كۈنىمىزدىكى بەزى سۇ جىدەللىرى

كىرىش سۆز: سۇ - 21-ئەسىرنىڭ نېفىتى ۋە يېڭى توقۇنۇش مەنبەسى

سۇ – ھاياتلىقنىڭ مەنبەسى، شۇنداقلا مەدەنىيەتلەرنىڭ بۆشۈكى. قەدىمدىن تارتىپ ئىنسانلار دەريا بويىدا ياشاپ، تەرەققىي قىلىپ كەلگەن. ئەمما بۈگۈنكى كۈندە، نوپۇسنىڭ كۆپىيىشى، سانائەتنىڭ تەرەققىياتى ۋە كىلىمات ئۆزگىرىشى قاتارلىق سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، سۇ بايلىقى دۇنيا مىقياسىدا كۈنسېرى قىممەتلىك ۋە جىدەللەرگە سەۋەپ بولدىغان قىممەتلىك بىر بايلىققا ئايلاندى. بىر دۆلەتتىن باشلىنىپ، باشقا دۆلەتلەرگە ئېقىپ كىرىدىغان «چېگرا ھالقىغان دەريالار» نۇرغۇن دۆلەتلەر ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنىڭ ئەڭ سەزگۈر نۇقتىسىغا ئايلىنىپ قالدى. دۇنيادا قانچىلىغان سۇ جىدەللىرى بار؟ بۇنىڭغا ئېنىق بىر سان بېرىش تەس. چۈنكى بەزى جىدەللەر دىپلوماتىك سۈركىلىش شەكلىدە بولسا، بەزىلىرى ئۇرۇش خەۋپىنى تۇغدۇرىدىغان دەرىجىدە كەسكىن. خەلقئارا تەشكىلاتلارنىڭ دوكلاتىغا قارىغاندا، دۇنيادا 260 دىن ئارتۇق چېگرا ھالقىغان دەريا ھەۋزىسى بار بولۇپ، بۇلار دۇنيا نوپۇسىنىڭ %40 تىنى سۇ بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇ ھەۋزىنىڭ كۆپىنچىسىدە ئازدۇر-كۆپتۇر جىدەل مەۋجۇت.

كۈنىمىزدە دۆلەتلەر ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتلەر پەقەت ئىقتىساد، ھەربىي كۈچ ياكى ئىدېئولوگىيە بىلەنلا ئۆلچەنمەيدۇ. سۇ بايلىقى دۆلەتلەرنىڭ تەرەققىياتى، ئىجتىمائىي مۇقىملىقى ۋە ھەتتا مەۋجۇتلۇقىنى بەلگىلەيدىغان ھالقىلىق ئىستراتېگىيەلىك بايلىققا ئايلاندى. بىر دەريا ئېقىنىنى كونترول قىلىش - تۆۋەن ئېقىندىكى دۆلەتنىڭ دېھقانچىلىقى، سانائىتى ۋە پۇقرالىرىنىڭ ھاياتىنى كونترول قىلىش بىلەن باراۋەر. كىلىمات ئۆزگىرىشى، نوپۇسنىڭ كۆپىيىشى ۋە سانائەتلىشىشنىڭ تېزلىشىشىگە ئەگىشىپ، سۇغا بولغان تەلەپ كۈنسېرى ئېشىپ، چېگرادىن ھالقىغان دەريالار ئەتراپىدىكى زىددىيەتلەر تېخىمۇ كەسكىنلەشمەكتە. بۇ پەقەت سۇ قىسلىقى مەسىلىسى ئەمەس، بەلكى دۆلەت بىخەتەرلىكى ۋە خەلقئارا كۈچ تەڭپۇڭلۇقى مەسىلىسىدۇر.

تۆۋەندە بىرنەچچە مۇھىم دەريا ئېقىنى توقۇنۇشىنى كۆرۈپ چىقىمىز:

1. فرات ۋە دەجلە دەريا سىستېمىسى: ئوتتۇرا شەرقنىڭ ھاياتلىق تومۇرى ۋە توقۇنۇش مەنبەسى

فرات (ئەرەبچە: الفرات، تۈركچە: Fırat) ۋە ئۇنىڭ قوشنىسى دەجلە (ئەرەبچە: دجلة، تۈركچە: Dicle) دەريالىرى بىرلىكتە قەدىمكى مېسوپوتامىيە (ئىككى دەريا ئارىلىقى) مەدەنىيىتىنى بارلىققا كەلتۈرگەن بولۇپ، بۈگۈنكى كۈندە ئۈچ دۆلەتنىڭ تەقدىرىگە بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ.

1) كىمدىن كىمگە ئاقىدۇ؟ (دەريانىڭ يۆنىلىشى)

مەنبەسى (كىمدىن؟): فرات ۋە دەجلە دەريالىرىنىڭ ھەر ئىككىلىسى تۈركىيەنىڭ شەرقىدىكى تاغلىق رايونلاردىن (ئانادولۇ ئېگىزلىكى ۋە تاۋروس تاغلىرىدىن) باشلىنىدۇ. يەنى، دەريا سىستېمىسىنىڭ «سۇ ۋېنتىلى» تۈركىيەنىڭ قولىدا.
ئوتتۇرا ئېقىنى:
- فرات دەرياسى: تۈركىيەدىن چىققاندىن كېيىن جەنۇبقا قاراپ ئېقىپ، سۈرىيە زېمىنىغا كىرىدۇ ۋە دۆلەتنىڭ شەرقىي قىسمىنى كېسىپ ئۆتىدۇ.
- دەجلە دەرياسى: تۈركىيەدىن چىقىپلا ئىراق زېمىنىغا كىرىدۇ. ئۇ سۈرىيە چېگراسىغا ناھايىتى يېقىن جايدىن ئاقىدۇ.
تۆۋەن ئېقىنى ۋە دېڭىزغا قۇيۇلۇشى (كىمگە؟):
- فرات ۋە دەجلە دەريالىرى ئىراق زېمىنىدا ئايرىم-ئايرىم ئاققاندىن كېيىن، ئىراقنىڭ جەنۇبىدىكى باسرا شەھىرىگە يېقىن جايدا قوشۇلۇپ، شەتتۇلئەرەب (Shatt al-Arab) دەرياسىنى ھاسىل قىلىدۇ.
- بۇ شەتتۇلئەرەب دەرياسى ئىران بىلەن ئىراقنىڭ چېگراسىنى بويلاپ ئېقىپ، ئاخىرىدا پارىس قولتۇقىغا قۇيۇلىدۇ.

2) كىم بوغۇۋالالايدۇ؟ (كونترول قىلىش ھوقۇقى)

دەريانى كونترول قىلىش ياكى «بوغۇۋېلىش» ھوقۇقى دەريانىڭ يۇقىرى ئېقىنىدا جايلاشقان دۆلەتتە بولىدۇ. بۇ مەسىلىدە، تۈركىيە مۇتلەق ئۈستۈنلۈككە ئىگە.

تۈركىيەنىڭ كونتروللۇقى: تۈركىيە 1980-يىللاردىن باشلاپ «شەرقىي جەنۇبىي ئانادولۇ قۇرۇلۇشى» (GAP - Güneydoğu Anadolu Projesi) نامىدا غايەت زور بىر تۈرنى يولغا قويدى. بۇ تۈرنىڭ مەقسىتى فرات ۋە دەجلە دەريالىرىغا 22 توسما ۋە 19 ئېلېكتر ئىستانسىسى سېلىپ، سۇغىرىش ۋە ئېنېرگىيە ئىشلەپچىقىرىش ئىدى.
ئەڭ چوڭ بوغمىلار: تۈركىيەدىكى ئاتاتۈرك بوغمىسى، كېبان بوغمىسى ۋە يېقىندا سېلىنغان ئىلىسۇ بوغمىسى قاتارلىقلار دەريا ئېقىمىنى زور دەرىجىدە كونترول قىلالايدۇ. تۈركىيە بۇ بوغمىلار ئارقىلىق سۇنى خالىغانچە ساقلاپ، تۆۋەن ئېقىندىكى سۈرىيە ۋە ئىراققا بېرىلىدىغان سۇ مىقدارىنى ئازايتالايدۇ. بۇ، سىياسىي جەھەتتە كۈچلۈك بىر كوزىرغا ئايلانغان.

3) كىمگە ئەڭ چوڭ تەسىرى بولىدۇ؟ (ئەڭ ئاجىز ھالقا)

ئەڭ چوڭ زىيانكەش — ئىراق: ئىراقنىڭ پۈتكۈل ھاياتى، بولۇپمۇ دېھقانچىلىقى ۋە ئىچىملىك سۇ مەنبەسى %90 تىن ئارتۇق فرات ۋە دەجلە دەريالىرىغا تايىنىدۇ. تۈركىيە ۋە سۈرىيەنىڭ سۇنى توسۇشى ئىراقتىكى دەريالارنىڭ سۇيىنى زور دەرىجىدە ئازايتىپ، قۇرغاقچىلىق، تۇپراقنىڭ شورلىشىشى ۋە دېھقانچىلىق كىرىزىسىنى كەلتۈرۈپ چىقارماقتا.
ئىككىنچى زىيانكەش — سۈرىيە: سۈرىيە تۈركىيەدىن كېيىن، ئىراقتىن ئىلگىرى تۇرىدىغان بولغاچقا، ئۇمۇ سۇ قىيىنچىلىقىغا دۇچ كېلىدۇ، ئەمما ئىراقتەك ئېغىر ئەمەس.

2. ھىمالايا دەريالىرى: ئاسىيانىڭ «سۇ مۇنارى» ۋە مىلياردلىغان ئىنساننىڭ تەقدىرى

ھىمالايا تاغ تىزمىلىرى ۋە ئۇنىڭغا تۇتاشقان تىبەت ئېگىزلىكى «ئاسىيانىڭ سۇ مۇنارى» دەپ ئاتىلىدۇ، چۈنكى ئاسىيادىكى ئەڭ چوڭ 10 دەريانىڭ كۆپىنچىسى مۇشۇ يەردىن باشلىنىدۇ. بۇ دەريالار مىلياردلىغان ئىنساننىڭ ھاياتىنى بەلگىلەيدۇ.

1) كىمدىن كىمگە ئاقىدۇ؟ (دەريالارنىڭ يۆنىلىشى)

مەنبەسى (كىمدىن؟): بۇ دەريالارنىڭ كۆپىنچىسى خىتاي كونتروللۇقىدىكى تىبەت ئېگىزلىكىدىن باشلىنىدۇ. بۇ يەر پۈتكۈل ئاسىيانىڭ سۇ مەنبەسىنىڭ ئەڭ يۇقىرى نۇقتىسى ھېسابلىنىدۇ.
ئاساسلىق دەريالار ۋە ئۇلارنىڭ تەسىرى:
- براخماپۇترا دەرياسى (تىبەتتىكى ئىسمى يارلۇڭ زاڭپو): تىبەتتىن باشلىنىپ، ھىندىستاننىڭ شەرقىي شىمالىغا (ئارۇناچال پرادېش، ئاسسام شىتاتلىرى) ئېقىپ كىرىدۇ، ئاندىن بانگلادېشقا ئۆتۈپ، گاڭ دەرياسى بىلەن قوشۇلىدۇ. خىتاينىڭ بۇ دەرياغا سالىدىغان بوغمىلىرى ھىندىستان ۋە بانگلادېشنىڭ سۇ بىخەتەرلىكىگە بىۋاسىتە تەھدىت سالىدۇ.
- ھىندى دەرياسى (Indus River): بۇ دەريا تىبەت ئېگىزلىكىدىكى كەيلاش تېغى ئەتراپىدىن باشلىنىپ، ھىندىستان كونتروللۇقىدىكى كەشمىر (لاداخ) دىن ئۆتۈپ، پاكىستانغا كىرىدۇ ۋە پۈتۈن پاكىستاننى بېسىپ ئۆتۈپ ئەرەب دېڭىزىغا قۇيۇلىدۇ. پاكىستان دۇنيادىكى سۇغا ئەڭ كۆپ تايىنىدىغان دۆلەتلەرنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇنىڭ دېھقانچىلىق سۈيىنىڭ 80% دىن كۆپرەكى ھىندى دەريا سىستېمىسىدىن كېلىدۇ. گەرچە دەريانىڭ ئەڭ يۇقىرى مەنبەسى خىتاي كونتروللۇقىدىكى تىبەتتە بولسىمۇ، ئۇنىڭ ئاساسلىق ئېقىنىنى كونترول قىلىش ھوقۇقى ھىندىستان بىلەن پاكىستان ئوتتۇرىسىدىكى نازۇك نوقتىغا ئايلانغان. 1960-يىلى تۈزۈلگەن «ھىندى دەرياسى سۇ كېلىشىمى» بۇ مەسىلىنى تەڭشەپ تۇرسىمۇ، ھىندىستاننىڭ يۇقىرى ئېقىندا بوغما سېلىشى پاكىستان ئۈچۈن ئىنتايىن چوڭ تەھدىت. ئىككى دۆلەتنىڭ يادرو قورالىغا ئىگە ئىكەنلىكىنى نەزەردە تۇتقاندا، بۇ يەردىكى سۇ توقۇنۇشىنىڭ پارتلاش خاراكتېرى تېخىمۇ ئېنىق كۆرۈنۈپ تۇرىدۇ.
- مېكوڭ دەرياسى: تىبەتتىن باشلىنىپ، خىتاينىڭ يۈننەن ئۆلكىسىدىن ئۆتۈپ، مىيانما، لائوس، تايلاند، كامبودژا ۋە ۋيېتنام قاتارلىق دۆلەتلەردىن ئۆتۈپ، جەنۇبىي خىتاي دېڭىزىغا قۇيۇلىدۇ. خىتاينىڭ يۇقىرى ئېقىندا سالغان كۆپلىگەن بوغمىلىرى تۆۋەن ئېقىندىكى دۆلەتلەرنىڭ بېلىقچىلىق، دېھقانچىلىق ۋە ئېكولوگىيەلىك مۇھىتىغا ئېغىر بۇزغۇنچىلىق قىلماقتا.

2) كىم بوغۇۋالالايدۇ؟ (كونترول قىلىش ھوقۇقى)

بۇ رايوندا ئەڭ ئاخىرقى ۋە ئەڭ كۈچلۈك كونترول قىلغۇچى خىتاي. خىتاي تىبەتتىكى دەريالارغا زور كۆلەملىك بوغما ۋە سۇ باشلاش تۈرلىرىنى قۇرماقتا. بۇ ھەرىكەتلەر ھىندىستان، بانگلادېش ۋە شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيا دۆلەتلىرىدە كۈچلۈك ئەندىشە قوزغىماقتا. خىتاي بۇ ئارقىلىق تۆۋەن ئېقىندىكى دۆلەتلەرگە سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي بېسىم ئىشلىتەلەيدۇ.

3) كىمگە ئەڭ چوڭ تەسىرى بولىدۇ؟ (ئەڭ ئاجىز ھالقىلار)

بانگلادېش: دۇنيادىكى ئەڭ ئاجىز دۆلەتلەرنىڭ بىرى. ئۇ گاڭ ۋە براخماپۇترا دەريالىرىنىڭ ئەڭ تۆۋەن ئېقىنىغا جايلاشقان بولۇپ، ھەم ھىندىستاننىڭ ھەم خىتاينىڭ سۇ سىياسىتىگە پۈتۈنلەي تايىنىدۇ.
پاكىستان: دۆلەتنىڭ پۈتكۈل دېھقانچىلىق ۋە سۇ سىستېمىسى ھىندى دەرياسىغا باغلىق. ھىندىستان بىلەن بولغان سىياسىي مۇناسىۋەتنىڭ ناچارلىشىشى پاكىستاننىڭ سۇ بىخەتەرلىكىگە بىۋاسىتە تەھدىت سالىدۇ.
شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيا دۆلەتلىرى (بولۇپمۇ كامبودژا ۋە ۋيېتنام): مېكوڭ دەرياسى بۇ دۆلەتلەردىكى مىليونلىغان كىشىنىڭ تۇرمۇشىنى كاپالەتلەندۈرىدۇ. خىتاينىڭ سۇنى توسۇشى ئۇلارنىڭ ھاياتىنى تەھدىتكە ئۇچراتماقتا.

چوڭقۇرلاشتۇرۇلغان تەھلىل: تىبەت - ئاسىيانىڭ تەقدىرىنى بەلگىلەيدىغان سۇ ۋېنتىلى

تىبەت مەسىلىسى پەقەت بىر مىللەتنىڭ ھەق-ھوقۇقى مەسىلىسىدىن ھالقىپ، پۈتكۈل ئاسىيا قىتئەسىنىڭ، ھەتتا دۇنيا نوپۇسىنىڭ زور بىر قىسمىنىڭ سۇ بىخەتەرلىكى ۋە ئىستراتېگىيەلىك تەقدىرىگە چېتىلىدۇ.

ئىستاتىستىكىلىق دەلىل: تىبەت ئېگىزلىكى ۋە ئۇنىڭغا تۇتاش ھىمالايا مۇزلۇقلىرىدىن ئاسىيادىكى 10 چوڭ دەريا سىستېمىسى (يارلۇڭ زاڭپو/براخماپۇترا، ھىندى، سۇتلەج، مېكوڭ، سالۋىن، خۇاڭخې، چاڭجىياڭ قاتارلىقلار) باشلىنىدۇ. بۇ دەريالار بىۋاسىتە ۋە ۋاسىتىلىك ھالدا خىتاي، ھىندىستان، پاكىستان، نېپال، بۇتان، بانگلادېش، مىيانما، تايلاند، لائوس، كامبودژا، ۋيېتنام قاتارلىق 10 نەچچە دۆلەتكە ھاياتلىق سۈيى ئېلىپ بارىدۇ.
تەسىر دائىرىسى: بۇ دەريا ۋادىلىرىدە ياشايدىغان جەمئىي نوپۇس 3 مىلياردتىن ئاشىدۇ. يەنى، دۇنيا نوپۇسىنىڭ 40% غا يېقىن كىشىنىڭ ئىچىملىك سۈيى، دېھقانچىلىق سۈيى ۋە ئېنېرگىيە مەنبەسى تىبەتتىن باشلانغان سۇغا باغلىق.
ئىستراتېگىيەلىك ئەھمىيىتى: ھازىر خىتاي بۇ سۇ مەنبەلىرىنىڭ «يۇقىرى ئېقىنى»نى مۇتلەق كونترول قىلىدۇ. ئۇ يارلۇڭ زاڭپو (براخماپۇترا) دەرياسىغا دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ بوغمىلارنى سېلىشنى پىلانلىماقتا. ئەگەر بۇ ئەمەلگە ئاشسا، خىتايلار قۇرغاقچىلىق مەزگىلىدە تۆۋەن ئېقىندىكى ھىندىستان ۋە بانگلادېشقا بارىدىغان سۇنى توسۇۋېلىپ، ئۇلارنى سىياسىي جەھەتتىن بوي سۇندۇرالايدۇ ياكى ئۇرۇش ۋە توقۇنۇش مەزگىلىدە سۇنى تۇيۇقسىز قويۇپ بېرىپ، غايەت زور كەلكۈن ئاپىتى پەيدا قىلالايدۇ.
تىبەت مۇستەقىللىقىنىڭ گېئوسىياسىي ئۆزگىرىشى: ئەگەر تىبەت مۇستەقىل بىر دۆلەت بولسا ياكى يۈكسەك ئاپتونومىيەگە ئېرىشسە، ئاسىيانىڭ سۇ خەرىتىسى پۈتۈنلەي ئۆزگىرىدۇ. سۇنىڭ كونتروللۇق ھوقۇقى خىتاينىڭ قولىدىن چىقىپ، تىبەت ھۆكۈمىتىنىڭ قولىغا ئۆتىدۇ. بۇ ھىندىستان، پاكىستان، بانگلادېش ۋە شەرقىي جەنۇبىي ئاسىيا دۆلەتلىرى ئۈچۈن غايەت زور ئىستراتېگىيەلىك كاپالەت بولىدۇ. شۇڭا، تىبەت مەسىلىسىنى قوللاش ياكى قارشى تۇرۇش، نۇرغۇن دۆلەتلەر ئۈچۈن ئۆزلىرىنىڭ ئۇزاق مەزگىللىك دۆلەت بىخەتەرلىكىنى ئويلاشقانلىقتۇر. بۇ، بۇ مەسىلىنىڭ نېمە ئۈچۈن ئاددىي بىر ئىچكى ئىش ئەمەسلىكىنىڭ ئىلمىي ۋە ئىستراتېگىيەلىك ئىسپاتىدۇر.

3. نىل دەرياسى: ئافرىقىنىڭ ھاياتلىق لىنىيەسى ۋە يېڭى دەۋردىكى كۈچ سىنىشىشى

كىمدىن كىمگە ئاقىدۇ؟ نىل دەرياسىنىڭ ئىككى ئاساسلىق مەنبەسى بار: كۆك نىل ئېفىئوپىيەدىن، ئاق نىل ئوتتۇرا ئافرىقىدىكى كۆللەر رايونىدىن باشلىنىدۇ. بۇ ئىككى ئېقىن سۇدان پايتەختى خارتۇمدا قوشۇلۇپ، شىمالغا قاراپ ئېقىپ مىسىرنى كېسىپ ئۆتۈپ، ئوتتۇرا دېڭىزغا قۇيۇلىدۇ. دەريا سۈيىنىڭ 85% تىن كۆپرەكى ئېفىئوپىيەدىن كېلىدۇ.
كىم بوغۇۋالالايدۇ؟ تارىختا مىسىر نىل دەرياسىنى كونترول قىلىپ كەلگەن. ئەمما ھازىر، يۇقىرى ئېقىندىكى ئېفىئوپىيە «ئۇلۇغ گۈللىنىش بوغمىسى» (Grand Ethiopian Renaissance Dam - GERD) نى ياساپ، سۇ كونترول قىلىش ھوقۇقىنى تارتىۋالماقچى بولۇۋاتىدۇ. بۇ بوغما ئافرىقىدىكى ئەڭ چوڭ سۇ ئېلېكتر ئىستانسىسى بولۇپ، ئېفىئوپىيەنىڭ ئىقتىسادىي تەرەققىياتى ئۈچۈن ھالقىلىق.
كىمگە ئەڭ چوڭ تەسىرى بولىدۇ؟ مىسىر ئەڭ چوڭ زىيانكەش. مىسىرنىڭ سۇ مەنبەسىنىڭ 97%ى نىل دەرياسىغا تايىنىدۇ. ئۇلار «تارىخىي ھوقۇق»نى ئاساس قىلىپ، ئېفىئوپىيەنىڭ بوغما سېلىشىغا كۈچلۈك قارشى تۇرماقتا. بوغما سۇ ساقلاشقا باشلىغاندا، مىسىرغا كېلىدىغان سۇ مىقدارىنىڭ ئازىيىپ كېتىشى، 100 مىليوندىن ئارتۇق نوپۇسنىڭ سۇ بىخەتەرلىكىگە بىۋاسىتە تەھدىت ئېلىپ كېلىدۇ. سۇدانمۇ ئوتتۇرىدا قېلىپ، ھەم پايدا ھەم زىيانغا ئۇچراش ئېھتىمالى بار. بۇ رايوندىكى سۇ تالاش-تارتىشى ھەربىي توقۇنۇشقا سەۋەب بولۇش خەۋپى ئەڭ يۇقىرى جايلارنىڭ بىرى.

4. ئىئوردان دەرياسى: دۇنيادىكى ئەڭ سۇ قىس رايوننىڭ نازۇك تەڭپۇڭلۇقى

كىمدىن كىمگە ئاقىدۇ؟ ئىئوردان دەرياسى لىۋان، سۈرىيە، ئىئوردانىيە ۋە ئىسرائىلىيە-پەلەستىن زېمىنلىرىنى ئوراپ تۇرىدىغان كىچىك، ئەمما ئىنتايىن مۇھىم بىر دەريا. ئۇ لىۋان تېغىدىن باشلىنىپ، جەنۇبقا ئېقىپ ئۆلۈك دېڭىزغا قۇيۇلىدۇ.
كىم بوغۇۋالالايدۇ؟ ئىسرائىلىيە ھەربىي ۋە تېخنىكىلىق ئۈستۈنلۈكى بىلەن دەريا سۈيىنىڭ كۆپ قىسمىنى كونترول قىلىدۇ. 1960-يىللاردا ياسالغان «دۆلەتلىك سۇ توشۇش لىنىيەسى» (National Water Carrier) ئارقىلىق، ئىئوردان دەرياسىنىڭ سۈيىنى دۆلەتنىڭ باشقا جايلىرىغا يۆتكەيدۇ. 1967-يىلدىكى ئۇرۇشتىن كېيىن گولان ئېگىزلىكىنى ئىشغال قىلىشىمۇ سۇ مەنبەسىنى كونترول قىلىش بىلەن بىۋاسىتە مۇناسىۋەتلىك.
كىمگە ئەڭ چوڭ تەسىرى بولىدۇ؟ ئىئوردانىيە ۋە پەلەستىنلىكلەر. ئىئوردانىيە دۇنيادىكى سۇ ئەڭ قىس دۆلەتلەرنىڭ بىرى، ئەمما دەريانىڭ تۆۋەن ئېقىنىغا جايلاشقانلىقى ئۈچۈن سۇغا ئېرىشىشى قىيىن. پەلەستىنلىكلەر (بولۇپمۇ ئىئوردان دەرياسىنىڭ غەربىي قىرغىقىدا) ئىسرائىلىيەنىڭ قاتتىق كونتروللۇقى ئاستىدا سۇ بايلىقىدىن تولۇق پايدىلىنالمايدۇ. بۇ يەردىكى سۇ مەسىلىسى سىياسىي توقۇنۇشنىڭ ھەم سەۋەبى، ھەم نەتىجىسىدۇر.

5. ئامۇ ۋە سىر دەريالىرى: ئارال دېڭىزىنىڭ پاجىئەسى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ بېشىنى قاتۇرغان مەسىلە

كىمدىن كىمگە ئاقىدۇ؟ ئامۇ دەرياسى تاجىكىستان ۋە ئافغانىستاندىكى پامىر تېغىدىن، سىر دەرياسى قىرغىزىستاندىكى تىيانشاندىن باشلىنىدۇ. بۇ ئىككى دەريا ئۆزبېكىستان، تۈركمەنىستان ۋە قازاقىستاننىڭ جەنۇبىنى كېسىپ ئۆتۈپ، ئىلگىرى ئارال دېڭىزىغا قۇيۇلاتتى.
كىم بوغۇۋالالايدۇ؟ يۇقىرى ئېقىندىكى تاغلىق دۆلەتلەر بولغان تاجىكىستان ۋە قىرغىزىستان سۇ مەنبەسىنى كونترول قىلىدۇ. ئۇلار قىشتا ئېلېكتر ئېنېرگىيەسىگە ئېھتىياجلىق بولغاچقا، بوغمىلاردىن سۇ قويۇپ بېرىپ توك تارتقۇسى كېلىدۇ. تۆۋەن ئېقىندىكى ئۆزبېكىستان ۋە تۈركمەنىستان بولسا، يازدا پاختا ۋە بۇغداي سۇغىرىش ئۈچۈن سۇغا جىددىي ئېھتىياجلىق.
كىمگە ئەڭ چوڭ تەسىرى بولىدۇ؟ سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدە ئۆزبېكىستاننىڭ پاختا ئىشلەپچىقىرىشىنى كاپالەتلەندۈرۈش ئۈچۈن دەريا سۈيىنى ھەددىدىن زىيادە ئىشلەتكەنلىكى ئۈچۈن، ئارال دېڭىزى پۈتۈنلەي قۇرۇپ كېتىش گىردابىغا بېرىپ قالدى. بۇ، 20-ئەسىردىكى ئەڭ چوڭ ئېكولوگىيەلىك ئاپەتلەرنىڭ بىرى. ھازىر، ئۆزبېكىستان ۋە تۈركمەنىستان تۆۋەن ئېقىندا بولغانلىقى ئۈچۈن، يۇقىرى ئېقىندىكى دۆلەتلەرنىڭ روگون (تاجىكىستان) ۋە كامباراتا (قىرغىزىستان) قاتارلىق غايەت زور بوغمىلارنى سېلىشىغا قاتتىق ئەندىشە بىلەن قارايدۇ. بۇ زىددىيەت ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتكە دائىم تەسىر كۆرسىتىپ تۇرىدۇ.

6. كولورادو دەرياسى: تەرەققىي قىلغان دۆلەتتىكى سۇ كرىزىسى

كىمدىن كىمگە ئاقىدۇ؟ ئامېرىكىنىڭ تاشلىق تاغلىرىدىن باشلىنىپ، ئامېرىكىنىڭ 7 شىتاتىنى (Wyoming, Colorado, Utah, New Mexico, Arizona, Nevada, California) كېسىپ ئۆتۈپ، مېكسىكىغا كىرىدۇ ۋە كالىفورنىيە قولتۇقىغا قۇيۇلىدۇ.
كىم بوغۇۋالالايدۇ؟ ئامېرىكا دەريا ئېقىنىنى پۈتۈنلەي كونترول قىلىدۇ. دۇنياغا مەشھۇر خۇۋېر بوغمىسى (Hoover Dam) ۋە گلېن كانيون بوغمىسى قاتارلىقلار دەريانىڭ سۈيىنى توسۇپ، لاس ۋېگاس، لوس ئانژېلېس قاتارلىق چوڭ شەھەرلەرنى ۋە كالىفورنىيەنىڭ غايەت زور دېھقانچىلىق رايونلىرىنى سۇ بىلەن تەمىنلەيدۇ.
كىمگە ئەڭ چوڭ تەسىرى بولىدۇ؟ مېكسىكا ئەڭ ئاخىرقى، ئەڭ ئاجىز ھالقا. ئامېرىكا دەريا سۈيىنى شۇنچىلىك كۆپ ئىشلىتىدۇكى، دەريا دېڭىزغا قۇيۇلۇشتىن بۇرۇنلا قۇرۇپ كېتىدىغان ئەھۋاللار كۆپ ئۇچرايدۇ. بۇ مېكسىكىنىڭ شىمالىدىكى دېھقانلار ۋە ئېكولوگىيەلىك مۇھىتقا ئېغىر زىيان سالماقتا. بۇ مىسال سۇ توقۇنۇشىنىڭ پەقەت تەرەققىي قىلىۋاتقان دۆلەتلەرگىلا خاس ئەمەسلىكىنى، ھەتتا دۇنيادىكى ئەڭ قۇدرەتلىك دۆلەت ئىچىدە ۋە ئۇنىڭ قوشنىلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىدىمۇ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

ئومۇمىي خۇلاسە

يۇقىرىدىكى مىساللاردىن كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، سۇ بايلىقىنى تالىشىش ھازىرقى زامان گېئوسىياسىتىنىڭ ئاچقۇچلۇق مەسىلىسىگە ئايلاندى. دەريانىڭ يۇقىرى ئېقىنىغا جايلاشقان دۆلەتلەر («سۇ گېگېمونلىرى») غايەت زور ئىستراتېگىيەلىك ھوقۇققا ئىگە بولۇپ، تۆۋەن ئېقىندىكى دۆلەتلەرنىڭ تەقدىرىنى قولىدا تۇتۇپ تۇرالايدۇ. تىبەت ئېگىزلىكى بۇ ھوقۇقنىڭ ئەڭ يۇقىرى پەللىسىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ، چۈنكى ئۇ بىر دۆلەتنىڭ ئەمەس، بەلكى پۈتۈن بىر قىتئەنىڭ سۇ تەقدىرىنى بەلگىلەيدۇ. كەلگۈسىدە، كىلىمات ئۆزگىرىشى كەلتۈرۈپ چىقارغان قۇرغاقچىلىق ۋە سۇ قىسلىقى كۈچەيگەنسېرى، بۇ «رەڭسىز ئالتۇن» ئۈچۈن بولغان رىقابەت ۋە توقۇنۇشلار تېخىمۇ كەسكىنلىشىشى مۇقەررەر.