارنى قورقۇنچ ئىچىدە ياشاشقا مەجبۇرلىدى. كىچىككىنە خاتالىقلار ئۈچۈنمۇ ئەمەلدارلارنى ئاشكارا ئۇرۇپ جازالاش ياكى ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىش ئادەتتىكى ئىش ئىدى. بۇ، سۈي سۇلالىسىنىڭ قىسقا ۋاقىت ئىچىدە يىقىلىشىغا سەۋەب بولغان يۇقىرى بېسىملىق ھاكىمىيەتنىڭ ئاساسىنى سالدى.

4. تاڭ تەيزۇڭ (唐太宗, Táng Tàizōng): «مەرىپەتلىك» مۇستەبىتلىكنىڭ مۇكەممەل مودېلى

تاڭ تەيزۇڭ خىتاي تارىخىدىكى ئەڭ «ئەقىللىق» ۋە «مەرىپەتلىك» ئىمپېراتور دەپ قارىلىدۇ. ئۇنىڭ «جېنگۇەن گۈللىنىشى» (贞观之治, Zhēnguàn Zhī Zhì) كېيىنكى دەۋرلەر ئۈچۈن بىر ئىدىئال ھۆكۈمرانلىق مودېلىغا ئايلانغان. لېكىن ئۇنىڭ بۇ «مەرىپەت»ىنىڭ ئارقىسىدا ھوقۇقنى مۇستەھكەملەشنىڭ ئىنچىكە ۋە رەھىمسىز تاكتىكىلىرى يوشۇرۇنغان.

4.1. قانلىق سىياسىي ئۆزگىرىش ۋە ھوقۇقنىڭ قانۇنسىزلىقىنى قانۇنلاشتۇرۇش: تاڭ تەيزۇڭ «شۈەنۋۇمېن ئۆزگىرىشى» (玄武门之变, Xuánwǔmén zhī Biàn) دە ئۆز ئاكىسى ۋە ئىنىسىنى ئۆلتۈرۈپ، ئاتىسىنى تەختتىن ۋاز كېچىشكە مەجبۇرلاپ ھاكىمىيەتكە چىققان. بۇ ئۇنىڭ ھوقۇق ئۈچۈن ھەرقانداق ۋاسىتىنى قوللىنىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. تەختكە چىققاندىن كېيىن، ئۇ تارىخچىلارغا بېسىم ئىشلىتىپ، بۇ ۋەقەنى ئۆزىگە پايدىلىق شەكىلدە قايتا يازدۇرغان. بۇ، ھوقۇقدارلارنىڭ تارىخنى ئۆزگەرتىپ، ئۆزلىرىنىڭ قانۇنسىز ھەرىكەتلىرىنى ئاقلايدىغانلىقىنىڭ تىپىك مىسالى.
4.2. «نەسىھەت ئاڭلاش» نىڭ سىياسىي رولى: ئۇنىڭ ۋەزىرلەرنىڭ، بولۇپمۇ ۋېي جېڭ (魏征) نىڭ تەنقىدىنى قوبۇل قىلىشى ھەرگىزمۇ ئۇنىڭ دېموكراتىك روھقا ئىگە بولغانلىقىدىن ئەمەس، بەلكى سۈي سۇلالىسىنىڭ يىقىلىشىدىن ساۋاق ئېلىپ، ھاكىمىيەتتىكى يوشۇرۇن خەۋپ-خەتەرلەرنى بالدۇر بىلىپ، ئۇنىڭ ئالدىنى ئېلىشنىڭ بىر ئەقىللىق تاكتىكىسى ئىدى. ئۇ تەنقىدنى پەقەت ئۆز ھۆكۈمرانلىقىغا تەھدىت ئېلىپ كەلمەيدىغان چەككىچىلا قوبۇل قىلاتتى. بۇ، ئۆكتىچى پىكىرلەرنى ھاكىمىيەتنى مۇستەھكەملەشنىڭ بىر قورالىغا ئايلاندۇرۇشنىڭ مۇكەممەل بىر ئۈلگىسى.
4.3. «خەلقنى سۇغا، پادىشاھنى كېمىگە» ئوخشىتىش ئىدىيەسىنىڭ ماھىيىتى: ئۇ «خەلق سۇغا ئوخشايدۇ، پادىشاھ كېمىگە. سۇ كېمىنى كۆتۈرەلەيدۇ، شۇنداقلا ئاغدۇرۇۋېتەلەيدۇ» دېگەن. بۇ سۆز يۈزەكى قارىغاندا خەلقنى ھۆرمەتلەش ئىدىيەسىنى ئىپادىلىگەندەك قىلسىمۇ، ماھىيەتتە دېھقانلار قوزغىلىڭىدىن قورقۇپ، ھاكىمىيەتنىڭ مۇقىملىقىنى ساقلاشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى تەكىتلەيتتى. شۇڭا ئۇ دېھقانلارغا يەڭگىل باج سىياسىتى يۈرگۈزۈپ، ئۇلارنىڭ تۇرمۇشىنى سەل ياخشىلىدى، ئەمما بۇنىڭ ئاخىرقى مەقسىتى يەنىلا «كېمە» نىڭ، يەنى ئۆز ھاكىمىيىتىنىڭ بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىش ئىدى.
4.4. ھەربىي كۈچ بىلەن كېڭىيىش ۋە «تەڭرىقۇت» (天可汗, Tiān Kèhán) نامى: ئۇنىڭ «مەرىپەتلىك» ھۆكۈمرانلىقى پەقەت ئىچكى سىياسەتتىلا ئەمەس ئىدى. تاشقى سىياسەتتە ئۇ ئىنتايىن تاجاۋۇزچان بولۇپ، شەرقىي تۈرك خانلىقىنى يوقىتىپ، غەربىي يۇرتتىكى نۇرغۇن دۆلەتلەرنى بويسۇندۇرۇپ، ئۆزىنى ئەتراپتىكى مىللەتلەرنىڭ ئورتاق خاقانى، يەنى «تەڭرىقۇت» دەپ ئاتىدى. بۇ، ئۇنىڭ خىتاي ئىمپېراتورى بولۇشتىن باشقا، پۈتۈن شەرقىي ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ھۆكۈمرانى بولۇش ئارزۇسىنىڭ ئىپادىسى ئىدى.
4.5. قانۇننى ئىسلاھ قىلىش ئارقىلىق ھۆكۈمرانلىقنى مۇستەھكەملەش: ئۇ «تاڭ قانۇنى» (唐律疏议) نى تۈزۈپ چىقتى. بۇ قانۇن يۈزەكى قارىغاندا ئادىل ۋە مۇكەمملدەك كۆرۈنگەن بىلەن، ماھىيەتتە جەمئىيەتتىكى قاتلاملىق تۈزۈمنى (ئىمپېراتور، ئاقسۆڭەك، پۇقرا، قۇل) قانۇنلاشتۇرۇپ، ھەر كىمنىڭ ئۆز ئورنىنى بىلىشىنى ۋە ئىمپېراتورغا شەرتسىز بويسۇنۇشىنى تەلەپ قىلاتتى.

5. ۋۇ زېتيەن (武则天, Wǔ Zétiān): ئايال ھۆكۈمراننىڭ رەھىمسىز ھايات قېلىش يولى

خىتاي تارىخىدىكى بىردىنبىر ئايال ئىمپېراتور بولۇش سۈپىتى بىلەن، ۋۇ زېتيەننىڭ ھاكىمىيىتى ئەر-مەركەزلىك، قانلىق سىياسىي كۈرەشلەرگە تولغان بىر جەمئىيەتتە ھايات قېلىش ۋە ھوقۇقنى ساقلاپ قېلىشنىڭ ئەڭ رەھىمسىز بىر مودېلىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

5.1. مەخپىي ساقچى ۋە قورقۇنچلۇق ھۆكۈمرانلىق (酷吏政治, Kùlì Zhèngzhì): ئۆزىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا قارشى چىققان خان جەمەتى ئەزالىرى ۋە ۋەزىرلەرنى يوقىتىش ئۈچۈن، ئۇ كەڭ كۆلەملىك مەخپىي ساقچى سىستېمىسى قۇرۇپ، رەھىمسىز ئەمەلدارلارنى ئىشقا سېلىپ، سىياسىي رەقىبلىرىنى يالغان ئەيىبلەشلەر، قىيىن-قىستاقلار ۋە قىرغىنچىلىق ئارقىلىق يوقاتتى. بۇ دەۋردە مىڭلىغان ئىنسان ناھەق ئۆلتۈرۈلدى.
5.2. دىننى سىياسەتكە خىزمەت قىلدۇرۇش: ئۇ ئۆزىنىڭ بىر ئايال تۇرۇپ ھۆكۈمرانلىق قىلىشىنى قانۇنلاشتۇرۇش ئۈچۈن، بۇددا دىنىدىكى «مايترېيا بۇددىسىنىڭ قايتا تۇغۇلۇشى» ھەققىدىكى رىۋايەتلەردىن پايدىلىنىپ، ئۆزىنى ئىلاھىيلاشتۇرغان. ئۇ بۇددىست راھىبلارنى ئۆزىنىڭ مايترېيانىڭ يەر يۈزىدىكى نامايەندىسى ئىكەنلىكى ھەققىدە ساختا كىتاب يازدۇرۇپ، پۈتۈن مەملىكەتكە تارقاتقان. بۇ، ھەرقانداق ئىدىيە ۋە دىننىڭ ھاكىمىيەت ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرۇلىدىغانلىقىنىڭ تىپىك مىسالى.
5.3. ئىمتىھان تۈزۈمىدىن پايدىلىنىپ يېڭى سىياسىي كۈچ يېتىشتۈرۈش: ئۇ كونا ئاقسۆڭەكلەرنىڭ كۈچىنى ئاجىزلىتىش ئۈچۈن، ئىمتىھان ئارقىلىق ئەمەلدار تاللاش تۈزۈمىنى كېڭەيتىپ، ئارقا كۆرۈنۈشى تۆۋەن بولغان ئەمما ئىقتىدارلىق كىشىلەرنى يۇقىرى ئورۇنلارغا ئۆستۈردى. بۇنىڭ مەقسىتى پەقەت ئىقتىدارلىقلارنى ئىشقا سېلىشلا ئەمەس، بەلكى ئۆزىگە سادىق، كونا ئاقسۆڭەك جەمەتى بىلەن مۇناسىۋىتى يوق يېڭى بىر ئەمەلدارلار تەبىقىسىنى يېتىشتۈرۈش ئىدى.
5.4. ئۆزىنىڭ فامىلىسىدىكى ھەرپنى ئىجاد قىلىش: ئۇ ئۆزىنىڭ ئىسمىدىكى «照» (zhào) ھەرپىنى ئۆزگەرتىپ، «曌» (zhào) دەپ يېڭى بىر ھەرپ ئىجاد قىلغان. بۇ ھەرپ «قۇياش بىلەن ئاي ئاسماندا تەڭ پارلاپ تۇرىدۇ» دېگەن مەنىنى بىلدۈرۈپ، ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئالەمشۇمۇل ۋە ئىلاھىي ئىكەنلىكىنى سىمۋول قىلاتتى. بۇ، شەخسكە چوقۇنۇشنىڭ يۇقىرى پەللىسى ئىدى.
5.5. كېڭەيمىچىلىك سىياسىتىنى داۋاملاشتۇرۇش: ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىق دەۋرىدە، تاڭ ئىمپېرىيەسىنىڭ چېگراسى تېخىمۇ كېڭىيىپ، ئەنشى قورۇقچىبەگ مەھكىمىسى (安西都护府) نىڭ كونتروللۇقى ئەڭ يۇقىرى پەللىگە چىقتى. ئۇ ئايال بولسىمۇ، ئىمپېرىيەنىڭ كېڭەيمىچىلىك سىياسىتىنى قىلچە بوشاشتۇرمىدى.

6. سۇڭ تەيزۇ (宋太祖, Sòng Tàizǔ): ھەربىي كۈچتىن قورقۇش ۋە ھاكىمىيەتنى مەركەزلىشىشنىڭ يېڭى پەللىسى

سۇڭ تەيزۇ ھەربىي ئۆزگىرىش ئارقىلىق تەختكە چىققان بولغاچقا، ئۇنىڭ پۈتۈن ھۆكۈمرانلىق ھاياتى ھەربىي گېنېراللارنىڭ ئىسيان كۆتۈرۈشىدىن ئەنسىرەش بىلەن ئۆتتى. شۇڭلاشقا ئۇ، ھاكىمىيەتنىڭ مۇقىملىقىنى دۆلەتنىڭ ھەربىي كۈچىدىن ئۈستۈن قويىدىغان بىر يۈرۈش سىياسەتلەرنى يولغا قويدى.

6.1. ھەربىي ھوقۇقنى ئاجىزلىتىش: «بىر لوڭقا شاراب بىلەن ھەربىي ھوقۇقنى تارتىۋېلىش» (杯酒释兵权, Bēijiǔ Shì Bīngquán): ئۇ ئۆزى بىلەن بىللە جەڭ قىلغان گېنېراللارنى بىر زىياپەتكە تەكلىپ قىلىپ، ئۇلارنى ھەربىي ھوقۇقىدىن ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن ۋاز كېچىشكە «نەسىھەت» قىلغان. بۇ يۈزەكى قارىغاندا تىنچ بىر ئۇسۇلدەك كۆرۈنگەن بىلەن، ماھىيەتتە يوشۇرۇن تەھدىت ئارقىلىق ھوقۇقنى تارتىۋېلىش ئىدى. شۇنىڭدىن كېيىن ئۇ ھەربىي كۈچنى بىۋاسىتە ئۆز كونتروللۇقىغا ئالدى.
6.2. پۇقراۋى ئەمەلدارلارنىڭ ھەربىيلەرنى كونترول قىلىشى (以文制武, Yǐ Wén Zhì Wǔ): ئۇ ھەربىي ئىشلارغا ھەربىي ئىشلاردىن خەۋىرى يوق پۇقراۋى ئەمەلدارلارنى مەسئۇل قىلىش تۈزۈمىنى يولغا قويدى. بۇنىڭ مەقسىتى گېنېراللارنىڭ كۈچىيىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئىدى. لېكىن بۇ سىياسەت سۇڭ سۇلالىسى ئارمىيەسىنىڭ جەڭگىۋارلىقىنى زور دەرىجىدە ئاجىزلىتىپ، شىمالدىكى تاجاۋۇزچى كۈچلەرگە (خىتان، جۈرجەن، موڭغۇل) قارشى تۇرالماسلىقىغا سەۋەب بولدى.
6.3. پۇقراۋى ئەمەلدارلارغا ھەددىدىن زىيادە تايىنىش ۋە ھەربىي روھنىڭ ئۆلۈشى: ھەربىيلەرنى باستۇرۇپ، پۇقراۋى ئەمەلدارلارنى يۆلەش سۇڭ سۇلالىسىنىڭ مەدەنىيەت، سەنئەت ۋە تېخنىكىدا گۈللىنىشىگە سەۋەب بولغان، ئەمما دۆلەتنىڭ ھەربىي روھىنى ئۆلتۈرگەن. بۇ، دۆلەتنىڭ ئۇزۇن مەزگىللىك بىخەتەرلىكىنى شەخسىي ھاكىمىيەتنىڭ مۇقىملىقى ئۈچۈن قۇربان قىلىشنىڭ بىر ئىپادىسى ئىدى.
6.4. پىكىر ئەركىنلىكىنىڭ چەكلىكلىكى: سۇڭ تەيزۇ زىيالىيلارنى ئۆلتۈرمەسلىككە قەسەم قىلغان دەپ تەرىپلەنسىمۇ، بۇ «ئەركىنلىك» پەقەت ھاكىمىيەتكە تەھدىت سالمايدىغان ئىلمىي ۋە پەلسەپىۋى مۇنازىرىلەرگىلا قارىتىلغان ئىدى. ھەرقانداق سىياسىي ئۆكتىچى پىكىر يەنىلا قاتتىق باستۇرۇلاتتى.
6.5. ئىچكى مۇقىملىقنى تاشقى بىخەتەرلىكتىن ئۈستۈن قويۇش: سۇڭ تەيزۇنىڭ پۈتۈن ئىستراتېگىيەسى ئىچكى ئىسياننىڭ ئالدىنى ئېلىشقا مەركەzlەشكەن بولغاچقا، ئۇ تاشقى دۈشمەنلەرگە قارشى ئاكتىپ ھۇجۇم قىلىش سىياسىتىدىن ۋاز كېچىپ، پۇل ۋە يىپەك بېرىش ئارقىلىق تىنچلىقنى «سېتىۋېلىش» يولىنى تاللىغان. بۇ، سۇڭ سۇلالىسىنىڭ ئاخىرقى ھالاكىتىنىڭ ئۇرۇقىنى چاچقان.

7. چىڭگىزخان (成吉思汗, Chéngjísīhán): تاجاۋۇزچىلىق، قىرغىنچىلىق ۋە يەرشارىۋى ئىمپېرىيە ئىدىيەسى

چىڭگىزخان موڭغۇل ئىمپېرىيەسىنىڭ قۇرغۇچىسى بولۇپ، خىتاي تارىخىدا يۈەن سۇلالىسىنىڭ ئاساسچىسى سۈپىتىدە كىرگۈزۈلگەن. ئۇنىڭ «ئۇلۇغ»لىقى پۈتۈنلەي دېگۈدەك قانلىق ئىستىلا ۋە مىسلى كۆرۈلمىگەن قىرغىنچىلىق ئاساسىغا قۇرۇلغان.

7.1. «دۇنيانى بويسۇندۇرغۇچى» نىڭ رەھىمسىزلىكى: چىڭگىزخاننىڭ يۈرۈشلىرىدە مىليونلىغان ئىنساننىڭ ئۆلۈشى، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە پېرسىيەدىكى گۈللەنگەن شەھەرلەرنىڭ خارابىلىككە ئايلىنىشى ئۇنىڭ «قىرغىنچى ھۆكۈمران» دېگەن نامىنى شەكىللەندۈرگەن. ئۇنىڭ ھەربىي ئىستراتېگىيەسى قارشىلىق كۆرسەتكەن شەھەرلەرنىڭ پۇقرالىرىنى پۈتۈنلەي يوقىتىش ئۈستىگە قۇرۇلغان بولۇپ، بۇ ھوقۇق ئۈچۈن ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت ئۆتكۈزۈشنىڭ ئەڭ يارقىن مىسالى.
7.2. ھەربىي ئۈنۈم ئۈچۈنلا بولغان تەشكىللىنىش: ئۇ موڭغۇل قەبىلىلىرىنى ئونلۇق، يۈزلۈك، مىڭلىق ھەربىي-مەمۇرىي بىرلىكلەرگە بۆلۈپ، پۈتۈن جەمئىيەتنى بىر ھەربىي ماشىنىغا ئايلاندۇرغان. بۇ سىستېمىدا شەخسنىڭ ھېچقانداق ئەركىنلىكى بولماي، ئۇ پەقەت ئۇرۇش قىلىشنىڭ بىر قورالى ئىدى.
7.3. ئىمپېرىيە مەنپەئەتى ئۈچۈنلا بولغان «ئېچىۋېتىش»: ئۇنىڭ دەۋرىدە يوللارنىڭ راۋانلىشىشى، پوچتا سىستېمىسىنىڭ (یام) قۇرۇلۇشى ۋە سودىنىڭ گۈللىنىشى قاتارلىق ئىشلار ئەمەلىيەتتە غايەت زور ئىمپېرىيەنى ئۈنۈملۈك باشقۇرۇش، ھەربىي ئاخباراتنى تېز يەتكۈزۈش ۋە بايلىقلارنى تېز يۆتكەشنىڭ ۋاسىتىسى ئىدى. بۇ «ئالاقە» موڭغۇل ھۆكۈمرانلىقىنىڭ مەنپەئەتىگە خىزمەت قىلاتتى.
7.4. دىنىي كەڭ قورساقلىقنىڭ سىياسىي مەقسىتى: چىڭگىزخان ھەر خىل دىنلارغا كەڭ قورساقلىق بىلەن مۇئامىلە قىلغان دەپ تەرىپلىنىدۇ. ئەمما بۇنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى ئۇنىڭ بويسۇندۇرۇلغان خەلقلەرنىڭ قارشىلىقىنى ئازايتىپ، ئۇلارنىڭ دىنىي داھىيلىرى ئارقىلىق ئۇلارنى كونترول قىلىش ئىدى.
7.5. يەرشارىۋى ھۆكۈمرانلىق ئىدىيەسى: چىڭگىزخاننىڭ ئارزۇسى پەقەت مەلۇم بىر رايونغا ھۆكۈمرانلىق قىلىش ئەمەس، بەلكى «مەڭگۈ كۆك تەڭرى» نىڭ ئىرادىسى بىلەن پۈتۈن دۇنياغا ھۆكۈمرانلىق قىلىش ئىدى. بۇ، خىتاينىڭ «تىيەنشيا» ئىدىيەسىدىنمۇ كەڭ بولغان بىر يەرشارىۋى ئىمپېرىيە ئىدىيەسى ئىدى.

8. قۇبىلايخان (忽必烈, Hūbìliè): بويسۇندۇرۇلغان خەلق ئۈستىدىكى ئىرقىي ئايرىمىچىلىق ھۆكۈمرانلىقى

قۇبىلايخان چىڭگىزخاننىڭ نەۋرىسى بولۇپ، پۈتۈن خىتاينى بويسۇندۇرۇپ يۈەن سۇلالىسىنى قۇرغان. ئۇ تۇنجى بولۇپ خىتايغا ھۆكۈمرانلىق قىلغان غەيرى-خەنزۇ ھۆكۈمران. ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقى يۈزەكى قارىغاندا «ئىناق» ۋە «مەدەنىي» كۆرۈنگەن بىلەن، ماھىيەتتە قاتتىق ئىرقىي ئايرىمىچىلىق ۋە زۇلۇم ئۈستىگە قۇرۇلغان.

8.1. مىللىي كەمسىتىش سىياسىتى: يۈەن سۇلالىسى جەمئىيەتتىكى كىشىلەرنى تۆت دەرىجىگە بۆلگەن: بىرىنچى دەرىجىلىك موڭغۇللار (ھۆكۈمران سىنىپ)، ئىككىنچى دەرىجىلىك سەمۇلار (色目人, Sèmùrén - ئوتتۇرا ۋە غەربىي ئاسىيالىقلار، مالىيە ۋە سودىنى باشقۇرىدىغانلار)، ئۈچىنچى دەرىجىلىك خەنزۇلار (汉人, Hànrén - شىمالىي خىتايلار)، ۋە ئەڭ تۆۋەن دەرىجىلىك جەنۇبلۇقلار (南人, Nánrén - سۇڭ سۇلالىسىنىڭ پۇقرالىرى). بۇ ئوچۇق-ئاشكارا مىللىي زۇلۇم ۋە كەمسىتىش سىياسىتى بولۇپ، ئۇنىڭ «ئىناق» ھۆكۈمرانلىق دەۋرىنىڭ ساختىلىقىنى ئىسپاتلايدۇ.
8.2. خىتايغا ئايلىنىش (Sinicization) ۋە ھاكىمىيەتنى مۇستەھكەملەش: قۇبىلايخان خىتاينىڭ ئەنئەنىۋى ئىدارە قىلىش ئۇسۇللىرىنى ئۆزلەشتۈرۈپ، ئۆزىگە خىتايچە ئىمپېراتور نامىنى قوللانغان. بۇ ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى بويسۇندۇرۇلغان خەلق ئارىسىدا قانۇنلاشتۇرۇشنىڭ بىر تاكتىكىسى بولۇپ، كېيىنكى مانجۇ ئىمپېراتورلىرىمۇ بۇ يولنى تۇتقان.
8.3. ئىقتىسادىي سىقىش ۋە مونوپوللۇق: يۈەن ھۆكۈمىتى مالىيەنى باشقۇرۇش ئۈچۈن كۆپىنچە سەمۇلارنى ئىشلەتكەن. ئۇلار خەلققە ئېغىر باج سېلىپ، قەغەز پۇلنى كەڭ كۆلەمدە تارقىتىپ، پۇل پاخاللىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، خەلقنى ئىقتىسادىي جەھەتتە قىيىن ئەھۋالدا قويدى.
8.4. خەنزۇلارغا قورال-ياراغ ساقلاشنى مەنئى قىلىش: يۈەن ھۆكۈمىتى خەنزۇلارنىڭ ئىسيان كۆتۈرۈشىدىن قاتتىق ئەنسىرەپ، ئۇلارنىڭ قورال-ياراغ ساقلىشىنى، كېچىدە يۈرۈشىنى ۋە كوللېكتىپ يىغىلىشلىرىنى قاتتىق مەنئى قىلغان. بۇ، ھۆكۈمراننىڭ بويسۇندۇرۇلغان خەلققە بولغان ئىشەنمەسلىكى ۋە قورقۇشىنىڭ ئىپادىسى.
8.5. تاشقى تاجاۋۇزچىلىقنىڭ مەغلۇبىيىتى: قۇبىلايخان بوۋىسىنىڭ ئىمپېرىيە ئارزۇسىنى داۋاملاشتۇرۇپ، ياپونىيە، ۋېيتنام ۋە بېرما قاتارلىق جايلارغا كۆپ قېتىم تاجاۋۇزچىلىق ئۇرۇشى قوزغىغان، ئەمما كۆپىنچىسى مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخىرلاشقان. بۇ، يۈەن سۇلالىسىنىڭ ھەربىي كۈچى ۋە بايلىقىنى زور دەرىجىدە خوراتقان.

9. مىڭ چېڭزۇ (明成祖, Míng Chéngzǔ) - يوڭلې ئىمپېراتورى: قانۇنسىز تەخت، زوراۋانلىق ۋە دۇنياۋى شان-شەرەپ ئارزۇسى

يوڭلې ئىمپېراتورى ئۆز جىيەنىنىڭ تەختىنى تارتىۋېلىش ئارقىلىق ھاكىمىيەتكە چىققان. ئۇنىڭ «مەڭگۈلۈك خۇشاللىق» (永乐, Yǒnglè) دەپ ئاتالغان دەۋرى ئەمەلىيەتتە قورقۇنچ، زوراۋانلىق ۋە غايەت زور كۈچ كۆرسىتىش ئارزۇسىغا تولغان.

9.1. سىياسىي رەقىبلەرنى يىلتىزىدىن يوقىتىش: ئۇ ئۆزىگە قارشى چىققان ئەمەلدار فاڭ شياۋرۇنىڭ پەقەت ئائىلىسىنىلا ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ئوقۇغۇچىلىرى ۋە دوستلىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان «ئون ئۇرۇقىنى يوقىتىش» (诛十族) دەك تارىختا مىسلى كۆرۈلمىگەن رەھىمسىز جازانى ئىجرا قىلغان. بۇ، خىتاي تارىخىدىكى مۇستەبىتلىكنىڭ يۇقىرى پەللىسى ئىدى.
9.2. مەخپىي ساقچى تەشكىلاتىنى كۈچەيتىش: ئۇ «شەرقىي قورۇق» (东厂, Dōng Chǎng) دەپ ئاتالغان خوجىئىنلار باشچىلىقىدىكى مەخپىي ساقچى تەشكىلاتىنى قۇرۇپ، پۈتۈن مەملىكەتتىكى ئەمەلدارلار ۋە خەلقنى نازارەت قىلغان. بۇ تەشكىلات خالىغانچە ئادەم تۇتۇش، قىيناش ۋە ئۆلتۈرۈش ھوقۇقىغا ئىگە بولۇپ، پۈتۈن جەمئىيەتنى قورقۇنچ ئىچىدە قويدى.
9.3. كېڭەيمىچىلىك ۋە كۈچ كۆرسىتىش: جېڭ خېنىڭ دېڭىز سەپىرى: ئۇ دېڭىزچى جېڭ خې (郑和, Zhèng Hé) نى چوڭ فىلوتقا باشچىلىق قىلىپ يەتتە قېتىم دېڭىزغا ئەۋەتكەن. بۇ سەپەرلەرنىڭ مەقسىتى سودا-سېتىقلا بولماستىن، بەلكى مىڭ سۇلالىسىنىڭ ھەربىي كۈچىنى نامايان قىلىپ، باشقا دۆلەتلەرنى ئۆزىگە باج تۆلەشكە مەجبۇرلاش ۋە دۇنياغا مىڭ سۇلالىسىنىڭ «ئۇلۇغ»لىقىنى جاكارلاش ئىدى. بۇ ئوچۇق-ئاشكارا ئىمپېرىيالىستىك ھەرىكەت ئىدى.
9.4. پايتەختنى بېيجىڭغا يۆتكەش: ئۇ پايتەختنى نەنجىڭدىن بېيجىڭغا يۆتكىگەن. بۇنىڭ بىر مۇھىم سەۋەبى، شىمالدىكى موڭغۇللارنىڭ تەھدىتىگە تېخىمۇ يېقىن بولۇپ، ئۇلارنى كونترول قىلىش ۋە ھەربىي ھەرىكەتلەرنى قانات يايدۇرۇش ئۈچۈن ئىدى. بۇمۇ ئۇنىڭ ھەربىي كېڭەيمىچىلىك تەپەككۇرىنىڭ بىر ئىپادىسى.
9.5. «يوڭلې قامۇسى» (永乐大典, Yǒnglè Dàdiǎn) نى تۈزدۈرۈش: ئۇ غايەت زور كىشىلىك كۈچ سەرپ قىلىپ، «يوڭلې قامۇسى» نى تۈزدۈرگەن. بۇ بىر تەرەپتىن مەدەنىيەتنى قوغداش ۋە گۈللەندۈرۈش بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن، بارلىق بىلىملەرنى ئىمپېراتورنىڭ كونتروللۇقىغا ئېلىپ، ئۆزىنى مەدەنىيەتنىڭ ئەڭ ئالىي ھامىيسى قىلىپ كۆرسىتىش ۋە ھۆكۈمرانلىقىنى مۇستەھكەملەشنىڭ بىر ۋاسىتىسى ئىدى.

10. كاڭشى ئىمپېراتورى (康熙, Kāngxī): مۇستەملىكىچىلىكنى مۇكەممەللەشتۈرۈش ۋە «بىرلىككە كەلگەن كۆپ مىللەتلىك دۆلەت» نەزەرىيەسىنىڭ ئاساسى

كاڭشى ئىمپېراتورى، بىر مانجۇ ھۆكۈمرانى بولۇش سۈپىتى بىلەن، خىتاينىڭ ئەنئەنىۋى ھۆكۈمرانلىق سەنئىتىنى قانداق قىلىپ مۇستەملىكىچىلىككە خىزمەت قىلدۇرۇشنىڭ ئەڭ مۇكەممەل ئۈلگىسىنى ياراتتى. ئۇنىڭ سىياسەتلىرى بۈگۈنكى خىتاينىڭ مىللىي سىياسىتى ۋە زېمىن دەۋالىرى ئۈچۈن بىۋاسىتە ئاساس بولماقتا.

10.1. تاجاۋۇزچىلىق ۋە زېمىننى كېڭەيتىش: كاڭشى تەيۋەننى بويسۇندۇردى، جۇڭغارلارغا قارشى ئۇزۇنغا سوزۇلغان ئۇرۇشنى باشلىدى ۋە تىبەت ئۈستىدىن كونتروللۇقنى كۈچەيتتى. ئۇنىڭ ھەربىي يۈرۈشلىرى چىڭ ئىمپېرىيەسىنىڭ زېمىنىنى ئەڭ يۇقىرى پەللىگە چىقاردى. بۈگۈنكى خىتاينىڭ شىنجاڭ ۋە تىبەت قاتارلىق زېمىنلارغا بولغان دەۋاسىنىڭ «تارىخىي ئاساسى» ئەنە شۇ چىڭ سۇلالىسىنىڭ قانلىق تاجاۋۇزچىلىقىغا تاقىلىدۇ.
10.2. مەدەنىيەت ئارقىلىق ئاسسىمىلياتسىيە قىلىش: كاڭشى «كاڭشى لۇغىتى» (康熙字典, Kāngxī Zìdiǎn) نى تۈزۈش قاتارلىق مەدەنىيەت ئىشلىرىغا كۆڭۈل بۆلۈش ئارقىلىق، ئۆزىنى خىتاي مەدەنىيىتىنىڭ ۋارىسى ۋە قوغدىغۇچىسى قىلىپ كۆرسىتىپ، مانجۇ ھۆكۈمرانلىقىنىڭ قانۇنلۇق ئاساسىنى تىكلىگەن. بۇ، بىر تەرەپتىن «يۇمشاق كۈچ» ئارقىلىق بويسۇندۇرۇش بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن بويسۇندۇرۇلغان خەلقلەرنىڭ مەدەنىيىتىنى سۇسلاشتۇرۇش ۋە ئاسسىمىلياتسىيە قىلىشنىڭ بىر تاكتىكىسى ئىدى.
10.3. «ئەدەبىي تۈرمە» (文字狱, Wénzìyù) ۋە ئىدېئولوگىيەلىك باستۇرۇش: ئۇنىڭ «مەرىپەتلىك» ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئارقىسىدا رەھىمسىز ئىدېئولوگىيەلىك باستۇرۇش يوشۇرۇنغان. ئۇ مانجۇ ھۆكۈمرانلىقىغا نارازىلىق بىلدۈرگەن ياكى يوشۇرۇن مەسخىرە قىلغان ھەرقانداق زىيالىينى ۋە ئۇنىڭ ئائىلىسىنى قاتتىق جازالىغان. بۇ، ئىدېئولوگىيەلىك كونترولنىڭ ھەرقانداق كىچىككىنە ئىپادىسىگىمۇ يول قويمايدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
10.4. «ياتلار ئارقىلىق ياتلارنى تىزگىنلەش» (以夷制夷, Yǐ Yí Zhì Yí) سىياسىتى: ئۇ ئەتراپتىكى مىللەتلەر ۋە قەبىلىلەر ئارىسىدىكى زىددىيەتلərdىن پايدىلىنىپ، ئۇلارنى بىر-بىرىگە قارشى قۇتراتقۇلۇق قىلىپ، ئۆزىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى مۇستەھكەملىگەن. مەسىلەن، ئۇ موڭغۇللارنى جۇڭغارلارغا قارشى تۇرۇشقا ئىشلىتىش، تىبەتتىكى ھەر قايسى دىنىي مەزھەپلەرنىڭ زىددىيىتىدىن پايدىلىنىش قاتارلىقلار. بۇ، خىتاينىڭ ئەنئەنىۋى دىپلوماتىيە تاكتىكىسى بولۇپ، بۈگۈنكى كۈندىمۇ دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا قوللىنىلماقتا.
10.5. «بىرلىككە كەلگەن كۆپ مىللەتلىك دۆلەت» نەزەرىيەسىنىڭ ئاساسىنى سېلىش: چىڭ ئىمپېرىيەسىنىڭ غايەت زور زېمىنىنى قانۇنلاشتۇرۇش ئۈچۈن، ئۇلار بارلىق بويسۇندۇرۇلغان مىللەتلەرنى (خەنزۇ، مانجۇ، موڭغۇل، ئۇيغۇر، تىبەت) «بىر ئائىلە» قىلىپ تەسۋىرلىگەن. كاڭشى ئۆزىنى پەقەت خەنزۇلارنىڭ ئىمپېراتورى ئەمەس، بەلكى موڭغۇللارنىڭ خاقانى، تىبەتلەرنىڭ بۇددا دىنىنىڭ ھامىيسى دەپ ئاتىغان. بۇ، بۈگۈنكى كومپارتىيە ھۆكۈمىتىنىڭ «جۇڭخۇا مىللىتى ئورتاق گەۋدىسى» دېگەن شوئارىنىڭ ئەڭ دەسلەپكى نۇسخىسى ئىدى.

ئىككىنچى قىسىم: ئىمپېرىيە روھىنىڭ قايتا تىرىلىشى – زامانىۋى خىتاي رەھبەرلىرى ۋە ئۇلارنىڭ قەدىمكى «ئۈلگىلىرى»

1911-يىلىدىكى شىنخەي ئىنقىلابى چىڭ سۇلالىسىنى ئاغدۇرۇپ، خىتاينىڭ ئىككى مىڭ يىلدىن ئارتۇق داۋاملاشقان ئىمپېراتورلۇق تۈزۈمىگە رەسمىي خاتىمە بەرگەن بولسىمۇ، ئۇ پەقەت تۈزۈمنىڭ سىرتقى قېپىنىلا ئۆزگەرتەلىدى، ئەمما ئۇنىڭ چوڭقۇر يىلتىز تارتقان روھى ۋە ئىدىيەۋى يادروسىنى يوقىتالمىدى. ھوقۇقنى مۇتلەقلەشتۈرۈش، «بىرلىك» نامىدا ھەرقانداق قارشىلىقنى باستۇرۇش، خەلقنى دۆلەت ماشىنىسىنىڭ قۇربانلىقى دەپ قاراش، ۋە «تىيەنشيا» (天下, Tiānxià) ئىدىيەسى ئاستىدا ئەتراپنى بويسۇندۇرۇش ۋە كېڭىيىشنى تەبىئىي ھوقۇق دەپ بىلىشتىن ئىبارەت بۇ ئىمپېرىيە روھى، 20-ئەسىردە يېڭى لىباس كىيىپ، خىتاي كوممۇنىستىك پارتىيەسىنىڭ (كپ) ھۆكۈمرانلىقىدا قايتا تىرىلدى. كپ رەھبەرلىرى بۇ قەدىمكى مۇستەبىت مىراسلارنى ھەرگىز تاسادىپىي قوبۇل قىلمىدى، بەلكى ئۇنى ئاڭلىق ھالدا ئۆزلىرىنىڭ ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈش پەلسەپەسىنىڭ مۇھىم بىر قىسمىغا ئايلاندۇرۇپ، ئۇنى زامانىۋى ئىدېئولوگىيە ۋە تېخنىكا بىلەن بىرلەشتۈرۈپ، تېخىمۇ قورقۇنچلۇق بىر دەرىجىگە ئېلىپ چىقتى.

ماۋ زېدۇڭ (毛泽东, Máo Zédōng) – «ماركىس قوشۇلغان چىن شىخۇاڭ»

ماۋ زېدۇڭنىڭ سىياسىي ھاياتى ۋە ئىدىيەسىنى چۈشىنىشنىڭ ئاچقۇچى، ئۇنىڭ ماركسىزمدىن بەكرەك، خىتاينىڭ ئەنئەنىۋى ئىمپېراتورلۇق سەنئىتىگە، بولۇپمۇ تارىختىكى ئەڭ رەھىمسىز ۋە ئەڭ مۇستەبىت دەپ قارالغان چىن شىخۇاڭغا بولغان چوقۇنۇشىدا يوشۇرۇنغان. ئۇ ئۆزىنى ھەرگىزمۇ بىر دېموكراتىك رەھبەر دەپ قارىمىدى، بەلكى تارىخنى قايتا يارىتىدىغان، بارلىق كونا تۈزۈملەرنى يوقىتىپ، ئۆز ئىرادىسى بويىچە يېڭى بىر دۇنيا قۇرىدىغان بىر «ئىمپېراتور-پەيلاسوپ» دەپ بىلدى.

ئۇنىڭ چىن شىخۇاڭغا بولغان ھەۋىسى پەقەت يوشۇرۇن بىر مايىللىق ئەمەس، بەلكى ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغىچە ئاشكارا ئىپادىلەپ كەلگەن بىر ئىدىيەۋى تاللىشى ئىدى. 1958-يىلى كپ نىڭ بىر يىغىنىدا، زىيالىيلارنى باستۇرۇشىنى تەنقىد قىلغانلارغا قارىتا ئۇ ھاياجان بىلەن مۇنداق دېگەن: «چىن شىخۇاڭ دېگەن نېمە؟ ئۇ پەقەت 460 نەپەر ئۆلىمانىلا تىرىك كۆمگەن. بىز بولساق 46 مىڭ ئۆلىمانى كۆمدۇق… بىز ئۆلىمالارنى باستۇرۇشتا چىن شىخۇاڭدىن يۈز ھەسسە ئېشىپ كەتتۇق. سىلەر بىزنى چىن شىخۇاڭغا ئوخشاش مۇستەبىت دەپ تىللايسىلەر، بىز بۇنى تولۇق ئېتىراپ قىلىمىز. ئەمما يېتەرلىك ئەمەس، بۇنى تېخىمۇ ئاشۇرۇش كېرەك». (مەنبە: لى جىسۈينىڭ «رەئىس ماۋنىڭ شەخسىي دوختۇرىنىڭ ئەسلىمىلىرى»). بۇ سۆز ئۇنىڭ رەھىمسىزلىكنى بىر جىنايەت ئەمەس، بەلكى بىر «ئۇلۇغ» ھۆكۈمراننىڭ شانلىق نەتىجىسى ۋە كۈچ-قۇدرىتىنىڭ نامايەندىسى دەپ قارايدىغانلىقىنى تولۇق ئاشكارىلايدۇ.

«مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» (文化大革命) ماۋنىڭ چىن شىخۇاڭدىن ئۈلگە ئېلىشىنىڭ ئەڭ يۇقىرى پەللىسى ئىدى. بۇ ھەرىكەت ماھىيەتتە چىن شىخۇاڭنىڭ «كىتاب كۆيدۈرۈپ، ئالىملارنى كۆمۈشى» (焚书坑儒) نىڭ زامانىۋى، تېخىمۇ كەڭ كۆلەملىك ۋە تېخىمۇ ۋەھشىي نۇسخىسى ئىدى. قىزىل قوغدىغۇچىلار (红卫兵) پۈتۈن مەملىكەتنى ئايلىنىپ، ئىبادەتخانىلارنى، تارىخىي يادىكارلىقلارنى ۋە كلاسسىك كىتابلارنى ۋەيران قىلدى. زىيالىيلار، پروفېسسورلار ۋە سەنئەتكارلار «ئوچۇق مەيداندا كۈرەش قىلىش» (批斗) قا تارتىلىپ، خورلاندى، ئۆلتۈرۈلدى ياكى ئۆزىنى ئۆلتۈرۈۋېلىشقا مەجبۇر بولدى. بۇنىڭ مەقسىتى پەقەت سىياسىي رەقىبلەرنى يوقىتىشلا ئەمەس، بەلكى خىتاينىڭ نەچچە مىڭ يىللىق مەدەنىيەت ئەنئەنىسىنى پۈتۈنلەي يوقىتىپ، خەلقنىڭ روھىيىتىنى بىر ئاق قەغەزگە ئايلاندۇرۇپ، ئۇنىڭغا پەقەت ماۋ ئىدىيەسىنىلا يېزىش ئىدى. بۇ، چىن شىخۇاڭنىڭ پىكىرنى بىرلىككە كەلتۈرۈش ئارزۇسىنىڭ ئەڭ مۇكەممەل ئەمەلگە ئېشىشى ئىدى.

دېڭ شياۋپىڭ (邓小平, Dèng Xiǎopíng) – ئەمەلىيەتچىل ئىمپېراتور ۋە ھاكىمىيەت خەۋپسىزلىكىنىڭ مۇقەددەسلىكى

ماۋنىڭ ئۆلۈمىدىن كېيىن، خىتاي ئىقتىسادىي ۋەيران بولۇش گىرۋىكىگە كېلىپ قالغاندا، دېڭ شياۋپىڭ ھاكىمىيەتكە چىقتى. ئۇ ماۋنىڭ ئاشكارا رەھىمسىزلىكىدىن پەرقلىق يول تۇتتى، لېكىن ئۇنىڭ ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈش پەلسەپەسىنىڭ يادروسىدا، ئىمپېراتورلۇق دەۋرىدىن مىراس قالغان بىر مۇقەددەس پرىنسىپ بار ئىدى: ھاكىمىيەتنىڭ، يەنى كومپارتىيەنىڭ مۇتلەق ھۆكۈمرانلىقىنىڭ مۇقىملىقى ھەممىدىن ئەلا. بۇنىڭ ئۈچۈن ھەرقانداق بەدەل تۆلەشكە بولاتتى.

ئۇنىڭ «ئىسلاھات ۋە ئېچىۋېتىش» (改革开放) سىياسىتى خۇددى تارىختىكى بەزى ئىمپېراتورلارنىڭ (مەسىلەن، سۇڭ تەيزۇنىڭ پۇقراۋىي ئەمەلدارلارغا تايىنىشى ياكى سۈي ۋېندىنىڭ ئىقتىسادنى تەرەققىي قىلدۇرۇشى) ھاكىمىيەت كرىزىسىنى يېڭىش ئۈچۈن قوللانغان تاكتىكىسىغا ئوخشايتتى. ئۇ خەلققە ئىقتىسادىي ئەركىنلىك بېرىش ئارقىلىق، ئۇلارنىڭ سىياسىي تەلەپلىرىنى سۇسلاشتۇرۇشقا ۋە پارتىيەنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا بولغان قوللىشىنى قولغا كەلتۈرۈشكە ئۇرۇندى. لېكىن، بۇ ئىقتىسادىي ئەركىنلىكنىڭ بىر قىزىل سىزىقى بار ئىدى: ئۇ ھەرگىز كومپارتىيەنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا تەھدىت سالماسلىقى كېرەك ئىدى.

1989-يىلىدىكى تيەنئەنمېن مەيدانىدىكى دېموكراتىيە ھەرىكىتى بۇ قىزىل سىزىقنىڭ قانداق بىر قانلىق سىزىق ئىكەنلىكىنى پۈتۈن دۇنياغا نامايان قىلدى. تەلەپلىرى ئىنتايىن مۆتىدىل بولغان ئوقۇغۇچىلار ۋە پۇقرالارنىڭ تىنچ نامايىشىغا قارىتا، دېڭ شياۋپىڭ ھېچ ئىككىلەنمەستىن ئارمىيە ئىشقا سېلىپ، ئۇنى قانلىق باستۇرۇشقا بۇيرۇدى. بۇ، خۇددى بىر ئىمپېراتورنىڭ ئۆز ھاكىمىيىتىگە قارشى چىققان «ئىسيانچىلار»نى رەھىمسىزلەرچە يوقاتقىنىغا ئوخشايتتى. تيەنئەنمېن قىرغىنچىلىقى دېڭنىڭ ۋە پۈتۈن كپ رەھبەرلىك قاتلىمىنىڭ روھىدىكى چوڭقۇر ئىمپېراتورلۇق تەپەككۇرىنى ئاشكارىلىدى: خەلقنىڭ ئاۋازى، دېموكراتىيە ۋە ئىنسان ھوقۇقى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى پارتىيەنىڭ مۇتلەق ھۆكۈمرانلىقى ئالدىدا ھېچقانداق قىممەتكە ئىگە ئەمەس ئىدى. ئۇنىڭ «ئىقتىسادنى چىڭ تۇتۇش، سىياسىينى بوشاشتىرماسلىق» (一手抓经济，一手抓政治) مودېلى، ھاكىمىيەتنى مۇستەھكەملەشنىڭ يەنە بىر خىل زامانىۋى ئىمپېراتورلۇق ئۇسۇلىغا ئايلاندى.

شى جىنپىڭ (习近平, Xí Jìnpíng) – يېڭى دەۋرنىڭ ھەممىگە قادىر ئىمپېراتورى ۋە ئىمپېرىيە ئارزۇسىنىڭ ئەڭ يۇقىرى پەللىسى

ئەگەر ماۋ چىن شىخۇاڭنىڭ رەھىمسىزلىكىگە، دېڭ بولسا سۇڭ تەيزۇنىڭ ھاكىمىيەت خەۋپسىزلىكىنى ھەممىدىن ئەلا بىلىش پرىنسىپىغا ۋارىسلىق قىلغان بولسا، شى جىنپىڭ خىتاي تارىخىدىكى بارلىق مۇستەبىت ئىمپېراتورلارنىڭ—چىن شىخۇاڭنىڭ مۇتلەق ھوقۇققا بولغان ھەۋىسى، خەن ۋۇدىنىڭ كېڭەيمىچىلىك ئارزۇسى، كاڭشىنىڭ «كۆپ مىللەتلىك ئىمپېرىيە» قۇرۇش تاكتىكىسى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملەپ، ئۇنى 21-ئەسىردىكى يۇقىرى تېخنىكا (بولۇپمۇ سۈنئىي ئىدراك ۋە چوڭ سانلىق مەلۇمات) بىلەن بىرلەشتۈرۈپ، مىسلى كۆرۈلمىگەن بىر دەرىجىدىكى مۇستەبىتلىك تۈزۈمىنى ياراتتى.

ھوقۇقنى مۇتلەقلەشتۈرۈش: شى جىنپىڭ ھاكىمىيەتكە چىققاندىن كېيىن، دېڭ شياۋپىڭ دەۋرىدىن بۇيان شەكىللەنگەن «كوللېكتىپ رەھبەرلىك» تۈزۈمىنى پۈتۈنلەي بىكار قىلىپ، رەھبەرلىك مۇددىتى چەكلىمىسىنى ئېلىپ تاشلاپ، ئۆزىنى ماۋدىن بۇيانقى ئەڭ ھوقۇقلۇق رەھبەرگە ئايلاندۇردى. ئۇنىڭ «چىرىكلىككە قارشى تۇرۇش» ھەرىكىتى ماھىيەتتە سىياسىي رەقىبلىرىنى تازىلاپ، پارتىيە، ھۆكۈمەت ۋە ئارمىيە ئىچىدىكى بارلىق ھوقۇقنى ئۆز قولىغا مەركەزلەشتۈرۈشنىڭ بىر ۋاسىتىسى بولدى. بۇ، قەدىمكى ئىمپېراتورلارنىڭ تەختكە چىققاندىن كېيىن، ئۆزىگە قارشى چىقىش ئېھتىمالى بولغان گېنېراللار ۋە ۋەزىرلەرنى يوقىتىش تاكتىكىسى بىلەن پۈتۈنلەي ئوخشاش.

ئىمپېرىيە ئارزۇسىنىڭ قايتا تىرىلىشى: ئۇ ئوتتۇرىغا قويغان «جۇڭخۇا مىللىتىنىڭ ئۇلۇغ گۈللىنىشى» ۋە «جۇڭگو ئارزۇسى» (中国梦) دېگەن شوئارلار، ماھىيەتتە خەن ۋۇدى ۋە كاڭشىنىڭ ئىمپېرىيە ئارزۇسىنىڭ زامانىۋى ئىنكاسىدۇر. بۇ «ئارزۇ» نىڭ يادروسى خىتاينى قايتىدىن دۇنيانىڭ مەركىزىگە، يەنى «ئوتتۇرا پادىشاھلىق» (中国, Zhōngguó) قا ئايلاندۇرۇش، ۋە دۇنيا تەرتىپىنى خىتاينىڭ مەنپەئەتىگە ئۇيغۇن ھالدا قايتا شەكىللەندۈرۈشتۇر. «بىر بەلباغ، بىر يول» تەشەببۇسى بۇ ئىستراتېگىيەنىڭ ئىقتىسادىي قورالى بولسا، جەنۇبىي دېڭىزدىكى سۈنئىي ئاراللارنى ھەربىيلەشتۈرۈش ئۇنىڭ ھەربىي كاپالىتىدۇر. بۇ، قەدىمكى ئىمپېراتورلارنىڭ «باج تاپشۇرۇش سىستېمىسى» (朝贡体系) ئارقىلىق ئەتراپتىكى دۆلەتلەرنى ئىقتىسادىي ۋە سىياسىي جەھەتتىن ئۆزىگە بېقىندى قىلىش تاكتىكىسىنىڭ زامانىۋى نۇسخىسىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.

زامانىۋى ئاسسىمىلياتسىيە ۋە مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى: شى جىنپىڭنىڭ شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلارغا يۈرگۈزۈۋاتقان سىياسىتى، قەدىمكى ئىمپېرىيە روھىنىڭ بۈگۈنكى كۈندە قانچىلىك رەھىمسىز بولالايدىغانلىقىنىڭ ئەڭ ئېنىق دەلىلىدۇر. ئۇ چىڭ سۇلالىسىنىڭ «بىرلىككە كەلگەن كۆپ مىللەتلىك دۆلەت» نەزەرىيەسىنى «جۇڭخۇا مىللىتى ئورتاق گەۋدىسى» (中华民族共同体) دېگەن يېڭى شوئار ئاستىدا تېخىمۇ ئەسەبىيلەشتۈردى. بۇ شوئارنىڭ ماھىيىتى، باشقا مىللەتلەرنىڭ تىل، دىن، مەدەنىيەت ۋە تارىخىي كىملىكىنى پۈتۈنلەي يوقىتىپ، ئۇلارنى خەنزۇ مەركەزلىك بىر «جۇڭخۇا» كىملىكىگە مەجبۇرىي سىڭدۈرۈش، يەنى ئاسسىمىلياتسىيە قىلىشتۇر. «قايتا تەربىيەلەش لاگېرلىرى»، مەجبۇرىي ئەمگەك، دىنىي ئېتىقادنى باستۇرۇش ۋە تىل-يېزىقنى چەكلەش قاتارلىق سىياسەتلەر، چىن شىخۇاڭنىڭ قانۇنچىلىق ئىدىيەسىنىڭ 21-ئەسىردىكى ئەڭ قورقۇنچلۇق ئەمەلىيىتى بولۇپ، ئۇ بىر پۈتۈن مىللەتنى مەدەنىيەت جەھەتتىن يوقىتىشنى مەقسەت قىلغان بىر قىرغىنچىلىق ھەرىكىتىدۇر.

خۇلاسە: ئۆزگەرمىگەن روھ ۋە دۇنياغا بولغان تەھدىت

خىتاي تارىخىدىكى «ئۇلۇغ» ئىمپېراتورلاردىن تارتىپ بۈگۈنكى كپ رەھبەرلىرىگىچە، بىز بىر ئۈزۈلمەس ۋە ئۆزگەرمەس ھاكىمىيەت پارادىگمىسىنى كۆرىمىز. بۇ پارادىگما ھوقۇقنى ھەممىدىن ئەلا بىلىدۇ، بىرلىكنى ھەرقانداق بەدەل تۆلەش ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشۇرۇشنى توغرا دەپ قارايدۇ، ۋە ئۆزىدىن باشقا ھەرقانداق مىللەت ۋە مەدەنىيەتكە پەس كۆز بىلەن قاراپ، ئۇلارنى بويسۇندۇرۇش ياكى ئاسسىمىلياتسىيە قىلىشنى ئۆزىنىڭ «تارىخىي بۇرچى» دەپ بىلىدۇ.

ماۋ زېدۇڭنىڭ چىن شىخۇاڭنى ئاشكارا مەدھىيىلىشى، دېڭ شياۋپىڭنىڭ ھاكىمىيەت مۇقىملىقى ئۈچۈن قان تۆكۈشتىن يانماسلىقى، ۋە شى جىنپىڭنىڭ «جۇڭخۇا مىللىتىنىڭ ئۇلۇغ گۈللىنىشى» نامىدا قەدىمكى ئىمپېرىيە ئارزۇسىنى قايتا تىرىلدۈرۈشى، بۇ ئىمپېرىيە روھىنىڭ ھەرگىزمۇ تارىخقا كۆمۈلۈپ قالمىغانلىقىنى، ئەكسىچە بۈگۈنكى خىتاينىڭ سىياسىي ھەرىكەتلىرىنى بەلگىلەۋاتقان جانلىق بىر كۈچ ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ. شۇڭلاشقا، دۇنيا خىتاينىڭ قۇدرەت تېپىشىغا يۈزلەنگەندە، ئۇنىڭ ئىقتىسادىي كۈچىگىلا ئەمەس، بەلكى بۇ كۈچنىڭ ئارقىسىدىكى بۇ قەدىمىي، رەھىمسىز ۋە كېڭەيمىچى ئىمپېرىيە روھىغا ھەزەر ئەيلىشى كېرەك. چۈنكى بۇ روھ بويىچە، كۈچلۈك خىتاي ھەرگىزمۇ باشقىلار بىلەن تەڭتۇش بولۇپ ياشىمايدۇ، بەلكى ئۇلارنى ئۆزىنىڭ «تىيەنشيا» سىدىكى يېڭى بويسۇنغۇچىلارغا ئايلاندۇرۇشنى نىشان قىلىدۇ.