تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 5 مىنۇت
بسم الله الرحمن الرحيم
بۇ يازمىنى ئوقۇشتىن بۇرۇن قازاقىستاندا ياشايدىغان بەختىباي بىلەن خەمىت نەسىردىن ئارىسىدا بولۇپ ئۆتكەن تۆۋەندىكى ئاۋازلىق
رەدىيەنى ئاڭلاپ چىقىسىڭىز ئاندىن بۇ يازمىنىڭ مەقسىتىدىنى چۈشۈنۈپ يېتەلەيسىز.
بەختىبايغا رەدىيە
ھۆرمەتلىك بەختىباي ئەپەندىم، سىزنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ بۈگۈنكى ئېغىر كۈلپەتلىرى ھەققىدىكى ئويلىرىڭىزنى ۋە تارىخىي مىساللارنى
ئوتتۇرىغا قويغانلىقىڭىزنى كۆردۈم. بۇ مەسىلىلەر ھەقىقەتەن مۇلاھىزە قىلىشقا ئەرزىيدۇ. بىز تۈركىي خەلقلەرنىڭ بىر تارمىقى،
ئەزەلدىن قېرىنداش بولۇپ كەلگەن مىللەتلەر بولۇش سۈپىتىمىز بىلەن، بۇنداق ئاچچىق ھەقىقەتلەرنى ئوچۇق-ئاشكارا، ئەمما ھۆرمەت
ۋە ئادالەت بىلەن مۇزاكىرە قىلىشىمىز كېرەك.
سىزنىڭ تەنقىدىڭىزگە جاۋابەن، مەن تۆۋەندىكى ئۈچ نۇقتىنى ئوتتۇرىغا قويماقچىمەن. بۇ مېنىڭ سىزگە بولغان رەددىيەم ئەمەس،
بەلكى بىر قېرىندىشىڭىز سۈپىتىدە ئورتاقلاشقان پىكىرلىرىمدۇر.
بىرىنچى: قېرىنداشلىق مەسئۇلىيىتى ۋە مەردانىلىق
سىز بىلەن بىزنىڭ ئەجدادلىرىمىز بىر، تىلىمىز ۋە دىنىمىز بىر، تارىخىمىزنىڭ نۇرغۇن قىسمى ئورتاق. بۈگۈنكى كۈندە، ئۇيغۇر
خەلقى تارىختا مىسلى كۆرۈلمىگەن دەرىجىدىكى ئىرقىي قىرغىنچىلىققا ۋە ئاسارەتكە دۇچار بولۇۋاتىدۇ. مىليونلىغان ئىنسانلار
لاگېرلارغا قامالدى، مەدەنىيىتى، تىلى ۋە كىملىكى يوقىتىلىش خەۋپىگە دۇچ كەلدى.
بۇنداق ئەھۋالدا، قېرىنداش مىللەتنىڭ ۋەزىپىسى يىقىلغاننى تېپىش، ئازارلانغانغا تەنە قىلىش ئەمەس، بەلكى ئۇلارنى قولىدىن
تۇتۇپ يۆلەپ تۇرغۇزۇشتۇر. «ئىچكى ئىشى» ياكى «ئۆزىنىڭ خاتالىقى» دەپ دۈمبىسىنى قىپ ئولتۇرۇش ئەمەس. ئەگەر ئىككى قېرىنداش
ئارا كۈچ سىنىشىش ياكى رىقابەتلىشىش كېرەك بولسا، ئۇنى ھەر ئىككىلىسى ئۆز پۇتىدا تىك تۇرغاندا، باراۋەر شارائىتتا ئېلىپ
بېرىش كېرەك. بۇنى «مەردانىلىق» دەيمىز. ئەمما بىر قېرىندىشىڭىز ئۆلۈم گىردابىدا تۇرغاندا، ئۇنىڭ ئىلگىرىكى خاتالىقلىرىنى
كولاپ، «بۇ ھەممىسى ئۆزۈڭنىڭ ئەيىبى» دېيىش، ئەخلاق ۋە قېرىنداشلىق پرىنسىپلىرىغا ئۇيغۇن ئەمەس. بۇنداق قىلىقنى پۈتۈن تۈرك
مەدەنىيىتىدە «ناكەسلىك» دەپ ئاتايدۇ.
ئۇيغۇرلار بۇ ئېغىر كۈنلەردىن قۇتۇلۇپ، ئۆز كىملىكى ۋە ئىززەت-ھۆرمىتىنى قايتىدىن تىكلىگەندە، ئاندىن بىز ئۆزئارا
تارىخىمىزدىكى خاتالىقلارنى، كەمچىلىكلەرنى ئوچۇق-ئاشكارا مۇھاكىمە قىلساق، بۇ ھەقىقىي ۋە ئادىل رىقابەت بولىدۇ. ھازىرقى
پەيتتە بىزگە ئەڭ كېرەكلىكى پۈتۈن تۈرك قېرىنداشلىرىمىزدىن كېلىدىغان قوللاش ۋە ھېسداشلىقتۇر.
ئىككىنچى: مىللەت ۋە شەخس، ئومۇمىيلىق ۋە قىسمەنلىك
ھەرقانداق مىللەتنىڭ تارىخىدا قەھرىمانلارمۇ، ساتقىنلارمۇ بولىدۇ. ھېچبىر مىللەت پۈتۈنلەي مۇكەممەل ياكى پۈتۈنلەي ناچار
ئەمەس. سىز تىلغا ئالغان ياقۇپ بەگنىڭ ئۆلۈمى، سابىت داموللامنىڭ تۇتۇپ بېرىلىشى، ئەخمەتجان قاسىمىنىڭ ئەلخان تۆرە
مەسىلىسىدىكى رولى قاتارلىق ۋەقەلەر ئۇيغۇر تارىخىدىكى ئىنتايىن ئازابلىق ۋە تالاش-تارتىشلىق مەسىلىلەر. بۇلارنىڭ ھەممىسىدە
مۇرەككەپ تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈش، شەخسىي مەنپەئەت ۋە تاشقى كۈچلەرنىڭ بېسىمى مەۋجۇت.
بىراق، بىر قانچە شەخسنىڭ ياكى مەلۇم بىر گۇرۇپپىنىڭ خاتالىقىنى پۈتۈن بىر مىللەتكە يۈكلەش ۋە شۇ ئاساستا «ئۇيغۇرلارنىڭ
پۈتۈن كۈلپىتى ئۆزلىرىنىڭ ساتقىنلىقىدىن بولدى» دەپ خۇلاسە چىقىرىش، تارىخقا ۋە لوگىكىغا نىسبەتەن ئادالەتسىزلىكتۇر. ئۇيغۇر
خەلقىنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى ئۆز ئەركىنلىكى ۋە ۋەتىنى ئۈچۈن قۇربان بېرىپ كەلگەن. ئەگەر بىر-ئىككى ساتقىننىڭ ھەرىكىتى پۈتۈن
مىللەتنىڭ تەقدىرىنى بەلگىلىگەن بولسا، ئۇيغۇرلار بۈگۈنگىچە ئۆز كىملىكىنى ساقلاپ قالالمىغان بولاتتى.
ئىسلام دىنىمىزمۇ بىزگە ئۆگىتىدۇكى، بىر ئادەمنىڭ گۇناھى ئۈچۈن باشقا بىرسى جاۋابكار بولمايدۇ. مىللەتچىلىك، بىر مىللەتنى
يەنە بىر مىللەتتىن ئۈستۈن ياكى تۆۋەن كۆرۈش ئىسلام روھىغا زىتتۇر. ھەر بىر مىللەتنىڭ ئۆز ئۆرلىگەن ۋە چۈشكەن، خاتالاشقان ۋە
تۈزەلگەن دەۋرلىرى بولىدۇ. بىر مىللەتنىڭ ئاسارەتتىكى ۋاقتىدىن پايدىلىنىپ ئۇنى يەرگە ئۇرۇش ئادالەتسىزلىكتۇر.
ئۈچىنچى: تارىخ كۆزنىكى – قازاق خەلقىنىڭ تارىخىدىكى ئوخشاش تەجرىبىلەر
سىز مەندىن قازاق تارىخىدىكى ساتقىنلارنى ۋە ئاسارەت دەۋرلىرىنى سورىدىڭىز. بۇنى سىزگە ھۇجۇم قىلىش ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى
«ساتقىنلىق» ۋە «ئىچكى بۆلۈنۈش»نىڭ پەقەت ئۇيغۇرلارغىلا خاس ئەمەس، بەلكى بارلىق مىللەتلەر، جۈملىدىن قازاق خەلقى دۇچ كەلگەن
ئورتاق بىر تارىخىي ئازاب ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن ئوتتۇرىغا قويىمەن.
-
قازاق خانلىقى (1465–1847) نىڭ يىمىرىلىشى ۋە روسىيەگە بويسۇنۇشى: ئابىلاي خان (ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن ۋاقتى:
1771–1781) دىن كېيىن، قازاق خانلىقىدا ئىچكى نىزا ۋە ھوقۇق تالىشىش ئەۋج ئالغان. نۇرغۇن سۇلتانلار ۋە خانلار مەسىلەن،
كىچىك ژۇزدىكى نۇرئالى خان (ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن ۋاقتى: 1748–1786)، ئوتتۇرا ژۇزدىكى ۋەلى خان (ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن ۋاقتى:
1781–1819) ۋە بۆكەي خان (ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن ۋاقتى: 1801–1815) قاتارلىق خانلار ئۆزلىرىنىڭ ھاكىمىيىتىنى كۈچەيتىش ئۈچۈن
روسلارنىڭ قوغدىشىنى قوبۇل قىلغان ۋە ئاخىرىدا پۈتۈن قازاق دالىسىنىڭ مۇستەقىللىقىنى قولدىن بېرىپ قويغان. بۇ جەرياندا،
روسىيەگە قارشى كۈرەش قىلغان كەنەسارى قاسىمۇلى (ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن ۋاقتى: 1841–1847) غا ئوخشاش قەھرىمانلارغا قارشى
چىققان ۋە روسىيە بىلەن ھەمكارلاشقان قازاق ھۆكۈمرانلىرىمۇ بولغان.
-
ئالاش ئوردا ھۆكۈمىتى (1917–1920)نىڭ مەغلۇبىيىتى: 1917-يىلى قۇرۇلغان تۇنجى زامانىۋى قازاق مىللىي ھۆكۈمىتى – ئالاش
ئوردا، بولشېۋىكلارنىڭ ھۇجۇمىغا ئۇچرىغاندا، قازاقلار ئىچىدىمۇ ئىختىلاپ كېلىپ چىققان. بىر قىسىم قازاقلار قىزىل ئارمىيە
تەرەپتە تۇرۇپ، ئۆزلىرىنىڭ مىللىي رەھبەرلىرى ئەلىخان بۆكەيخانوف، ئەخمەت بايتۇرسىنۇلى قاتارلىقلارغا قارشى ئۇرۇش قىلغان.
ئاخىرىدا ئالاش ئوردا رەھبەرلىرى سوۋېت ھاكىمىيىتى تەرىپىدىن باستۇرۇلۇپ، كۆپىنچىسى ئېتىپ تاشلانغان. بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ
شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىدىكى بەزى رەھبەرلىرىنىڭ تەقدىرىگە ئىنتايىن ئوخشايدۇ.
-
سوۋېت دەۋرىدىكى ئاچارچىلىق ۋە ساتقۇنلۇق: 1930-يىللاردىكى زور ئاچارچىلىقتا مىليونلىغان قازاق قىرىلىپ كەتكەندە، بۇ
پاجىئەنىڭ كېلىپ چىقىشىدا سوۋېت ھۆكۈمىتىنىڭ سىياسىتى ئاساسلىق سەۋەب بولغان بولسىمۇ، ئەمما شۇ جايلاردىكى بەزى يەرلىك
سوۋېت ئەمەلدارلىرى ۋە «بەلگەندىلەر» (ئاكتىپلار) ئۆز خەلقىنىڭ ئاشلىقىنى ۋە مال-چارۋىسىنى مۇسادىرە قىلىشقا ياردەملىشىپ،
بۇ پاجىئەنى تېخىمۇ ئېغىرلاشتۇرغان. بۇمۇ ئۆز خەلقىگە قىلىنغان بىر خىل ساتقۇنلۇق ئىدى.
-
1916-يىلدىكى مىللىي ئازادلىق ئۇرۇشى: ئامانگەلدى ئىمانوف باشچىلىقىدىكى پاتىشا روسىيەسىگە قارشى قوزغىلاڭدا، بىر
قىسىم باي-ماناپلار ۋە يەرلىك ئەمەلدارلار ئۆزلىرىنىڭ مەنپەئەتىنى قوغداش ئۈچۈن پاتىشا ھۆكۈمىتى بىلەن ھەمكارلىشىپ،
قوزغىلاڭچىلارغا قارشى تۇرغان.
بۇ مىساللارنى كەلتۈرۈشتىكى مەقسىتىم قازاق خەلقىنى قارىلاش ئەمەس، بەلكى «ساتقۇنلۇق»نىڭ مەلۇم بىر مىللەتكە خاس
ئەمەسلىكىنى، بەلكى ھەر قانداق مىللەتتە، بولۇپمۇ تاشقى بېسىم ۋە ئىچكى بۆلۈنۈش كۈچەيگەندە يۈز بېرىدىغان ئورتاق ئىنسانىيەت
پاجىئەسى ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈشتۇر.
خۇلاسە
ھۆرمەتلىك قېرىندىشىم، تارىخ بىزگە دەرىس بېرىشى كېرەك، ئۆچمەنلىك ئۇرۇقىنى تېرىماسلىقى كېرەك. ئۇيغۇرلارمۇ، قازاقلارمۇ ئۆز
تارىخىدا ئېغىر بەدەللەرنى تۆلىدى. بۈگۈنكى كۈندە، بىر-بىرىمىزنىڭ خاتالىقىنى كولاپ، ئۆزئارا ئاداۋەتكە بېرىلىشنىڭ ئورنىغا،
ئورتاق تەھدىت خىتايغا قارشى بىرلىشىشىمىز، بىر-بىرىمىزگە مەدەت بولۇشىمىز كېرەك. خىتايلار ئۇيغۇرلارنى بوزەك قىلسا
قازاقلارنىڭ قەلبىي ئاغىرغىنىدەك، خىتايلار قازاقىستاننى بوزەك قىلىشنى پىلانلىسا ئۇيغۇرلارنىڭمۇ ئۇيقۇسى قاچىدۇ.
كېلىڭ، ئۇيغۇرلارنىڭ ھەم قازاقلارنىڭ ئۆتمۈشىدىكى ئازابلىق تارىخلاردىن كەلگۈسىمىزگە «بىرلىك ۋە ھەمكارلىق» ئۈچۈن ساۋاق
چىقىرايلى. ئۇيغۇر خەلقىنىڭ بۇ ئېغىر كۈنلەردىن ئامان-ئېسەن ئۆتۈۋېلىشىنى تىلەپ، قولىمىزدىن كەلگەن ياردەمنى بېرىش ھەر بىر
قازاق، ھەر بىر تۈركىي قېرىنداشنىڭ ئىنسانىي ۋە تارىخىي بۇرچىدۇر.