تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 13 مىنۇت

بسم الله الرحمن الرحيم

«تۆت يات» (四夷)

قەدىمكى توقۇنۇشتىن ئاسسىمىلياتسىيەگىچە بولغان تارىخىي بايان ۋە ئۇنىڭ ئىدىيىۋى يىلتىزى

كىرىش سۆز: «خۇاشيا» ۋە «ياتلار»

قەدىمكى جۇڭگو يازمىلىرىدا، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى ئۆزلىرىنى «خۇاشيا» (华夏) دەپ ئاتىغان خەلقلەر، ئۆزلىرىنى مەدەنىيەتنىڭ مەركىزى دەپ قاراپ، ئەتراپتىكى باشقا مىللەتلەرنى جۇغراپىيىلىك ئورنىغا ئاساسەن تۆت چوڭ گۇرۇپپىغا ئايرىپ، ئۇلارغا ئومۇمىي بىر نام «تۆت يات» (四夷) دەپ ئاتىغان. بۇ ئاتالغۇ پەقەت جۇغراپىيىلىك ئۇقۇم بولۇپلا قالماي، بەلكى كۈچلۈك بولغان «خۇاشيا مەركەزچىلىك» ئىدىيىسىنى ۋە مەدەنىيەت جەھەتتىكى ئۈستۈنلÜك تۇيغۇسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. بۇ تۆت گۇرۇپپا تۆۋەندىكىدەك:

• شەرقتىكى ياۋايىلار (东夷)

• جەنۇبتىكى قۇرتلار (南蛮)

• غەربتىكى تاجاۋۇزچىلار (西戎)

• شىمالدىكى ئىتلار (北狄)

《礼记·王制》 دا: «شەرقتىكىلەر يى (东曰夷)، غەربتىكىلەر رۇڭ (西曰戎)، جەنۇبتىكىلەر مەن (南曰蛮)، شىمالدىكىلەر دى (北曰狄) دەپ ئاتىلىدۇ» دەپ ئېنىق يېزىلغان.

بۇ مىللەتلەر خۇاشيا سۇلالىلىرى بىلەن ئۇزۇن تارىخىي مۇساپىدە توقۇنۇش، ئۇرۇش، ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىي ئالاقە قاتارلىق مۇرەككەپ مۇناسىۋەتلەرنى باشتىن كەچۈرگەن. بۇ جەريان ئاخىرىدا كۆپ قىسىم «يات» خەلقلىرىنىڭ خۇاشيا مىللىتىگە سىڭىپ كېتىشى بىلەن ئاخىرلاشقان بولۇپ، بۇ جۇڭخۇا مىللىتىنىڭ شەكىللىنىشىدىكى ئۇزۇن ۋە مۇرەككەپ تارىخىي بىرلىشىش جەريانىنىڭ مۇھىم بىر قىسمى ھېسابلىنىدۇ.

---

1-بۆلۈم: «تۆت يات»نىڭ مەنىسى ۋە تارىخىي تەقدىرى

1.1. شەرقىي ياۋايىلار (东夷 Dōng Yí) ۋە ئۇلارنىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشى

东夷 نىڭ مەنىسى:

• خەت مەنىسى ۋە ئېتىمولوگىيەسى: «夷» (يى) خېتىنىڭ قۇرۇلمىسى ھەققىدە بىر قانچە خىل قاراش بار. ئەڭ كەڭ تارقالغان قاراش شۇكى، ئۇ «大» (چوڭ) ۋە «弓» (ئوقيا) دىن تەركىب تاپقان بولۇپ، «چوڭ ئوقيا تۇتقان كىشىلەر» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ شەرقتىكى قەبىلىلەرنىڭ ئوقيا ياساش ۋە ئىشلىتىشكە ماھىر ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. باشقا بىر قاراشتا، ئۇ ئادەمنىڭ تىزلىنىپ ئولتۇرغان شەكلىنى تەسۋىرلەيدۇ.
• تارىخىي مەنىسى ۋە ستېرېئوتىپى: قەدىمكى يازمىلاردا، يى 夷خەلقى بەزىدە نىسبەتەن مەدەنىيەتلىك، ھەتتا كۇڭزىنىڭ «توققۇز يى ئارىسىدا ياشىغۇم بار» دېگەن سۆزىدە كۆرۈلگەندەك، ئەخلاق-پەزىلەتلىك قىلىپ تەسۋىرلەنگەن. ئەمما ئومۇمىي جەھەتتىن، ئۇلار يەنىلا خۇاشيا مەدەنىيىتىدىن «پەرقلىق» ۋە «تۆۋەنرەك» ئورۇندىكى خەلق دەپ قارالغان.
• تەرجىمە قىلىش:
  1. ترانسلىتېراتسىيە + چۈشەندۈرۈش: «شەرقتىكى يى قەبىلىلىرى» ياكى «شەرقتىكى يى خەلقى». بۇ ئەڭ توغرا ۋە ئىلمىي تەرجىمە ئۇسۇلى. بۇنداق بولغاندا، ئەسلى ئاتالغۇ ساقلىنىپ قالىدۇ ۋە ئۇنىڭغا نېيترال چۈشەنچە بېرىلىدۇ.
  2. ئومۇمىي تەرجىمە: «شەرقتىكى قەبىلىلەر» ياكى «شەرقتىكى ياتلار». بۇ ئوقۇرمەننىڭ چۈشىنىشىگە ئاسان بولسىمۇ، ئەسلىدىكى «夷» دېگەن كونكرېت تارىخىي ئاتالغۇنى يوقىتىپ قويىدۇ.
  3. مەنىۋى تەرجىمە: «شەرقتىكى ياۋايىلار». بۇ تەرجىمە ئەسلىدىكى كەمسىتىش مەنىسىنى ئىپادىلەپ بېرەلەيدۇ، ئەمما بۇنى ئىشلەتكەندە، بۇنىڭ خۇاشيا خەلقىنىڭ نۇقتىئىنەزىرى ئىكەنلىكىنى ئېنىق ئايدىڭلاشتۇرۇش كېرەك.

شەرقىي ياۋايىلار (东夷) نىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە مەدەنىيىتى:

شەرقىي ياۋايىلار (东夷) دېگەن نام چىن سۇلالىسىدىن بۇرۇنقى دەۋرلەردە، ھازىرقى شەندۇڭ، جياڭسۇ، ئەنخۇي قاتارلىق جايلاردا ياشىغان نۇرغۇن قەبىلىلەرنىڭ ئومۇمىي نامىدۇر. بۇ رايون تارىختا مەدەنىيەتنىڭ بۆشۈكلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئارخېئولوگىيىلىك بايقاشلارغا ئاساسلانغاندا، بۇ يەردە «داۋېنكو مەدەنىيىتى» (大汶口文化) ۋە «لۇڭشەن مەدەنىيىتى» (龙山文化) قاتارلىق مەدەنىيەتلەر بارلىققا كەلگەن. شەرقىي ياۋايىلار خەلقى ئوقيا ياساش ۋە ئىشلىتىشكە ماھىر بولغانلىقى ئۈچۈن، «夷» خېتى بەزىدە «چوڭ ئوقيا تۇتقان كىشىلەر» دەپمۇ ئىزاھلىنىدۇ. رىۋايەتلەردىكى تەيخاۋ (太皞)، شاۋخاۋ (少皞) قاتارلىق قەبىلە باشلىقلىرى شەرقىي ياۋايىلار لارنىڭ ئەجدادلىرىدىن ھېسابلىنىدۇ.

سىڭىپ كېتىش جەريانى:

شاڭ ۋە جۇ سۇلالىلىرى دەۋرىدە، شەرقىي ياۋايىلار قەبىلىلىرى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ھاكىمىيەتلىرى بىلەن دائىم توقۇنۇشۇپ تۇرغان كۈچلۈك رەقىب ئىدى. ئەمىنىيە-يىغلىق دەۋرىگە كەلگەندە، شەندۇڭ يېرىم ئارىلىدا جۈ (莒国)، لەي (莱国)، تەن (郯国)، تەن (谭国)، جيې (介国)، زېڭ (鄫国)، جۇ (邾国)، مۇ (牟国)، گېنمۇ (根牟国)، رېن (任国)، سۇ (宿国)، شۈجۈ (须句国)، جۈەنيۈ (颛臾国) قاتارلىق نۇرغۇنلىغان ياۋايى 夷 دۆلەتلىرى مەۋجۇت بولغان. بۇ كىچىك دۆلەتلەر كېيىنچە كۈچلۈك چى (齐) ۋە چۇ (楚) دۆلەتلىرىنىڭ تالىشىدىغان جايىغا ئايلىنىپ، ئارقا-ارقىدىن بويسۇندۇرۇلدى. ئاخىرىدا چىن دۆلىتى پۈتۈن جۇڭگونى بىرلىككە كەلتۈرگەندىن كېيىن، بۇ رايوندىكى يى خەلقى پۈتۈنلەي خۇاشيا خەلقى بىلەن ئارىلىشىپ كەتتى ۋە خەن سۇلالىسى دەۋرىگە كەلگەندە، ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى مىللىي پەرق ئاساسەن يوقالدى.

1.2. جەنۇبىي قۇرتلار (南蛮 Nán Mán) ۋە ئۇلارنىڭ كۆپ مەنبەلىك بىرلىشىشى

南蛮 نىڭ تەرجىمىسى:

• خەت مەنىسى ۋە ئېتىمولوگىيەسى: «蛮» (مان) خېتىنىڭ ئاستىدا «虫» (قۇرت-قوڭغۇز) رادىكالى بار. بۇ، قەدىمكى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك خەلقىنىڭ جەنۇبتىكى نەم، ئىسسىق رايونلاردا ياشايدىغان، چېكىمە چېكىدىغان، بەلكىم توتېمچىلىق مەدەنىيىتىگە ئىگە بۇ خەلقلەرنى «قۇرت-ھاشارەتلەر» بىلەن باغلىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ ئوچۇق-ئاشكارا ھاقارەت مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ.
• تارىخىي مەنىسى ۋە ستېرېئوتىپى: مان (蛮) لار دائىم «قۇشقا ئوخشاش چىقىرايدىغان»، تىلى چۈشىنىشسىز، ئۆرپ-ئادەتلىرى غەلىتە، مەدەنىيەتسىز خەلق دەپ تەسۋىrlەنگەن.
• تەرجىمە تاللاشلىرى:
  1. ترانسلىتېراتسىيە + چۈشەندۈرۈش: «جەنۇبتىكى مان قەبىلىلىرى». بۇ يەنىلا ئەڭ ياخشى ئىلمىي ئۇسۇل.
  2. مەنىۋى تەرجىمە: «جەنۇبتىكى ياۋايىلار» ياكى «جەنۇبتىكى قۇرتتەك خەلقلەر». بۇ تەرجىمە ئەسلىدىكى ھاقارەتنى كۈچلۈك ئىپادىلەيدۇ. مەقسەت ئەگەر قەدىمكى خەنزۇلارنىڭ كۆز قارىشىنى ئەينەن يەتكۈزۈش بولسا، بۇنى ئىزاھات بىلەن ئىشلەتكىلى بولىدۇ.

جەنۇبىي قۇرتلار (南蛮) نىڭ ئومۇمىي ئەھۋالى:

جەنۇبىي قۇرتلار (南蛮) چاڭجياڭ (长江) دەرياسى ۋادىسى ۋە ئۇنىڭ جەنۇبىدىكى كەڭ رايونلاردا ياشىغان مۇرەككەپ مىللەت گۇرۇپپىلىرىنىڭ ئومۇمىي نامىدۇر. بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ مەشھۇرلىرى بەييۆ (百越)، بەيپۇ (百濮) ۋە قەدىمكى با (巴)، شۇ (蜀) خەلقلىرى ئىدى. بۇ رايونلارنىڭ ئىقلىمى نەم، ئىسسىق بولغاچقا، قەدىمكى خۇاشيالار ئۇلارنى بەزىدە «قۇرت-قوڭغۇز» (虫) بىلەن باغلاپ، ھاقارەتلەش مەنىسىنى بىلدۈرگەن.

بىرلىشىش جەريانى:

ئەمىنىيە-يىغلىق (春秋战国) دەۋرىدە بۇ مىللەتلەر تەدرىجىي ھالدا ۋۇ (吴)، يۆ (越)، چۇ (楚)، با (巴)، شۇ (蜀) قاتارلىق چوڭ دۆلەتلەرگە ئۇيۇشۇپ، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى ھۆكۈمرانلىق تالىشىش ئۇرۇشىغا كىرىپ كەتتى. ئاخىرقى نەتىجە يۆ (越) نىڭ ۋۇ (吴) نى يوقىتىشى، چۇ (楚) نىڭ يۆ (越) نى يوقىتىشى، چىن (秦) نىڭ با (巴) ۋە شۇ (蜀) نى يوقىتىشى، ئارقىدىن چۇ (楚) نى يوقىتىپ، جەنۇبىي يۆ (南越) نى تىنچلاندۇرۇشى، ئالتە دۆلەتنى يوقىتىپ، دۇنيانى بىرلىككە كەلتۈرۈشى بىلەن ئاخىرلاشتى.

يۆ (越) خەلقى خىتاينىڭ چاڭجياڭ (长江) دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا ۋە تۆۋەن ئېقىنىنىڭ جەنۇبىدىكى كەڭ رايونلاردا ياشايدىغان بىر مىللەت سىستېمىسى بولۇپ، تارقىلىشى كەڭ، تارماقلىرى كۆپ، بىر-بىرىگە تەۋە ئەمەس ئىدى، شۇڭا تارىختا «بەييۆ (百越) ئارىلىشىپ ياشايتتى، ھەر بىرىنىڭ ئۆز قەبىلىسى بار ئىدى» دېيىلگەن. بەييۆ ئىچىدە تەرەققىياتى ئەڭ تېز بولغىنى شەرقىي جەنۇبتىكى گۇۋۇ (句吴) ۋە يۈيۆ (于越) بولۇپ، ئەمىنىيە 春秋 دەۋرىدە ئايرىم-ئايرىم ھالدا ۋۇ دۆلىتى (吴国) ۋە يۆ دۆلىتى (越国) نى قۇرغان.

چۇ (楚) ئەسلىدە جۇ سۇلالىسىنىڭ جەنۇبىدىكى كىچىك بىر سۇيۇرغال دۆلەت ئىدى، ئەمما ئەمىنىيە 春秋 دەۋرىگە كەلگەندە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتە ھۆكۈمرانلىق تالىشىدىغان كۈچكە ئىگە بولۇپ، «ئەمىنىيە 春秋 بەش ھۆكۈمرانى» نىڭ بىرىگە ئايلانغان. يېغىلىق 战国 دەۋرىدە، چۇ (楚) يەنە كېيىن-كېيىن بولۇپ چى (杞)، جۇ (邾)، لۇ (罗)، شۈ (徐)، سەي (蔡)، جۈ (莒)، لۇ (鲁)، يۆ (越) قاتارلىق دۆلەتلەرنى يوقىتىپ، پۇ (濮)، يۆ (越)، مان يى (蛮夷) زېمىنلىرىنى پۈتۈنلەي ئىگىلىدى. كېيىن، چۇ (楚) چىن (秦) تەرىپىدىن يوقىتىلدى، ئۇنىڭ زېمىنى ۋە خەلقى پۈتۈنلەي چىن (秦) غا تەۋە بولۇپ، تەدرىجىي ھالدا خەن مىللىتى چوڭ ئائىلىسىگە سىڭىپ كەتتى.

1.3. غەربىي تاجاۋۇزچىلار (西戎 Xī Róng) ۋە ئۇلارنىڭ تارىخ سەھنىسىدىن چېكىنىشى

西戎 نىڭ تەرجىمىىسى:

• خەت مەنىسى ۋە ئېتىمولوگىيەسى: «戎» (رۇڭ) خېتى «戈» (قەدىمكى قورال، نەيزە) رادىكالىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇ ئۇلارنىڭ جەڭگىۋار، كۈچلۈك ۋە دائىم ئۇرۇش قىلىپ تۇرىدىغان خەلق ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ. «رۇڭ» سۆزىنىڭ ئۆزى «قورال-ياراغ» ياكى «ھەربىي» دېگەن مەنىلەرنىمۇ بىلدۈرىدۇ.
• تارىخىي مەنىسى ۋە ستېرېئوتىپى: رۇڭ (戎) لار كۆپىنچە كۆچمەن چارۋىچى، جەڭگىۋار، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە ھۇجۇم قىلىپ تۇرىدىغان تەھدىت دەپ قارالغان.
• تەرجىمە تاللاشلىرى:
  1. ترانسلىتېراتسىيە + چۈشەندۈرۈش: «غەربتىكى رۇڭ قەبىلىلىرى».
  2. مەنىۋى تەرجىمە: «غەربتىكى جەڭگىۋار قەبىلىلەر» ياكى «غەربتىكى تاجاۋۇزچىلار». بۇ تەرجىمە ئۇلارنىڭ ستېرېئوتىپىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ.

غەربىي تاجاۋۇزچىلار (西戎) نىڭ پائالىيەتلىرى:

جۇ سۇلالىسى (周朝) دەۋرىدە، جۇ پايتەختىنىڭ غەربىدىكى تاغلىق رايونلاردا ياشايدىغان خەلقلەر رۇڭ (戎) دەپ ئاتالغان. رۇڭ (戎) نىڭ مىللەت نامى سۈپىتىدە ئېنىق بېكىتىلىشى جۇ سۇلالىسىدىن باشلانغان. غەربىي جۇنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە، كۈچلۈك چۈەنرۇڭ (犬戎) قەبىلىسى جۇ يۇۋاڭ (周幽王) نى ئۆلتۈرۈپ، غەربىي جۇ سۇلالىسىنىڭ گۇمران بولۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. جۇ پىڭۋاڭ (周平王) دەۋرىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا، رۇڭ (戎) لار كەڭ كۆلەمدە شەرقىي جەنۇبقا كۆچۈپ، لۇڭشەن تېغى (陇山) نىڭ شەرقىگە، جىڭشۈي (泾水)، ۋېيشۈي (渭水) ۋادىلىرىدىن يىشۈي (伊水)، لوشۈي (洛水) ۋادىلىرىغىچە، خاۋجىڭ (镐京) [ھازىرقى شەنشى ئۆلكىسى شىئەن شەھىرى (陕西省西安市)] دىن لويى (洛邑) [ھازىرقى خېنەن ئۆلكىسى لوياڭ شەھىرى (河南省洛阳市)] غىچە بولغان جۇ سۇلالىسىنىڭ مەركىزىي رايونلىرىغا تارقالغان.

يوقىلىش جەريانى:

جۇ پىڭۋاڭ (周平王) غەربىي تاجاۋۇزچىلار (西戎) نىڭ تاجاۋۇزىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن مىلادىدىن ئىلگىرىكى 770-يىلى جۇ سۇلالىسىنىڭ ئەسلى پايتەختى خاۋجىڭ (镐京) دىن ئايرىلىپ، شەرقتىكى لويى (洛邑) غا كۆچكەن. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن كىچىك دۆلەتلەر كۆپلەپ پەيدا بولغان، ھەر قايسى سۇيۇرغال دۆلەتلەر بىر-بىرىنى قوشۇۋېلىپ ھۆكۈمرانلىق تالاشقان ئەمىنىيە-يىغلىق دەۋرى باشلانغان. سۇيۇرغال دۆلەتلەر ھۆكۈمرانلىق تالاشقان مەزگىلدە، غەربىي تاجاۋۇزچىلار كىچىك دۆلەتلىرى كېيىن-كېيىن بولۇپ جىن (晋)، جاۋ (赵)، خەن (韩)، ۋېي (魏)، چىن (秦) قاتارلىق چوڭ دۆلەتلەر تەرىپىدىن يوقىتىلدى. ئۇلارنىڭ قالدۇقلىرى يا تاغ جىلغىلىرىغا قايتىپ يىغىلدى، يا غەربكە قېچىپ لۇڭشەن تېغى (陇山) غا باردى، ياكى باشقا دۆلەتلەرگە قېچىپ خەلق ئارىسىغا سىڭىپ كەتتى.

1.4. شىمالىي ئىتلار (北狄 Běi Dí) ۋە ئۇلارنىڭ ئاسسىمىلياتسىيە بولۇشى

北狄 نىڭ تەرجىمىسى:

• خەت مەنىسى ۋە ئېتىمولوگىيەسى: «狄» (دى) خېتىنىڭ قۇرۇلمىسى ھەققىدە ئىككى چوڭ قاراش بار.
  • بىرىنچى قاراش: ئۇ «犬» (ئىت) رادىكالى بىلەن «火» (ئوت) دىن تەركىب تاپقان. بۇ قەدىمكى خەنزۇلارنىڭ شىمالدىكى كۆچمەن چارۋىچىلارنى «ئىتقا ئوخشايدىغان» ياكى «ئىتنى توتېم قىلىدىغان» ياۋايى خەلق دەپ قارىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. «ئوت» قىسمى ئۇلارنىڭ كۆچمەنلىكى ياكى ھۇجۇمىنىڭ ئوتتەك يېيىلىشىنى بىلدۈرۈشى مۇمكىن.
  • ئىككىنچى قاراش: بەزى ئالىملار بۇ يەردىكى «犬» ئەسلى مەنىسى ئەمەس پەقەت فونېتىكىلىق ئاۋاز تەرجىمىسى بولۇشى مۇمكىن دەپ قارايدۇ. ئەمما قەدىمكى خەنزۇلارنىڭ مىللەتلەرگە نام قويۇشتىكى ئومۇمىي كەمسىتىش ئادىتىنى نەزەردە تۇتقاندا، بىرىنچى قاراشنىڭ ئاساسى كۈچلۈكرەك.
• تارىخىي مەنىسى ۋە ستېرېئوتىپى: دى (狄) خەلقى سوغۇق شىمالدىن كەلگەن، مەدەنىيەتسىز، رەھىمسىز، «ياۋا ھايۋانلارغا» ئوخشايدىغان خەلق دەپ قارالغان.

شىمالىي ئىتلار (北狄) نىڭ ئومۇمىي ئەھۋالى:

شىمالىي ئىتلار (北狄) جۇ سۇلالىسى پايتەختىنىڭ شىمالىدا ياشىغان كۆچمەن چارۋىچى خەلقلەرنىڭ ئومۇمىي نامى بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە چىدى (赤狄)، بەيدى (白狄)، چاڭدى (长狄) قاتارلىق چوڭ تارماقلىرى بار ئىدى. ئۇلار ئات مىنىشكە ۋە ئوقيا ئېتىشقا ماھىر بولۇپ، ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك دۆلەتلىرى ئۈچۈن زور تەھدىت ھېسابلىناتتى. «狄» خېتىنىڭ قۇرۇلمىسىدا «ئىت» (犬) ۋە «ئوت» (火) دېگەن خەتلەرنىڭ بولۇشى، قەدىمكى خۇاشيالارنىڭ ئۇلارغا بولغان كەمسىتىش كۆز قارىشىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ.

يوقىلىش جەريانى:

چىدى (赤狄) نىڭ ھەر قايسى تارماقلىرى كېيىن-كېيىن بولۇپ جىن دۆلىتى (晋国) تەرىپىدىن يوقىتىلدى، شۇنىڭدىن كېيىن ئۇلارنىڭ نامى تارىخىي خاتىرىلەردە قايتا كۆرۈلمىدى. چاڭدى (长狄) لار سۇمەن (鄋瞒) دۆلىتىنى قۇرغان بولۇپ، زېمىنى تەيخاڭشەن تېغى (太行山) نىڭ شەرقىي ئېتىكىدە، ھازىرقى خېبېي ئۆلكىسى ۋۇئەن شەھىرى (河北省武安市) ئەتراپىدا ئىدى. ئۇلار كېيىن-كېيىن بولۇپ چى (齐)، لۇ (鲁)، سۇڭ (宋)، جىن (晋) قاتارلىق دۆلەتلەرگە قىلغان ھۇجۇملىرىدا قايتا-قايتا مەغلۇپ بولۇپ، تەدرىجىي ئاجىزلاپ، ئاخىرىدا يوقىتىلدى.

بەيدى (白狄) نىڭ ھەر قايسى تارماقلىرى فېي (肥)، گۇ (鼓)، جۇڭشەن (中山) قاتارلىق دۆلەتلەرنى قۇرغان. فېي (肥) ۋە گۇ (鼓) دۆلەتلىرى جىن (晋) تەرىپىدىن يۇتۇۋېلىندى. جۇڭشەن دۆلىتى (中山国) جاۋ دۆلىتى (赵国) تەرىپىدىن قوشۇۋېلىنىپ، خەلقىنىڭ كۆپ قىسمى ئاھالىلەر ئارىسىغا سىڭىپ كەتتى.

خۇلاسىلىگەندە، چىن (秦) ئالتە دۆلەتنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ، مەركەزلىك ھاكىمىيەت تۈزۈمىدىكى دۆلەت ھاكىمىيىتىنى قۇرۇشتىن ئىلگىرى، جۇڭگو زېمىنىدىكى ھەر قايسى مىللەتلەر ۋە دۆلەتلەر 500 يىلدىن ئارتۇق داۋاملاشقان تالاش-تارتىش ۋە مىللىي بىرلىشىش جەريانىنى باشتىن كەچۈرۈپ، ئەسلىدە مان (蛮)، يى (夷)، رۇڭ (戎)، دى (狄) دەپ ئاتالغان مىللەتلەر ئارقا-ئارقىدىن خۇاشيا (华夏) مىللىتىگە سىڭىپ كەتتى.

---

2-بۆلۈم: شەرقىي تۈركىستانلىق مۇستەقىلچى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن تارىخىي ساۋاقلار

بۇ تارىخىي بايان قەدىمكى جۇڭگونىڭ «خۇاشيا مەركەزچىلىكى» ئىدىيىسى ئاساسىدا، ئەتراپتىكى مىللەتلەرنى «يات» ۋە «ياۋايى» دەپ قاراپ، ئاخىرىدا ئۇلارنى ھەربىي، سىياسىي ۋە مەدەنىيەت ۋاسىتىلىرى ئارقىلىق «بىرلىشىش 融合» ۋە «ئاسسىمىلياتسىيە قىلىش 同化» جەريانىنى سىستېمىلىق ھالدا كۆرسىتىپ بېرىدۇ. شەرقىي تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقىنى تەشەببۇس قىلىدىغان ئۇيغۇرلار ئۈچۈن بۇنىڭ ئىبرەتلىك ئەھمىيىتى ئىنتايىن چوڭقۇر:

1. «بىرلىشىش» ۋە «ئاسسىمىلياتسىيە» نىڭ ماھىيىتىنى تونۇش: ماقالىدە ئوتتۇرىغا قويۇلغاندەك، «تۆت يات» نىڭ خۇاشيا مىللىتىگە «سىڭىپ كېتىشى» تىنچ، ئىختىيارىي ۋە باراۋەرلىك ئاساسىدىكى مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش جەريانى ئەمەس، بەلكى ئۇزۇنغا سوزۇلغان ھەربىي بويسۇندۇرۇش، سىياسىي قوشۇۋېلىش ۋە مەجبۇرىي ئاسسىمىلياتسىيەنىڭ نەتىجىسىدۇر. «يۆ ۋۇنى يوقاتتى، چۇ يۆنى يوقاتتى، چىن چۇنى يوقاتتى» دېگەنگە ئوخشاش ئىبارىلەر بۇ جەرياننىڭ قانلىق ۋە رەھىمسىز ماھىيىتىنى تولۇق ئېچىپ بېرىدۇ.
   • ئىبرەت: ھازىرقى خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ «جۇڭخۇا مىللىتى ئورتاق گەۋدىسى ئېڭى»نى مۇستەھكەملەش (铸牢中华民族共同体意识) ۋە «مىللەتلەرنىڭ چوڭقۇر بىرلىشىشى» (民族大融合) قاتارلىق شوئارلىرى دەل مۇشۇ تارىخىي مودېلنىڭ زامانىۋى كۆرۈنۈشىدۇر. ئۇنىڭ تۈپ مەقسىتى باراۋەرلىك ئاساسىدىكى كۆپ مىللەتنىڭ بىرلىكتە گۈللىنىشى ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزگىچە مىللىي كىملىكى، تىلى، دىنى ۋە مەدەنىيىتىنى ئاجىزلاشتۇرۇپ ۋە يوقىتىپ، ئۇلارنى خەنزۇلارنى مۇتلەق يادرو قىلغان «جۇڭخۇا مىللىتى» ئىچىگە سىڭدۈرۈۋېتىشتۇر. بۇ تارىخىي ئەندىزىنى چۈشىنىش، ھازىرقى سىياسەتلەرنىڭ يىراق كەلگۈسىدىكى نىشانىنى ئېنىق كۆرۈشكە ياردەم بېرىدۇ.
2. تارىخ بايانىنىڭ ھۆكۈمرانلىق قورالى ئىكەنلىكىنى چۈشىنىش: بۇ ماقالە پۈتۈنلەي ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك دۆلەتلىرىنىڭ نۇقتىسىدىن يېزىلغان. «يات»لارنىڭ دۆلەتلىرى «يوقىتىلدى»، خەلقى «سىڭىپ كەتتى» دەپ تەسۋىرلىنىپ، بۇلارنىڭ ھەممىسى بىرلىككە كەلگەن، قۇدرەتلىك ئىمپېرىيە قۇرۇشنىڭ تەبىئىي، قانۇنلۇق ۋە ئىجابىي نەتىجىسى سۈپىتىدە بايان قىلىنغان.
   • ئىبرەت: خىتاينىڭ رەسمىي تارىخنامىلىرىدىكى «شىنجاڭنىڭ قەدىمدىن تارتىپ جۇڭگو زېمىنىنىڭ ئايرىلماس بىر قىسمى ئىكەنلىكى» ھەققىدىكى بايانلارمۇ دەل مۇشۇ خىل ھۆكۈمرانلىق ئىدىيىسىنىڭ مەھسۇلىدۇر. ئۇ ئۇيغۇرلارنىڭ مۇستەقىل دۆلەتچىلىك تارىخىنى، شانلىق مەدەنىيىتىنى ۋە ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەش ھوقۇقىنى ئىنكار قىلىپ، ئۇلارنى تارىختىن بۇيان «جۇڭگو»نىڭ بىر قارمىقىدىكى يەرلىك ھاكىمىيەت ياكى مەدەنىيەتتە ئارقىدا قالغان قەبىلە قىلىپ تەسۋىرلەشنى مەقسەت قىلىدۇ. مۇستەقىل، ئوبيېكتىپ ۋە ئىلمىي ئۇيغۇر تارىخىنى تەتقىق قىلىش، يېزىپ چىقىش ۋە تارقىتىش، بۇ خىل ئىدىيىۋى ھۆكۈمرانلىققا قارشى تۇرۇشنىڭ ئەڭ مۇھىم ۋاسىتىلىرىنىڭ بىرىدۇر.
3. مەدەنىيەت ئۈستۈنلۈكى ئىدىيىسىنىڭ خەتىرىنى تونۇپ يېتىش: ماقالىدە، چۇ (楚)، چىن (秦) قاتارلىق ئەسلىدە «يات» دەپ قارالغان دۆلەتلەرنىڭ «خۇاشيانىڭ ئىلغار مەدەنىيىتىنى قوبۇل قىلىپ» تەرەققىي قىلغانلىقى ئالاھىدە تەكىتلىنىدۇ. بۇ، «خۇاشيا» مەدەنىيىتىنى بىردىنبىر ئىلغار ۋە ئۆلچەملىك مەدەنىيەت، باشقا مەدەنىيەتلەرنى بولسا ئۇنىڭغا ئوخشاش ئارقىلىقلا «مەدەنىيلىشىدىغان» تۆۋەن دەرىجىلىك مەدەنىيەت دەپ قارايدىغان ئىدىيىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ.
   • ئىبرەت: بۈگۈنكى كۈندە، خىتاي ھۆكۈمىتى «قوش تىللىق مائارىپ» نامىدا ئۇيغۇر تىلىنى ئاساسىي ئورۇندىن سىقىپ چىقىرىش، «دىننى خىتايچىلاشتۇرۇش» نامىدا ئىسلام دىنىنىڭ ماھىيىتىنى ئۆزگەرتىش، «مەدەنىي تۇرمۇش» نامىدا ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى تۇرمۇش ئادەتلىرى ۋە قىممەت قاراشلىرىنى ئۆزگەرتىش قاتارلىق سىياسەتلەرنى يولغا قويماقتا. بۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ يىلتىزىدا خەنزۇ مەدەنىيىتىنى ئۈستۈن كۆرىدىغان ۋە باشقا مىللەتلەرنى مەجبۇرىي ئۆزگەرتىشنى نىشان قىلغان شۇ قەدىمكى «خۇاشيا مەركەزچىلىك» ئىدىيىسى ياتىدۇ. مىللىي مەدەنىيەتنىڭ مۇستەقىل قىممىتىنى قوغداش ۋە ئۇنى زامانغا لايىق راۋاجلاندۇرۇش، بۇ خىل مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقىغا قارشى تۇرۇشنىڭ ئاچقۇچىدۇر.

ئاخىرقى خۇلاسە: بۇ تارىخىي بايان، ئۇيغۇرلارغا خىتاي ئىمپېرىيالىزمنىڭ تارىخىي يىلتىزى، ئىدىيىۋى ئاساسى ۋە ئۇنىڭ ھازىرقى زاماندىكى ئىپادىلىرىنى تېخىمۇ چوڭقۇر چۈشىنىش پۇرسىتى بېرىدۇ. تارىختىكى «تۆت يات»نىڭ تەقدىرى، بۈگۈنكى شەرقىي تۈركىستان خەلقى دۇچ كېلىۋاتقان مەۋجۇتلۇق كرىزىسىنىڭ قانچىلىك ئېغىر ۋە ھەل قىلغۇچ ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان بىر ئەينەكتۇر. بۇ تارىخىي ساۋاقلارنى ئۆزلەشتۈرۈش، مىللىي ئازادلىق كۈرىشىنىڭ ئىستراتېگىيىسىنى بېكىتىش ۋە كەلگۈسى يۆنىلىشىنى ئايدىڭلاشتۇرۇش ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.