شى جىنپىڭ ئىدىيەسىنىڭ قەدىمكى يىلتىزى

مۇقەددىمە: قىزىل بايراق ئارقىسىدىكى ئەجدىھانى كۆرۈش

ھازىرقى زامان خىتاينى چۈشىنىش، نۇرغۇن غەربلىك تەتقىقاتچىلار ۋە سىياسەتچىلەر ئۈچۈن دائىم ماركسىزم-لېنىنىزم ياكى «خىتايچە ئالاھىدىلىككە ئىگە سوتسىيالىزم» نىڭ نەزەرىيەۋى رامكىسى ئىچىدە ئېلىپ بېرىلىدىغان بىر ئەقلىي پائالىيەتتۇر. ئۇلار كومپارتىيەنىڭ ھۆججەتلىرىنى ۋاراقلايدۇ، ئىقتىسادىي سانلىق مەلۇماتلارنى ئانالىز قىلىدۇ ۋە پارتىيە رەھبەرلىرىنىڭ نۇتۇقلىرىدىن سىياسىي سىگناللارنى ئىزدەيدۇ. بۇلارنىڭ ھەممىسى زۆرۈر، ئەمما بۇلار پەقەت ھازىرقى خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ يۈزەكى قېپى. بۇ قەپنىڭ ئىچىدىكى ھەقىقىي مەشغۇلات سىستېمىسىنى، يەنى ئۇنىڭ روھى ۋە مەنتىقىسىنى چۈشىنىش ئۈچۈن، بىز چوقۇم نەزىرىمىزنى تېخىمۇ چوڭقۇرغا، خىتاينىڭ ئىككى مىڭ يىلدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە، رەھىمسىز، ئەمما ئىنتايىن ئۈنۈملۈك بولغان دۆلەت ئىدارە قىلىش ئەنئەنىسى قانۇنچىلىق (法家, Fǎjiā) ئىدىيەسىگە تىكىشىمىز كېرەك.

بۇ، نۇرغۇن چەتئەللىك كۆزەتكۈچىلەر سەل قارايدىغان، ئەمما شى جىنپىڭ (习近平, Xí Jìnpíng) دەۋرىدىكى ھاكىمىيەتنىڭ بارلىق ھەرىكەتلىرىنى چۈشىنىشنىڭ ئاچقۇچى بولغان نۇقتىدۇر. شى جىنپىڭنىڭ ئۆزى دائىم نەقىل كەلتۈرىدىغان قەدىمكى ئىبارىلەر، ئۇنىڭ بۇ تارىخىي مىراسنى قانچىلىك چوڭقۇر قوبۇل قىلغانلىقىنىڭ ئەڭ ياخشى ئىسپاتى. بۇلار ئەدەبىي بېزەك ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىق پەلسەپىسىنى ئاشكارىلايدىغان يوشۇرۇن كودلاردۇر. تۆۋەندە، بىز بۇ كودلاردىن 13 نى يېشىش ئارقىلىق، ئىمپېراتورلارنىڭ روھىنىڭ بۈگۈنكى كۈندە قانداق تىرىلگەنلىكىنى ئىلمىي ئاساستا تەھلىل قىلىمىز.

1. «功崇惟志，业广惟勤» — دۆلەت غايىسى ئۈچۈن ھەممە نەرسە قۇربان بولسۇن

ئىبارە: 功崇惟志，业广惟勤 (gōng chóng wéi zhì, yè guǎng wéi qín)
يۈزەكى مەنىسى: ئۇلۇغ تۆھپە تىكلەش پەقەت ئالىي غايىگە باغلىق، كەڭرى ئىش-ئىزلىرىنى راۋاجلاندۇرۇش پەقەت تىرىشچانلىققا باغلىق. بۇ خۇددى بىر ئىجابىي، ئىلھاملاندۇرغۇچى شۇئارغا ئوخشايدۇ.
تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆز خىتاينىڭ ئەڭ قەدىمكى كلاسسىكلىرىنىڭ بىرى بولغان «شاڭشۇ - جوۋشۇ» (《尚书·周书》) دىن كەلگەن. ئۇنىڭ تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى ئىنتايىن قانلىق. جوۋ سۇلالىسى (周朝, Zhōu cháo) شاڭ سۇلالىسى (商朝, Shāng cháo) نى ئاغدۇرۇپ، يېڭى ھاكىمىيەتنى ئەمدىلا قۇرغاندا، دۆلەت تېخى مۇقىم ئەمەس ئىدى. جوۋ ۋۇۋاڭ (周武王, Zhōu Wǔwáng) ۋاپات بولغاندىن كېيىن، ئۇنىڭ ياش ئوغلى چېڭ ۋاڭ (周成王, Zhōu Chéngwáng) نىڭ ھامىيسى بولغان جوۋ گۇڭ (周公, Zhōu Gōng) ھاكىمىيەتنى ئىدارە قىلدى. دەل مۇشۇ ۋاقىتتا، جوۋ گۇڭنىڭ ئۆز قېرىنداشلىرى شاڭ سۇلالىسىنىڭ قالدۇق كۈچلىرى بىلەن بىرلىشىپ «ئۈچ نازارەتچىنىڭ ئىسيانى» (三监之乱, Sān Jiàn zhī Luàn) نى قوزغىدى. جوۋ گۇڭ دۆلەتنىڭ يېڭىدىن تىكلەنگەن «ئالىي غايىسى» (惟志) ئۈچۈن قىلچە ئىككىلەنمەي، قېرىنداشلىق مېھرىنى بىر چەتكە قايرىپ قويۇپ، ئۈچ يىللىق جازا يۈرۈشى ئارقىلىق ئىسياننى رەھىمسىزلەرچە باستۇردى، ئىسيانغا قاتناشقان قېرىنداشلىرىنى ئۆلتۈردى ۋە سۈرگۈن قىلدى. بۇ ھەرىكەت، دۆلەت مەنپەئەتى (国家利益, guójiā lìyì) ئالدىدا شەخسىي ھېسسىيات ۋە ھەتتا ئائىلە مۇناسىۋىتىنىڭمۇ قۇربان قىلىنىشى كېرەكلىكىدىن ئىبارەت رەھىمسىز سىياسىي پرىنسىپنى تىكلىدى.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ 2013-يىلى 12-نۆۋەتلىك مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيىنىڭ يېپىلىش مۇراسىمىدىكى نۇتقىدا بۇ سۆزنى نەقىل كەلتۈردى. ئۇ بۇ يەردە «خىتاي ئارزۇسى» (中国梦, Zhōngguó Mèng) نى تىلغا ئېلىپ، بۇنى ھازىرقى دەۋرنىڭ «ئالىي غايىسى» (惟志) دەپ بېكىتتى. ئۇنىڭ بۇ سۆزنى ئىشلىتىشىدىكى ھەقىقىي مەقسەت، خۇددى جوۋ گۇڭغا ئوخشاش، بۇ «ئالىي غايە» گە يېتىش يولىدىكى ھەر قانداق توسالغۇنى، مەيلى ئۇ ئىچكى سىياسىي ئۆكتىچىلەر بولسۇن، خوڭكوڭدىكى دېموكراتىيە تەلەپلىرى بولسۇن، ياكى شەرقىي تۈركىستاندىكى مىللىي ۋە دىنىي ئۆزلۈك بولسۇن، «دۆلەتنىڭ مۇقىملىقىغا تەھدىت» دەپ قاراپ، قەتئىي ۋە رەھىمسىز ۋاسىتىلەر بىلەن باستۇرۇشنى ئاقلاشتۇر. بۇ، «ئۇلۇغ ئىش» ئۈچۈن ھەر قانداق «كىچىك توسالغۇ» نى يوقىتىش كېرەكلىكىدىن ئىبارەت قەدىمكى ھۆكۈمرانلىق مەنتىقىسىنىڭ زامانىۋى ئىپادىسىدۇر.

2. «积土而为山» — بىرتۇتاش ئىمپېرىيە ئۈچۈن «ئوخشىمىغان توپىلار» نى تازىلاش

ئىبارە: 积土而为山，积水而为海 (jī tǔ ér wéi shān, jī shuǐ ér wéi hǎi)
يۈزەكى مەنىسى: توپا يىغىلىپ تاغ بولۇر، سۇ يىغىلىپ دېڭىز بولۇر. بۇ ئۈزۈلدۈرمەي تىرىشىشنىڭ مۇھىملقىنى كۆرسىتىدىغان ئاددىي تەمسىل.

تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ ئىبارە كۇڭزىچى شۈنزى (荀子, Xúnzǐ) نىڭ ئەسىرىدىن كەلگەن. شۈنزى گەرچە كۇڭزىچى بولسىمۇ، ئۇ «ئىنسان تەبىئىتى ئەسلىدىن رەزىل» (性恶论, xìng’è lùn) دەپ قاراپ، ئىنساننى پەقەت قاتتىق قانۇن ۋە تۈزۈم ئارقىلىقلا تىزگىنلەش كېرەكلىكىنى تەشەببۇس قىلغان. ئۇنىڭ بۇ ئىدىيەسى قانۇنچىلىقنىڭ يېتىلىشىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن. ئۇنىڭ ئەڭ داڭلىق ئىككى شاگىرتى، خەن فېي (韩非, Hán Fēi) ۋە لى سى (李斯, Lǐ Sī)، قانۇنچىلىق ئىدىيەسىنىڭ ئۇلۇغ ۋەكىللىرىگە ئايلاندى. لى سى كېيىن چىن شىخۇاڭ (秦始皇, Qín Shǐhuáng) نىڭ باش ۋەزىرى بولۇپ، «توپا يىغىپ تاغ ياساش» پەلسەپىسىنى دۆلەت قۇرۇلۇشىنىڭ يادروسى قىلدى. ئۇلارنىڭ «تاغ» ى – بىرتۇتاش، مۇتلەق مەركەزچى، ھەممە نەرسە بىر قېلىپقا سېلىنغان قۇدرەتلىك چىن ئىمپېرىيەسى ئىدى. بۇ «تاغ» نى قۇرۇش ئۈچۈن، ئۇلار «ئوخشىمىغان تەركىبتىكى توپىلار» نى، يەنى ئوخشىمىغان ئىدىيەلەر، كىتابلار ۋە مەدەنىيەتلەرنى يوقىتىش كېرەك دەپ قارىدى. نەتىجىدە تارىختىكى ئەڭ ۋەھشىي مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى – «كىتابلارنى كۆيدۈرۈپ، ئالىملارنى تىرىك كۆمۈش» (焚书坑儒, fén shū kēng rú) نى ئەمەلگە ئاشۇردى. بۇ، دۆلەتنىڭ «ئۇلۇغ قۇرۇلۇشى» ئۈچۈن كۆپ خىللىقنى پۈتۈنلەي يوقىتىپ، مەجبۇرىي بىر خىللاشتۇرۇشنىڭ كلاسسىك ئۈلگىسىدۇر.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ 2018-يىللىق بوئاۋ ئاسىيا مۇنبىرىدىكى نۇتقىدا بۇ سۆزنى ئىشلىتىپ، «ئىنسانىيەت تەقدىرى ئورتاق گەۋدىسى» قۇرۇشقا چاقىردى. ئەمما بۇ سۆزنىڭ دۆلەت ئىچىدىكى ئەمەلىيىتى تېخىمۇ قورقۇنچلۇق. ھازىرقى ھاكىمىيەتنىڭ «جۇڭخۇا مىللىتى ئورتاق گەۋدىسى ئېڭىنى مۇستەھكەملەش» (铸牢中华民族共同体意识) نامىدىكى سىياسىتى، دەل چىن شىخۇاڭنىڭ «تاغ ياساش» مودېلىنىڭ زامانىۋى داۋامىدۇر. بۇ «تاغ» نى ياساش ئۈچۈن، ئۆزىگە خاس تىلى، دىنى ۋە مەدەنىيىتى بار ئۇيغۇرلار ۋە باشقا مىللەتلەر، بۇ بىرلىككە كەلگەن «تاغ» قا ماس كەلمەيدىغان، تازىلىنىشقا تېگىشلىك «ئوخشىمىغان توپا» دەپ قارىلىدۇ. شەرقىي تۈركىستاندىكى «قايتا تەربىيەلەش» لاگېرلىرى، مەجبۇرىي ئەمگەك، مەدەنىيەت ئىزلىرىنى يوقىتىش قاتارلىق سىياسەتلەرنىڭ ھەممىسى، بۇ «توپىلار» نى بىر قېلىپقا سېلىپ، بىرتۇتاش «خىتاي توپىسى» غا ئايلاندۇرۇش ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلماقتا. بۇ، دۆلەتنىڭ ئۇلۇغۋار پىلانى ئۈچۈن پۈتۈن بىر مىللەتنىڭ كىملىكىنى قۇربان قىلىشنى مەقسەت قىلىدىغان رەھىمسىز قانۇنچىلىق روھىنىڭ ئەينەن تەكرارلىنىشىدۇر.

3. «空谈误国، 实干兴邦» — مۇتلەق ئىتائەت، قارشى پىكىرگە ئۆلۈم

ئىبارە: 空谈误国、实干兴邦 (kōng tán wù guó, shí gàn xīng bāng)
يۈزەكى مەنىسى: قۇرۇق گەپ دۆلەتنى خاراب قىلىدۇ، ئەمەلىي ئىش دۆلەتنى گۈللەندۈرىدۇ. بۇ ئەمەلىيەتچانلىقنى ۋە جاپاغا چىداپ ئىشلەشنى تەشەببۇس قىلىدىغان ھېكمەتلىك سۆزدەك ئاڭلىنىدۇ.
تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆزنى مىڭ سۇلالىسى (明朝, Míng cháo) يىمىرىلگەندىن كېيىنكى مۇتەپەككۇر گۇ يەنۋۇ (顾炎武, Gù Yánwǔ) ئوتتۇرىغا قويغان. ئۇ مىڭ ئەمەلدارلىرىنىڭ ئەمەلىيەتتىن ئاجرىغان «ساپ سۆھبەت» (清谈, qīng tán) لەرگە بېرىلىپ كېتىپ، دۆلەتنى ھالاكەتكە ئېلىپ بارغانلىقىنى قاتتىق تەنقىد قىلغان. بۇ سۆز، ئەمەلىيەتتە، بوشاڭ، سۆزمەن ھاكىمىيەتكە بولغان نەپرەتنى ۋە كۈچلۈك، قەتئىي، ھەتتا زالىم بولسىمۇ ئىش قىلالايدىغان ھۆكۈمرانغا بولغان تەشنالىقنى ئىپادىلەيدۇ. بۇنىڭ تارىختىكى ئەڭ مۇكەممەل ئۈلگىسى چىڭ سۇلالىسى (清朝, Qīng cháo) دىكى يوڭجېڭ ئىمپېراتورى (雍正皇帝, Yōngzhèng huángdì) دۇر. ئۇ تارىختا ئەڭ «ئەمەلىيەتچان» (实干) ئىمپېراتور دەپ قارىلىدۇ. ئۇنىڭ «ئەمەلىي ئىش» لىرى: كەڭ كۆلەملىك چىرىكلىككە قارشى تۇرۇش ھەرىكىتى ئارقىلىق سىياسىي رەقىبلىرىنى ۋە ھەتتا ئۆز قېرىنداشلىرىنى تازىلاش؛ «ھەربىي سىرلار ئىشخانىسى» (军机处, Jūnjīchù) نى قۇرۇپ، بارلىق ھوقۇقنى مۇتلەق ئۆز قولىغا مەركەزلەشتۈرۈش؛ ۋە «يېزىق تۈرمىسى» (文字狱, wénzìyù) دەپ ئاتالغان ئەدەبىي جىنايەت دېلولىرىنى كەڭ كۆلەمدە پەيدا قىلىپ، زىيالىيلارنىڭ ھەر قانداق مۇستەقىل پىكرىنى بوغۇش قاتارلىقلاردۇر. يوڭجېڭ ئۈچۈن، «ئەمەلىي ئىش» ئۆزىنىڭ ئىرادىسىنى قىلچە بۇرمىلىماي ئىجرا قىلىش بولسا، «قۇرۇق گەپ» ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا قارشى كېلىدىغان ھەر قانداق پىكىر ئىدى.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ 2012-يىلى «گۈللىنىش يولى» (复兴之路, Fùxīng zhī Lù) كۆرگەزمىسىنى زىيارەت قىلغاندا بۇ سۆزنى ئالاھىدە تەكىتلىگەن. ئۇنىڭ ھوقۇققا چىققاندىن بۇيانقى ئەڭ چوڭ سىياسىي ھەرىكىتى بولغان «چىرىكلىككە قارشى كۈرەش» (反腐败斗争, fǎn fǔbài dòuzhēng)، يوڭجېڭنىڭ ئۇسۇلىنىڭ زامانىۋى نۇسخىسىدۇر. بۇ ھەرىكەت، ھەم چىرىكلىكنى تازىلاشنىڭ، ھەم سىياسىي رەقىبلەرنى يوقىتىپ، ھوقۇقنى مىسلىسىز دەرىجىدە مەركەزلەشتۈرۈشنىڭ قورالى بولدى. بۈگۈنكى خىتايدا، «ئەمەلىي ئىش» (实干) پارتىيەگە مۇتلەق سادىق بولۇش، پارتىيە رەھبىرىنىڭ ھەر بىر سۆزىنى ئىجرا قىلىش دېگەنلىكتۇر. «قۇرۇق گەپ» (空谈) بولسا، غەربنىڭ دېموكراتىيە، ئەركىنلىك، قانۇننىڭ ئۈستۈنلىكى قاتارلىق ئىدىيەلىرىنى سۆزلەش، پارتىيەنىڭ سىياسىتىنى تەنقىد قىلىش، ياكى ھەر قانداق مۇستەقىل پىكىر بايان قىلىشتۇر. بۇنداق «قۇرۇق گەپلەر» «دۆلەتنى خاراب قىلىدىغان» ئەڭ چوڭ خەتەر دەپ قارىلىپ، رەھىمسىزلەرچە باستۇرۇلىدۇ.

4. «为政以德，譬如北辰» — رەھبەر يادرو، باشقىلار ئۇنىڭ ئەتراپىدا ئايلانسۇن

ئىبارە: 为政以德，譬如北辰，居其所而众星共之 (wéi zhèng yǐ dé, pì rú běi chén, jū qí suǒ ér zhòng xīng gòng zhī)
يۈزەكى مەنىسى: ئەخلاق بىلەن ھۆكۈمرانلىق قىلىش، خۇددى قۇتۇپ يۇلتۇزىغا ئوخشايدۇ، ئۇ ئۆز ئورنىدا تۇرىدۇ، باشقا بارلىق يۇلتۇزلار ئۇنى چۆرىدەپ ئايلىنىدۇ.
تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆز كۇڭزى (孔子, Kǒngzǐ) نىڭ «سۆھبەتلەر» (《论语》) ئەسىرىدىن كەلگەن. يۈزەكى قارىغاندا، ئۇ ھۆكۈمراننىڭ ئەخلاقىي ئۈلگە بولۇشى كېرەكلىكىنى تەكىتلەيدۇ. ئەمما ئۇنىڭ سىياسىي مەنىسى تېخىمۇ چوڭقۇر. بۇ يەردىكى «قۇتۇپ يۇلتۇزى» (北辰, běi chén) ئۆزگەرمەس، مۇقىم، ھەممە نەرسىنىڭ مەركىزىدۇر. بارلىق باشقا يۇلتۇزلارنىڭ (众星, zhòng xīng) ، يەنى پۈتۈن ئەمەلدارلار ۋە خەلقنىڭ ۋەزىپىسى پەقەتلا شۇ مەركەزنى چۆرىدەپ، ئۇنىڭغا بويسۇنۇپ ئايلىنىشتۇر. بۇ ئىدىيە كېيىنكى دەۋرلەردىكى ئىمپېراتورلار تەرىپىدىن ھوقۇقنى مۇتلەق مەركەزلەشتۈرۈشنىڭ نەزەرىيەۋى ئاساسى قىلىنغان. ئىمپېراتور – ئاسماننىڭ ئوغلى (天子, tiānzǐ)، يەنى شۇ قۇتۇپ يۇلتۇزىدۇر. ئۇنىڭ ئىرادىسىگە قارشى چىقىش، پۈتۈن ئالەمنىڭ تەرتىپىگە قارشى چىققانلىق بىلەن باراۋەر.

شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ بۇ سۆزنى پارتىيە كادىرلىرىنى تەربىيەلەش يىغىنلىرىدا كۆپ قېتىم ئىشلەتكەن. ئۇنىڭ مەقسىتى، ئۆزىنىڭ پارتىيەدىكى «يادرولۇق» (核心, héxīn) ئورنىنى مۇستەھكەملەش ۋە ئۇنىڭغا مۇتلەق بويسۇنۇشنى تەلەپ قىلىشتۇر. شى جىنپىڭ ئۆزىنى شۇ «قۇتۇپ يۇلتۇزى» ئورنىغا قويىدۇ. پۈتۈن پارتىيە، پۈتۈن دۆلەت ۋە پۈتۈن خەلق شۇ «يادرو» نى چۆرىدەپ، ئۇنىڭ ئىرادىسى بويىچە ھەرىكەت قىلىشى كېرەك. بۇ يەردە «ئەخلاق» (德, dé) نىڭ مەنىسىمۇ ئۆزگىرىپ، پارتىيەگە ۋە ئۇنىڭ رەھبىرىگە بولغان مۇتلەق ساداقەتكە ئايلىنىدۇ. ھەر قانداق ئوخشىمىغان پىكىر ياكى مەركەزگە بويسۇنماسلىق، «ئەخلاقسىزلىق» ۋە «قۇتۇپ يۇلتۇزى» غا قارشى چىققان «ئازغان يۇلتۇز» دەپ قارىلىپ، يوقىتىلىدۇ.

5. «苟日新，日日新，又日新» — پارتىيە ئىرادىسىدىكى «يېڭىلىق يارىتىش»

ئىبارە: 苟日新，日日新，又日新 (gǒu rì xīn, rì rì xīn, yòu rì xīn)
يۈزەكى مەنىسى: ئەگەر بىر كۈندە ئۆزۈڭنى يېڭىلىيالىساڭ، ھەر كۈنى يېڭىلا، يەنە يېڭىلا. بۇ ئۈزلۈكسىز ئۆگىنىش ۋە ئىلگىرىلەش روھىنى تەشەببۇس قىلىدۇ.
تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆز قەدىمكى «داشۆ» (《大学》) دىن كەلگەن بولۇپ، ئەسلىدە شاڭ سۇلالىسىنىڭ قۇرغۇچىسى تاڭ ۋاڭ (商汤王) نىڭ يۇيۇنۇش داساسىغا ئويۇلغان يېزىق ئىكەن. ئۇ ئەسلىدە ھۆكۈمراننىڭ ئۆز-ئۆزىنى ھەر كۈنى ئەخلاقىي جەھەتتىن تەكشۈرۈپ، تۈزىتىپ تۇرۇشىنى كۆرسىتەتتى. ئەمما مۇستەبىت تۈزۈمدە، «يېڭىلىق» (新, xīn) نىڭ مەزمۇنى ھۆكۈمران تەرىپىدىن بەلگىلىنىدۇ. ئۇ ھۆكۈمراننىڭ يېڭى سىياسەتلىرىگە ماسلىشىش، كونا (ھاكىمىيەتكە پايدىسىز) ئىدىيەلەردىن ۋاز كېچىشنى كۆرسىتىدۇ. بۇ «يېڭىلىنىش» جەريانى ھەمىشە مەجبۇرىي ۋە رەھىمسىز بولىدۇ. چىن شىخۇاڭنىڭ ئىسلاھاتى، كونا ئالتە دۆلەتنىڭ تۈزۈملىرىنى بىكار قىلىپ، يېڭى چىن تۈزۈمىنى ئورنىتىش ئىدى. بۇ «يېڭىلىق يارىتىش» جەريانىدا، كونا ئىدىيەگە ۋەكىللىك قىلغانلار يوقىتىلدى.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ بۇ سۆزنى تېخنىكا ۋە ئىقتىساد ساھەسىدىكى «يېڭىلىق يارىتىش» (创新, chuàngxīn) نى تەكىتلىگەندە ئىشلىتىدۇ. ئەمما ئۇنىڭ سىياسىي مەنىسى تېخىمۇ چوڭقۇر. ئۇ پارتىيە ئەزالىرى ۋە پۈتۈن خەلقتىن «شى جىنپىڭ يېڭى دەۋر خىتايچە ئالاھىدىلىككە ئىگە سوتسىيالىزم ئىدىيەسى» بىلەن ئۆزىنى ئۈزلۈكسىز «يېڭىلاپ» تۇرۇشنى تەلەپ قىلىدۇ. بۇ، بىر خىل ئىدىيەۋى يۇيۇش جەريانىدۇر. كونا ئىدىيەلەر (مەسىلەن، غەربنىڭ دېموكراتىيە ئىدىيەسى، مىللىي ئۆزلۈك، دىنىي ئېتىقاد) دىن ۋاز كېچىپ، پارتىيە بەلگىلىگەن يېڭى ئىدىيەنى قوبۇل قىلىش كېرەك. بۇ «يېڭىلىنىش» نى رەت قىلغانلار، شەرقىي تۈركىستاندىكىگە ئوخشاش، «قايتا تەربىيەلەش» ئارقىلىق مەجبۇرىي «يېڭىلىنىدۇ».

6. «大道之行也，天下为公» — پارتىيە ھۆكۈمرانلىقىدىكى «ئورتاق دۇنيا»

ئىبارە: 大道之行也，天下为公 (dàdào zhī xíng yě, tiānxià wéi gōng)
يۈزەكى مەنىسى: ئۇلۇغ يول يۈرگۈزۈلگەندە، پۈتۈن جاھان ئورتاق بولىدۇ. بۇ كۆپچىلىك ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان ئادىل جەمئىيەت ئىدىيىسىنى ئىپادىلەيدۇ.
تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆز «ئەدەب- قائىدە خاتىرىلىرى» (《礼记》) دىن كەلگەن. ئۇ بىر خىل قەدىمكى ئۇتوپىيەنى تەسۋىرلەيدۇ. ئەمما تارىختا، ھەر بىر كۈچلۈك ئىمپېراتور ئۆزىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى شۇ «ئۇلۇغ يول» (大道, dàdào) نىڭ ئۆزى دەپ قارىغان. بۇ «ئۇلۇغ يول» نى يۈرگۈزۈش ئۈچۈن، ئۇنىڭغا قارشى چىققان بارلىق «كىچىك يوللار» (ئوخشىمىغان مەدەنىيەتلەر، دۆلەتلەر) نى يوقىتىش كېرەك ئىدى. چىن شىخۇاڭنىڭ ئالتە دۆلەتنى يوقىتىپ، خىتاينى بىرلىككە كەلتۈرۈشى، ئۇنىڭ نەزىرىدە شۇ «ئۇلۇغ يول» نى ئىشقا ئاشۇرۇش ئىدى. بۇ جەريان مىسلىسىز قان تۆكۈش ۋە قىرغىنچىلىق بەدىلىگە كەلگەن.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ بۇ سۆزنى خەلقئارا مۇناسىۋەتلەردە، بولۇپمۇ «ئىنسانىيەت تەقدىرى ئورتاق گەۋدىسى» (人类命运共同体, rénlèi mìngyùn gòngtóngtǐ) نى تەشەببۇس قىلغاندا ئىشلىتىدۇ. بۇ، خىتاينىڭ دۇنياۋى ھۆكۈمرانلىق ئارزۇسىنىڭ پەلسەپىۋى ئاساسىدۇر. ئۇنىڭ نەزىرىدە، خىتاي ئوتتۇرىغا قويغان تەرەققىيات مودېلى ۋە قىممەت قارىشى دەل شۇ «ئۇلۇغ يول» دۇر. دۇنيادىكى باشقا دۆلەتلەر غەربنىڭ (بولۇپمۇ ئامېرىكىنىڭ) يولىدىن ۋاز كېچىپ، خىتاينىڭ بۇ «ئۇلۇغ يولى» غا قوشۇلۇشى كېرەك. بۇ «ئورتاق دۇنيا» (天下为公, tiānxià wéi gōng) ئەمەلىيەتتە خىتاي مەركەز قىلىنغان يېڭى دۇنيا تەرتىپىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ يولغا قارشى چىققانلار، خىتاينىڭ دۇنياۋى غايىسىگە توسقۇنلۇق قىلغۇچىلار دەپ قارىلىپ، ئىقتىسادىي، سىياسىي ۋە ھەربىي جەھەتتىن باستۇرۇشقا ئۇچرايدۇ.

7. «周虽旧邦，其命维新» — قەدىمكى دۆلەت نامىدىكى زامانىۋى مۇستەبىتلىك

ئىبارە: 周虽旧邦，其命维新 (zhōu suī jiù bāng, qí mìng wéi xīn)
يۈزەكى مەنىسى: جوۋ سۇلالىسى گەرچە قەدىمكى دۆلەت بولسىمۇ، ئۇنىڭ ۋەزىپىسى يېڭىلىق يارىتىشتۇر. بۇ ئەنئەنىگە ۋارىسلىق قىلىش بىلەن يېڭىلىق يارىتىشنى بىرلەشتۈرۈشنى تەكىتلەيدۇ.

تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆز «شېئىر كلاسسىكلىرى» (《诗经》) دىن كەلگەن. جوۋ سۇلالىسى ئۆزىنىڭ شاڭ سۇلالىسىنى ئاغدۇرۇپ تاشلىشىنى ئاقلاش ئۈچۈن، «ئاسماننىڭ ئەمرى» (天命, tiānmìng) نىڭ ئالماشقانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويغان. شاڭ سۇلالىسى ئەخلاقى بۇزۇلغانلىقى ئۈچۈن ئاسماننىڭ ئەمرىدىن ئايرىلىپ قالغان، جوۋ سۇلالىسى يېڭى، ئەخلاقلىق ھۆكۈمران بولغانلىقى ئۈچۈن «يېڭى ئەمر» (维新之命, wéixīn zhī mìng) گە ئېرىشكەن. ئەمەلىيەتتە بۇ «يېڭى ئەمر» قانلىق ھەربىي تاجاۋۇز ۋە باستۇرۇش ئارقىلىق قولغا كەلگەن. «يېڭىلىق يارىتىش» (维新, wéixīn) بۇ يەردە كونا ھاكىمىيەتنى كۈچ بىلەن ئاغدۇرۇپ، يېڭى، تېخىمۇ قاتتىق قول ۋە مەركەزچى تۈزۈم ئورنىتىشنىڭ سىياسىي شۇئارىدۇر.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ بۇ سۆزنى پارتىيەنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى «تارىخىي زۆرۈرىيەت» دەپ تەسۋىرلەگەندە ئىشلىتىدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، خىتاي كومپارتىيەسى 5000 يىللىق خىتاي مەدەنىيىتىنىڭ ۋارىسى (旧邦, jiù bāng)، ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇ «خىتايچە سوتسىيالىزم» ئارقىلىق خىتايغا «يېڭى ھاياتلىق» (其命维新) ئاتا قىلغان. بۇ، پارتىيەنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا قارشى چىقىشنىڭ، پۈتۈن خىتاي تارىخى ۋە مەدەنىيىتىگە قارشى چىققانلىق بىلەن باراۋەر ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ. پارتىيە ئۆزىنى خىتاي مەدەنىيىتىنىڭ بىردىنبىر قوغدىغۇچىسى ۋە يېڭىلىگۈچىسى قىلىپ كۆرسىتىپ، باشقا ھەر قانداق ئىدىيە (مەسىلەن، غەرب دېموكراتىيەسى ياكى ئىسلام مەدەنىيىتى) نى «چەتئەل كۈچلىرىنىڭ سىڭىپ كىرىشى» دەپ قاراپ، ئۇنى رەھىمسىزلەرچە يوقىتىشنى ئاقلايدۇ. بۇ، «مەدەنىيەت ئىشەنچى» (文化自信, wénhuà zìxìn) نامىدىكى رەھىمسىز مەدەنىيەت تازىلاش ھەرىكىتىدۇر.

8. «明德慎罚» — «ئەخلاق» نامىدىكى رەھىمسىز جازا

ئىبارە: 明德慎罚 (míng dé shèn fá)
يۈزەكى مەنىسى: ئەخلاقنى يۈكسەلدۈرۈش، جازالاشتا ئېھتىياتچان بولۇش. بۇ بىر خىل ئىنسانپەرۋەرلىك ۋە كەڭ قورساقلىقنى تەشەببۇس قىلىدىغاندەك تۇيۇلىدۇ.
تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆز «شاڭشۇ» دىن كەلگەن بولۇپ، جوۋ سۇلالىسى ئەمەلدارلىرىنىڭ ھۆكۈمرانلىق قائىدىسى ئىدى. ئەمما ئۇنىڭ ھەقىقىي مەنىسى باشقىچە. «ئەخلاقنى يۈكسەلدۈرۈش» (明德, míng dé) دېگەنلىك، ھۆكۈمراننىڭ ئەخلاقىي ئۆلچەملىرىنى، يەنى ئۇنىڭ ئىرادىسىنى پۈتۈن جەمئىيەتكە ئومۇملاشتۇرۇش دېگەنلىكتۇر. «جازالاشتا ئېھتىياتچان بولۇش» (慎罚, shèn fá) دېگەنلىك، ھەر قانداق ئادەمنى خالىغانچە جازالىماسلىق ئەمەس، بەلكى جازالاشنىڭ ئۈنۈمىنى ئەڭ يۇقىرى چەككە يەتكۈزۈش ئۈچۈن، كىمنى، قاچان، قانداق جازالاشنى ئىنتايىن ئېھتىياتچانلىق بىلەن پىلانلاش دېگەنلىكتۇر. قانۇنچى شاڭ ياڭ (商鞅, Shāng Yāng) نىڭ ئىسلاھاتىدا، كىچىك گۇناھ ئۈچۈن ئېغىر جازا بېرىش (轻罪重罚, qīng zuì zhòng fá) ئارقىلىق خەلقنى قورقۇتۇپ، چوڭ جىنايەتلەرنىڭ ئالدىنى ئېلىش تەشەببۇس قىلىنغان. بۇ «ئېھتىياتچان جازالاش» نىڭ ئەڭ ياخشى ئۈلگىسى. جازا ئاز ئىشلىتىلىدۇ، ئەمما بىر قېتىم ئىشلىتىلسە، باشقىلارنى قاتتىق چۆچۈتىدىغان دەرىجىدە رەھىمسىز بولىدۇ.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ بۇ سۆزنى قانۇن ئىدارىچىلىكى ۋە پارتىيە ئىنتىزامىنى تەكىتلىگەندە ئىشلىتىدۇ. ئۇنىڭ «چىرىكلىككە قارشى كۈرىشى» دەل مۇشۇ پرىنسىپ بويىچە ئېلىپ بېرىلماقتا. ئۇلار بىر قانچە يۇقىرى دەرىجىلىك ئەمەلدارنى ئىنتايىن قاتتىق جازالاش ئارقىلىق، باشقا بارلىق ئەمەلدارلارنى قورقۇتۇپ، مۇتلەق ئىتائەتنى قولغا كەلتۈرىدۇ. بۇ «بىرنى ئۆلتۈرۈپ يۈزنى قورقۇتۇش» (杀一儆百, shā yī jǐng bǎi) تاكتىكىسىدۇر. شەرقىي تۈركىستاندىكى زىيالىيلار، سەنئەتكارلار ۋە دىنىي زاتلارنىڭ قاتتىق جازالىنىشىمۇ مۇشۇ مەنتىقىدىن چىققان. ئۇلارنى جازالاش ئارقىلىق پۈتۈن خەلقنى قورقۇنچ ئىچىدە تۇتۇپ، ھەر قانداق قارشىلىق ئېڭىنى يوقىتىش مەقسەت قىلىنىدۇ.

9. «政者，正也» — ھۆكۈمەتنىڭ ۋەزىپىسى خەلقنى «تۈزلەش»

ئىبارە: 政者，正也 (zhèng zhě, zhèng yě)
يۈزەكى مەنىسى: سىياسەت دېگەنلىك، توغرىلىق دېگەنلىكتۇر. يەنى ھۆكۈمەت توغرا ئىش قىلىشى كېرەك.

تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆزمۇ كۇڭزىنىڭ «سۆھبەتلەر» ئەسىرىدىن كەلگەن. خىتاي تىلىدا «سىياسەت» (政, zhèng) بىلەن «توغرىلاش/تۈزلەش» (正, zhèng) سۆزىنىڭ ئوقۇلۇشى ئوخشاش. بۇ سۆزنىڭ چوڭقۇر مەنىسى: ھۆكۈمەتنىڭ ۋەزىپىسى پەقەت دۆلەتنى باشقۇرۇشلا ئەمەس، بەلكى خەلقنىڭ ئىدىيەسى، ئەخلاقى ۋە ھەرىكىتىنى «توغرىلاش»، «تۈزلەش» تۇر. ئەگەر خەلق «ئەگرى» يولغا مېڭىپ قالسا (يەنى ھۆكۈمراننىڭ ئىرادىسىگە قارشى چىقسا)، ھۆكۈمەت ئۇنى كۈچ ئىشلىتىپ «تۈزلەش» ھوقۇقىغا ۋە مەجبۇرىيىتىگە ئىگە. قانۇنچىلار بۇ ئىدىيەنى ئەڭ يۇقىرى پەللىگە چىقىرىپ، دۆلەتنىڭ قانۇن-تۈزۈملىرىنى خەلقنى بىر قېلىپقا سېلىپ «تۈزلەيدىغان» قورالغا ئايلاندۇرغان.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: بۇ ئىدىيە ھازىرقى خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ «قايتا تەربىيەلەش» لاگېرلىرىنىڭ نەزەرىيەۋى يىلتىزىدۇر. پارتىيەنىڭ نەزىرىدە، شەرقىي تۈركىستاندىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز دىنىي ئېتىقادى ۋە مىللىي كىملىكىدە چىڭ تۇرۇشى بىر خىل «ئەگرىلىك»، «كېسەللىك» (思想上的病毒, sīxiǎng shàng de bìngdú) دۇر. شۇڭا ھۆكۈمەتنىڭ (政, zhèng) ۋەزىپىسى، ئۇلارنى لاگېرلارغا قاماپ، ئىدىيەسىنى مەجبۇرىي «تۈزلەش» (正, zhèng) تۇر. بۇ، دۆلەتنىڭ شەخسنىڭ كاللىسى ۋە قەلبىنى كونترول قىلىش ھوقۇقىنى ئۆزىگە بېرىدىغان ئىنتايىن خەتەرلىك ۋە رەھىمسىز ھۆكۈمرانلىق پەلسەپىسىدۇر.

10. «无欲则刚» — «نەپسى» يوق رەھبەرنىڭ قۇدرىتى

ئىبارە: 无欲则刚 (wú yù zé gāng)
يۈزەكى مەنىسى: نەپسى-خاھىش بولمىسا، ئادەم كۈچلۈك ۋە قەيسەر بولىدۇ. بۇ شەخسىيەتسىزلىك ۋە پرىنسىپچانلىقنى مەدھىيەلەيدۇ.
تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆز ئەمەلىيەتتە كېيىنكى دەۋرلەردە ئومۇملاشقان بولۇپ، ئۇنىڭ يىلتىزىنى داۋجيا ۋە كۇڭزىچىلىقنىڭ ئۆز-ئۆزىنى تۇتۇۋېلىش ئىدىيەسىدىن تاپقىلى بولىدۇ. ئەمما مۇستەبىت سىياسەتتە، بۇ سۆز باشقىچە مەنىگە ئىگە بولىدۇ. «نەپسى يوق» (无欲, wú yù) ھۆكۈمران – شەخسىي بايلىق ياكى ھۇزۇر-ھالاۋەتكە قىزىقمايدىغان، ئەمما بارلىق كۈچىنى دۆلەت ھوقۇقىنى مۇستەھكەملەشكە سەرپ قىلىدىغان ھۆكۈمراندۇر. ئۇنىڭ بىردىنبىر «نەپسى» – مۇتلەق ھوقۇققا ئىگە بولۇشتۇر. بۇنداق ھۆكۈمران ئىنتايىن خەتەرلىك، چۈنكى ئۇ ئۆزىنىڭ ھەرىكىتىنى شەخسىي مەنپەئەت ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى «دۆلەت ئۈچۈن»، «خەلق ئۈچۈن» دەپ ئاقلايدۇ. مىڭ تەيزۇ جۇ يۈەنجاڭ (明太祖朱元璋, Míng Tàizǔ Zhū Yuánzhāng) دەل مۇشۇنداق ھۆكۈمراننىڭ تىپىك مىسالى. ئۇ ئىنتايىن ئاددىي-ساددا تۇرمۇش كەچۈرگەن، ئەمما ھوقۇقىغا تەھدىت سالغان ھەر قانداق ئەمەلدارنى، ھەتتا ئۆزىگە تۆھپە كۆرسەتكەن سەركەردىلەرنىمۇ ئايىماي قىرغان.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ ۋە خىتاي تەشۋىقاتى ئۇنى دائىم «شەخسىيەتسىز»، «خەلق ئۈچۈن ئۆزىنى بېغىشلىغان» رەھبەر قىلىپ تەسۋىرلەيدۇ. بۇ، ئۇنىڭ ھەرىكەتلىرىگە بىر خىل ئەخلاقىي ئۈستۈنلۈك بېغىشلايدۇ. «چىرىكلىككە قارشى تۇرۇش» ھەرىكىتى، ئۇنىڭ «نەپسى يوقلۇقى» نى ئىسپاتلاشنىڭ ۋاسىتىسى. ئۇ ئۆزىنى «نەپسىدىن خالى» كۆرسىتىش ئارقىلىق، ئۆزىنىڭ ھوقۇقنى چەكسىز مەركەزلەشتۈرۈش ھەرىكىتىنى «دۆلەتنىڭ مەنپەئەتى ئۈچۈن» دەپ ئاقلايدۇ. بۇ خىل «نەپسى يوق» رەھبەر، ئۆزىنىڭ قىلمىشىنى ھەقلىق دەپ قارايدىغان بولغاچقا، قارشى چىققانلارغا تېخىمۇ رەھىمسىز بولىدۇ.

11. «国之大事，在祀与戎» — ھاكىمىيەت ئىدىيە ۋە قورالدىن ئىبارەت

ئىبارە: 国之大事，在祀与戎 (guó zhī dàshì, zài sì yǔ róng)

يۈزەكى مەنىسى: دۆلەتنىڭ ئەڭ چوڭ ئىشلىرى، قۇربانلىق مۇراسىملىرى ۋە ھەربىي ئىشلاردا.
تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆز قەدىمكى تارىخىي ۋەقەنامە «زۇجۇەن» (《左传》) دىن كەلگەن. «قۇربانلىق مۇراسىمى» (祀, sì) دېگەنلىك، پەقەت دىنىي مۇراسىملا ئەمەس، بەلكى ھاكىمىيەتنىڭ قانۇنلۇقلۇقىنى ۋە ئىدىيەۋى ھۆكۈمرانلىقىنى تىكلەيدىغان بارلىق پائالىيەتلەرنى كۆرسىتىدۇ. بۇ، خەلقنىڭ قەلبىنى ۋە كاللىسىنى ئىگىلەشتۇر. «ھەربىي ئىشلار» (戎, róng) دېگەنلىك، دۆلەتنىڭ زوراۋانلىق كۈچى، يەنى ئارمىيە ۋە باستۇرۇش ئاپپاراتلىرىدۇر. بۇ ئىبارە دۆلەت ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئىككى تۈۋرۈكىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ: بىرى، ئىدىيەۋى كونترول (قەلەم)؛ يەنە بىرى، ھەربىي باستۇرۇش (قورال). تارىختىكى ھەر بىر مۇستەبىت ھۆكۈمران بۇ ئىككى نۇقتىنى چىڭ تۇتۇش ئارقىلىق ئۆز ھاكىمىيىتىنى ساقلاپ قالغان.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: بۇ ئىدىيە ھازىرقى خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ دۆلەت ئىدارە قىلىش ستراتېگىيەسىنىڭ يادروسىدۇر. بىر تەرەپتىن، «قۇربانلىق» (祀) – يەنى پارتىيەنىڭ ئىدىيەسىنى (شى جىنپىڭ ئىدىيەسىنى) تەشۋىقات، مائارىپ، تاراتقۇلار ئارقىلىق پۈتۈن جەمئىيەتكە سىڭدۈرۈش، ھەر قانداق ئوخشىمىغان ئىدىيەنى «خاتا ئىدىيە» دەپ باستۇرۇش. بىر تەرەپتىن، «ھەربىي ئىشلار» (戎) – يەنى قۇدرەتلىك ئارمىيە، ساقچى، قوراللىق ساقچى قىسىملىرى ۋە ھەر تەرەپلىمە نازارەت سىستېمىسى ئارقىلىق ھەر قانداق قارشىلىقنى ۋە قارشىلىق قىلىش ئېھتىماللىقىنى بىخ ھالىتىدىلا يوقىتىش. شەرقىي تۈركىستاندىكى «قايتا تەربىيەلەش» لاگېرلىرى بۇ ئىككى نۇقتىنىڭ ئەڭ مۇكەممەل بىرىكىشىدۇر: ئۇ ھەم ئىدىيە ئۆزگەرتىش ئورنى (祀)، ھەم فىزىكىلىق كونترول ۋە جازالاش ئورنى (戎).

12. «作善，降之百祥；作不善，降之百殃» — ئاسماننىڭ جازاسى ۋە پارتىيەنىڭ جازاسى

ئىبارە: 作善，降之百祥；作不善，降之百殃 (zuò shàn, jiàng zhī bǎi xiáng; zuò bùshàn, jiàng zhī bǎi yāng)
يۈزەكى مەنىسى: ياخشىلىق قىلساڭ، يۈز خىل بەرىكەت ياغىدۇ؛ يامانلىق قىلساڭ، يۈز خىل ئاپەت كېلىدۇ. بۇ ئاددىي ئەخلاقىي نەسىھەت.
تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆزمۇ «شاڭشۇ» دىن كەلگەن بولۇپ، «ئاسماننىڭ ئىرادىسى» ئىدىيەسىنى ئىپادىلەيدۇ. سىياسىي مەنىدە، نېمىنىڭ «ياخشىلىق» (善, shàn) ۋە نېمىنىڭ «يامانلىق» (不善, bùshàn) ئىكەنلىكىنى ھۆكۈمران بەلگىلەيدۇ. ھۆكۈمرانغا ئىتائەت قىلىش – «ياخشىلىق»؛ قارشى چىقىش – «يامانلىق». «بەرىكەت» (祥, xiáng) – ھۆكۈمراننىڭ مۇكاپاتى؛ «ئاپەت» (殃, yāng) – ھۆكۈمراننىڭ رەھىمسىز جازاسىدۇر. بۇ، ھۆكۈمراننىڭ مۇكاپاتلاش ۋە جازالاش ھوقۇقىنى «ئاسماننىڭ ئىرادىسى» دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ، ئۇنىڭ ھەرىكەتلىرىنى مۇقەددەسلەشتۈرىدۇ.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ دەۋرىدە، بۇ ئىدىيە پارتىيەنىڭ ئىرادىسى بىلەن بىرلەشتۈرۈلگەن. پارتىيەنىڭ لۇشيەنىگە ئەگىشىش، پارتىيە رەھبىرىگە سادىق بولۇش – «ياخشىلىق» (善). بۇنداق قىلغانلارغا ھوقۇق، بايلىق ۋە شەرەپتىن ئىبارەت «بەرىكەت» (祥) بېرىلىدۇ. پارتىيەگە قارشى چىقىش، غەرب ئىدىيەسىنى قوبۇل قىلىش، مىللىي ياكى دىنىي كىملىكنى تەكىتلەش – «يامانلىق» (不善). بۇنداق قىلغانلارغا ئىشتىن بوشىتىلىش، تۈرمىگە تاشلىنىش، ئائىلىسىنىڭ ۋەيران بولۇشىدىن ئىبارەت «ئاپەت» (殃) كېلىدۇ. بۇ، پۈتۈن جەمئىيەتنى قورقۇنچ ۋە مەنپەئەت ئارقىلىق كونترول قىلىدىغان، شەخسنىڭ ۋىجدانىنى ئەمەس، ھاكىمىيەتكە بولغان ئىتائىتىنى ئۆلچەم قىلىدىغان رەھىمسىز تۈزۈمدۇر.

13. «治大国若烹小鲜» — خەلققە ئارام بەرمەيدىغان «كىچىك بېلىق پىشۇرۇش»

ئىبارە: 治大国若烹小鲜 (zhì dàguó ruò pēng xiǎo xiān)
يۈزەكى مەنىسى: چوڭ دۆلەتنى ئىدارە قىلىش، خۇددى كىچىك بېلىق پىشۇرۇشقا ئوخشايدۇ. يەنى كۆپ ئۆرۈپ-چۆرۈمەسلىك، خەلققە ئارام بېرىش كېرەك.

تارىخىي يىلتىزى ۋە رەھىمسىزلىك: بۇ سۆز لاۋزى (老子, Lǎozǐ) نىڭ «داۋدېجىڭ» (《道德经》) ئەسىرىدىن كەلگەن بولۇپ، ئەسلىدە «ھەرىكەتسىزلىك بىلەن ئىدارە قىلىش» (无为而治, wú wéi ér zhì) ئىدىيەسىنى ئىپادىلەيدۇ. ئەمما قانۇنچىلار ۋە كېيىنكى ئىمپېراتورلار بۇ سۆزنى پۈتۈنلەي باشقىچە چۈشەندۈرگەن. ئۇلارنىڭ نەزىرىدە، «كۆپ ئۆرۈمەسلىك» دېگەنلىك، بىر قېتىم توغرا، مۇكەممەل قانۇن-تۈزۈم (بىر قېلىپ) نى ياساپ چىققاندىن كېيىن، ئۇنى قەتئىي ئۆزگەرتمەسلىك، ھەممە ئادەمنى شۇ قېلىپ بويىچە ياشاشقا مەجبۇرلاش دېگەنلىكتۇر. بىر قېتىم «پىشۇرۇش» باشلانغاندىن كېيىن، ھېچكىمنىڭ قاچالىشىغا ياكى قارشىلىق كۆرسىتىشىگە يول قويۇلمايدۇ. ھەر قانداق ئۆزگىرىش تەلەپ قىلغان ھەرىكەت، قازاندىكى «بېلىق» نى بۇزىدىغان خەتەرلىك ھەرىكەت دەپ قارىلىپ باستۇرۇلىدۇ.
شى جىنپىڭنىڭ ئىشلىتىشى ۋە مەقسىتى: شى جىنپىڭ بۇ سۆزنى ئۆزىنىڭ سىياسىتىنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك ۋە مۇقىم ئىكەنلىكىنى تەكىتلىگەندە ئىشلىتىدۇ. ئۇ ئۆزىنى «كىچىك بېلىق پىشۇرۇۋاتقان» ئۇستا ئاشپەز ئورنىغا قويىدۇ. ئۇ بىر قېتىم «جۇڭگو ئارزۇسى» ۋە «خىتايچە سوتسىيالىزم» دىن ئىبارەت «پىشۇرۇش ئۇسۇلى» نى بېكىتىپ چىقتى، ئەمدى پۈتۈن خەلق شۇ «قازان» ئىچىدە، ئۇنىڭ بەلگىلىگەن تېمپېراتۇرىسى بويىچە «پىشىشى» كېرەك. بۇ جەرياندا ھەر قانداق ئوخشىمىغان ئاۋاز، ھەر قانداق ئىسلاھات تەلىپى، «بېلىقنى ئۆرۈپ» تەمنى بۇزىدىغان ھەرىكەت دەپ قارىلىدۇ. بۇ، مۇقىملىق نامىدىكى رەھىمسىز بىر تۇراقلىقلىق بولۇپ، جەمئىيەتنىڭ ھاياتىي كۈچىنى بوغىدۇ ۋە ھەر قانداق ھەقىقىي ئۆزگىرىشنى رەت قىلىدۇ.

خۇلاسە: زامانىۋى تېخنىكا بىلەن قوراللانغان قەدىمكى رەھىمسىز روھ

شى جىنپىڭنىڭ بۇ 13 كلاسسىك ئىبارىنى قايتا-قايتا ئىشلىتىشى، ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىق پەلسەپىسىنىڭ مەنبەسىنىڭ ماركسىزمدىن بەكرەك، خىتاي تارىخىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدىكى قانۇنچىلىق ۋە مۇستەبىت ئىمپېراتورلۇق ئەنئەنىسىدىن كەلگەنلىكىنى تولۇق ئىسپاتلايدۇ. ھازىرقى خىتاي كومپارتىيەسىگە لېنىنچە پارتىيە قۇرۇلمىسىغا ئىگە، ئەمما ئۇنىڭ روھى ۋە مەشغۇلات مەنتىقىسى ئىمپېراتورلۇق دەۋرىدىكى سۇلالىلەرنىڭكىگە ھەيران قالارلىق دەرىجىدە ئوخشىشىپ كېتىدۇ.

شى جىنپىڭ، زامانىۋى تېخنىكىلار (مەسىلەن، يۈز تونۇش، چوڭ سانلىق مەلۇمات نازارىتى) بىلەن قوراللانغان، ئەمما روھىي جەھەتتىن جوۋ گۇڭنىڭ قەتئىيلىكى، چىن شىخۇاڭنىڭ بىرلىككە كەلتۈرۈش ئىرادىسى ۋە يوڭجېڭنىڭ رەھىمسىز ئەمەلىيەتچانلىقىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن بىر زامانىۋى ھۆكۈمراندۇر.

دۇنيا خىتاينى چۈشىنىمەن دېسە، چوقۇم ئۇنىڭ قىزىل بايراغى ۋە ئىقتىسادىي مۆجىزىلىرىنىڭ ئارقىسىغا يوشۇرۇنغان بۇ قەدىمكى، رەھىمسىز، ئەمما ئىنتايىن چىداملىق بولغان ھۆكۈمرانلىق روھىنى كۆرۈشى كېرەك. بۇنى چۈشەنمىگۈچە، شەرقىي تۈركىستاندىكى پاجىئەنىڭ سەۋەبىنىمۇ، خىتاينىڭ دۇنياغا قاراتقان ئۇلۇغۋار پىلانلىرىنىڭ ماھىيىتىنىمۇ ھەرگىز توغرا چۈشەنگىلى بولمايدۇ.

مەنبەلەر ۋە پايدىلانمىلار:

شى جىنپىڭنىڭ ئوچۇق نۇتۇقلىرى ۋە خىتاي ھۆكۈمەت تاراتقۇلىرى، بولۇپمۇ شىنخۇا ئاگېنتلىقى تەرىپىدىن تارقىتىلغان «平“语”近人——习近平总书记用典» قاتارلىق ماتېرىياللار.
قەدىمكى خىتاي كلاسسىكلىرى: «尚书» (شاڭشۇ)، «荀子» (شۈنزى)، «日知录» (كۈنلۈك بىلىملەر خاتىرىسى)، «论语» (سۆھبەتلەر)، «大学» (داشۆ)، «礼记» (ئاداب- قائىدە خاتىرىلىرى)، «诗经» (شېئىر كلاسسىكلىرى)، «左传» (زۇجۇەن)، «道德经» (داۋدېجىڭ).
سىما چيەننىڭ «史记» (تارىخىي خاتىرىلەر) ۋە باشقا مۇناسىۋەتلىك خىتاي تارىخى ئەسەرلىرى.
زامانىۋى سىياسىي پەلسەپە ۋە تارىخ تەتقىقاتى ساھەسىدىكى خىتاينىڭ قانۇنچىلىق ئەنئەنىسىنىڭ ھازىرقى سىياسەتكە بولغان تەسىرى ھەققىدىكى ئىلمىي ماقالىلەر.