تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 17 مىنۇت
بسم الله الرحمن الرحيم
دوكلات تونۇشتۇرۇش: «خىتاي-ئوتتۇرا شەرق مۇناسۋەتلىرىنىڭ كەلگۈسى»
بۇ دوكلات كەمبىرىج ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتىنىڭ «ئوتتۇرا شەرق سىياسىتى ئېلېمېنتلىرى» يۈرۈشلۈك ئەسەرلىرىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە تەييارلانغان بولۇپ، ئوتتۇرا شەرقتىكى چوڭ دۆلەتلەر مۇناسىۋىتى، بولۇپمۇ خىتاي دۆلىتىنىڭ كۈنسېرى كۈچىيىۋاتقان تەسىرى ۋە بۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك تەرەپلەرنىڭ ئىستراتېگىيىلىك كۆز قاراشلىرىنى چوڭقۇر تەھلىل قىلغان مۇھىم ئىلمىي ئەسەر.
1. ئاپتورلار ھەققىدە
بۇ دوكلاتنى ئىككى داڭلىق مۇتەخەسسىس بىرلىكتە يازغان:
- مۇھەممەد ئەلسۇدەيرى (Mohammed Alsudairi): ئاۋسترالىيە دۆلەتلىك ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ تەتقىقاتچىسى. ئۇ ئوتتۇرا شەرق، بولۇپمۇ سەئۇدى ئەرەبىستانىنىڭ تاشقى سىياسىتى ۋە خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ساھەسىدە چوڭقۇر تەتقىقات ئېلىپ بارىدىغان مۇتەخەسسىس.
- ئاندرېئا گىسېللى (Andrea Ghiselli): ئەنگلىيە ئېكسېتېر ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ تەتقىقاتچىسى. ئۇنىڭ تەتقىقات دائىرىسى خىتاينىڭ تاشقى ۋە بىخەتەرلىك سىياسەتلىرى، بولۇپمۇ خىتاينىڭ ئوتتۇرا شەرق ۋە ئافرىقىدىكى پائالىيەتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
ئىككى ئاپتورمۇ خىتاي ۋە ئەرەب دۇنياسىنىڭ يەرلىك تىللىرى ۋە مەنبەلىرىگە پىششىق بولۇپ، بۇ ئەسەرنىڭ يۇقىرى ئىلمىي قىممەتكە ئىگە بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلغان.
2. دوكلاتنىڭ مەقسىتى ۋە ئۇسلۇبى
- مەقسىتى: بۇ دوكلاتنىڭ ئاساسلىق مەقسىتى «ئامېرىكىدىن كېيىنكى دەۋر» دەپ ئاتىلىۋاتقان بۈگۈنكى ۋەزىيەتتە، خىتاي-ئوتتۇرا شەرق مۇناسىۋىتىنىڭ كەلگۈسى يۆنىلىشىنى ئالدىن پەرەز قىلىش. يەنى، خىتاي ئوتتۇرا شەرقتە ئامېرىكىنىڭ ئورنىنى ئېلىپ يېڭى بىر ھۆكۈمران كۈچكە ئايلىنامدۇ ياكى بۇ مۇناسىۋەت پەقەتلا سودا-ئىقتىسادنى مەركەز قىلغان مەنپەئەت ئالماشتۇرۇش مۇناسىۋىتى پېتى قېلىپ، مەلۇم چەككە يەتكەندە توختاپ قالامدۇ؟ دېگەنلەرگە جاۋاب ئىزدەش.
- ئۇسلۇبى: ئاپتورلار «ئىنچىكە كونسترۇكتىۋىزم» (thin constructivism) نەزەرىيەسىنى قوللىنىپ، پەقەت ماددىي كۈچ (ئىقتىساد، ھەربىي كۈچ) نىلا ئەمەس، بەلكى ھەر قايسى دۆلەتلەرنىڭ سىياسىي سەرخىللىرىنىڭ «بايانلىرى» (narratives)، يەنى ئۇلارنىڭ دۇنيا ۋە ۋەزىيەتنى قانداق چۈشىنىشى، قانداق ھېكايە قىلىشى ۋە كەلگۈسىنى قانداق تەسەۋۋۇر قىلىشىنى تەھلىل قىلىش ئارقىلىق يېزىلغان. بۇ ئۇسلۇپ ئارقىلىق، ئاپتورلار خىتاي، سەئۇدى ئەرەبىستانى ۋە سۈرىيە ھاكىمىيىتى قاتارلىق ئۈچ تەرەپنىڭ نۇقتىئىنەزەرلىرىنى سېلىشتۇرۇپ، ئۇلارنىڭ ئۆز-ئارا ئوخشىماسلىقلىرى ۋە ئورتاقلىقلىرىنى ئېچىپ بېرىدۇ.
3. دوكلاتنىڭ ئومۇمىي مەزمۇنى
بۇ دوكلات 2010-يىلىدىن 2023-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتىكى خىتاي، سەئۇدى ئەرەبىستانى ۋە ئەسەد ھاكىمىيىتىدىكى سۈرىيەنىڭ سىياسىي سەرخىللىرىنىڭ ئوتتۇرا شەرقنىڭ كەلگۈسى ۋە خىتاينىڭ بۇ رايوندىكى رولى ھەققىدىكى كۆز قاراشلىرىنى چوڭقۇرلاپ تەتقىق قىلغان. دوكلاتنىڭ يادرولۇق پىكىرلىرى شۇكى، ئوتتۇرا شەرق بىر «ئارىلىق دەۋر» (interregnum) دە تۇرماقتا، يەنى كونا تەرتىپ (ئامېرىكا ھۆكۈمرانلىقى) ئاجىزلىماقتا، ئەمما يېڭى تەرتىپ تېخى ئورنىتىلىپ بولالمىدى. بۇ جەرياندا، رايوندىكى ئاكتورلارنىڭ خىتايغا تۇتقان پوزىتسىيەسى ۋە كەلگۈسىگە بولغان ئۈمىدلىرى بىر-بىرىگە ئوخشىمايدۇ.
ئەڭ ئاساسلىق پىكىرلەر:
- خىتاينىڭ ئېھتىياتچان پوزىتسىيەسى: خىتاي سەرخىللىرى ئوتتۇرا شەرقنى قالايمىقان، تۇراقسىز، يەرلىك ھاكىمىيەتلەرنىڭ ئىدارە قىلىشتا مەغلۇپ بولۇشى ۋە غەربنىڭ ئارىلىشىشى كەلتۈرۈپ چىقارغان بىر رايون دەپ قارايدۇ. خىتاينىڭ بۇ رايوندىكى مەنپەئەتى «يادرولۇق» (core interests) ئەمەس، بەلكى «نورمال» (normal interests) دەرىجىدە (29-بەت). شۇڭا، خىتاي بۇ يەردە ئامېرىكىغا ئوخشاش ھەربىي ۋە بىخەتەرلىك مەسئۇلىيىتىنى ئۈستىگە ئېلىشنى خالىمايدۇ، پەقەت ئىقتىسادىي ھەمكارلىق ۋە سودا ئارقىلىق ئۆز مەنپەئەتىنى قوغداش ۋە كېڭەيتىشنىلا ئويلايدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچە، رايوننىڭ كەلگۈسى «قۇرۇلۇش ئاستىدا» (under construction) (18-بەت).
- سەئۇدى ئەرەبىستانىنىڭ ئىستراتېگىيىلىك ھېسابى: سەئۇدى سەرخىللىرى رايوندىكى قالايمىقانچىلىقنىڭ ئاساسلىق مەنبەسىنى ئىراننىڭ كېڭەيمىچىلىكى ۋە ئەرەب دۆلەتلىرىنىڭ ئىچكى ئاجىزلىقى دەپ قارايدۇ. ئامېرىكىنىڭ رايوندىن ئاستا-ئاستا چېكىنىشى بىر «ئىستراتېگىيىلىك بوشلۇق» (strategic vacuum) پەيدا قىلدى (41-بەت). سەئۇدى ئەرەبىستانى بۇ بوشلۇقنى ئۆزى تولدۇرۇپ، رايوننىڭ يېڭى يېتەكچىسى بولۇشنى ئارزۇ قىلىدۇ. بۇ جەرياندا، خىتاي ئۇلار ئۈچۈن «Vision 2030» پىلانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتىكى ھالقىلىق ئىقتىسادىي ھەمراھ، ئەمما بىخەتەرلىك جەھەتتە ئۇلار يەنىلا ئامېرىكىغا تايىنىدۇ. خىتاي ئۇلار ئۈچۈن ئامېرىكا بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتە پايدىلىنىدىغان بىر «قورقۇنچاق» (scarecrow) ياكى كوزىرلىق رولىنى ئوينايدۇ (57-بەت).
- ئەسەد ھاكىمىيىتىنىڭ ئىدېئولوگىيىلىك ئارزۇسى: ئەسەد ھاكىمىيىتىدىكى سۈرىيە ئۆزىنى ئامېرىكا باشچىلىقىدىكى «يەرشارىۋى سۈيقەست» (global conspiracy) نىڭ قۇربانى دەپ ھېسابلايدۇ (58-بەت). ئۇلار ئۈچۈن، دۇنيا كۆپ قۇتۇپلىشىشقا قاراپ كېتىۋاتىدۇ، خىتاي ۋە روسىيە بۇ يېڭى دۇنيانىڭ يېتەكچىلىرى. خىتاي ئۇلار ئۈچۈن ئامېرىكا ئىمپېرىيالىزمىغا قارشى تۇرىدىغان بىر «دوست دۆلەت» (friend-state) (65-بەت)، ھەمدە سۈرىيەنى قايتا قۇرۇشتا مۇھىم ئىقتىسادىي ياردەم بېرىدىغان كۈچ دەپ قارىلىدۇ. ئەمما ئەمەلىيەتتە، خىتاينىڭ ھەربىي ياكى ئىقتىسادىي ياردىمى ئىنتايىن چەكلىك بولغان.
- ئومۇمىي يەكۈن — Pax Sinica (خىتاي ھۆكۈمرانلىقىدىكى تىنچلىق) خىيالى: دوكلاتتىكى ئۈچ تەرەپنىڭ بايانلىرىنى سېلىشتۇرۇپ چىققاندا، كەلگۈسى 10-20 يىلدا خىتاينىڭ ئوتتۇرا شەرقتە ھەربىي ۋە بىخەتەرلىك جەھەتتىن ئامېرىكىنىڭ ئورنىنى ئالىدىغانلىقىغا ئىشىنىدىغان ياكى شۇنى ئۈمىد قىلىدىغان بىرەر تەرەپ يوق. ھەممە تەرەپ خىتاينىڭ رولىنى ئاساسلىقى ئىقتىساد بىلەنلا چەكلەيدۇ. شۇڭا، ئاتالمىش Pax Sinica نىڭ روياپقا چىقىشى ھازىرچە مۇمكىن ئەمەس (69-بەت).
4. ھەر بىر بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى
بىرىنچى باب: كىرىش سۆز — يېڭى دەۋرنىڭ باشلىنىشى ۋە تەتقىقات رامكىسى
-
بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى:
بۇ باب دوكلاتنىڭ پۈتكۈل ئىدىيىۋى ئاساسىنى تىكلەيدۇ. ئاپتورلار 2010-يىللارنىڭ بېشىنى ئوتتۇرا شەرقتىكى «ئامېرىكىدىن كېيىنكى دەۋر» نىڭ باشلىنىشى دەپ قارايدۇ. بۇنىڭ سەۋەبى، ئامېرىكا ئۆزىنىڭ ئىستراتېگىيىلىك مەركىزىنى ئاسىيا-تىنچ ئوكيان رايونىغا، يەنى كۈچىيىۋاتقان خىتايغا تاقابىل تۇرۇشقا يۆتكىگەنلىكتىن، ئوتتۇرا شەرقنىڭ ئىستراتېگىيىلىك ئەھمىيىتىنى تۆۋەنلەتكەن (7-بەت). بۇ ۋاقىتتا يۈز بەرگەن «ئەرەب باھارى» ۋە ئامېرىكىنىڭ ئۆزىنىڭ ئۇزۇن يىللىق ئىتتىپاقداشلىرىغا بولغان سۇس پوزىتسىيەسى رايوندىكى دۆلەتلەر ئارىسىدا چوڭقۇر گۇمان ۋە ئۈمىدسىزلىك پەيدا قىلغان.
ئاپتورلار بۇ ۋەزىيەتنى ئىتالىيەلىك پەيلاسوپ ئانتونىيو گرامشىنىڭ «ئارىلىق دەۋر» (interregnum) ئۇقۇمى بىلەن تەسۋىرلەيدۇ: «كونا ھوقۇق ئۆلمەكتە، ئەمما يېڭىسى تېخى تۇغۇلالمىدى؛ بۇ ئارىلىقتا تۈرلۈك كېسەللىك ئالامەتلىرى كۆرۈلىدۇ» (7-بەت). بۇ قالايمىقانچىلىق ئىچىدە، خىتاي دۆلىتى رايوندىكى ئەڭ مۇھىم تاشقى كۈچلەرنىڭ بىرىگە ئايلانغان. خىتاينىڭ ئېنېرگىيەگە بولغان غايەت زور ئېھتىياجى، «بىر بەلباغ، بىر يول» تەشەببۇسى، ئىستراتېگىيىلىك ھەمراھلىق مۇناسىۋەتلىرىنى كېڭەيتىشى ۋە جىبۇتىدىكى ھەربىي بازىسى قاتارلىقلار ئۇنىڭ رايوندىكى تەسىرىنىڭ كۈچىيىۋاتقانلىقىنىڭ ئىسپاتى (8-بەت).
بۇ بابتا يەنە دوكلاتنىڭ تەتقىقات ئۇسۇلى، يەنى «ئىنچىكە كونسترۇكتىۋىزم» تونۇشتۇرۇلۇپ، پەقەت ماددىي كۈچنىلا ئەمەس، بەلكى خىتاي، سەئۇدى ئەرەبىستانى ۋە سۈرىيەدىكى سىياسىي سەرخىللارنىڭ «بايانلىرى» (narratives) نى تەھلىل قىلىش ئارقىلىق، ئۇلارنىڭ دۇنيا قارىشى، مەنپەئەت چۈشەنچىسى ۋە كەلگۈسىگە بولغان پەرەزلىرىنى ئاچىپ بېرىدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ (10-بەت). ئاپتورلار بۇ ئۈچ دۆلەتنى تاللاشتىكى سەۋەبنى ئۇلارنىڭ «ئۆز قابىلىيىتى» ۋە «ئامېرىكا بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى» دىن ئىبارەت ئىككى ئۆلچەم بويىچە ئوخشىمىغان ئورۇندا تۇرىدىغانلىقى بىلەن چۈشەندۈرىدۇ (16-بەت).
-
سانلىق مەلۇماتلار ۋە جەدۋەللەر:
بۇ بابتا بىۋاسىتە سانلىق مەلۇمات جەدۋىلى يوق، ئەمما دوكلاتنىڭ باشقا جايلىرىدا تەھلىل قىلىنىدىغان سانلىق مەلۇماتلارنىڭ نەزەرىيىۋى ئاساسى مۇشۇ يەردە ئوتتۇرىغا قويۇلغان.
- مۇھىم بايانلار:
- ھىللارى كلىنتون (Hillary Clinton): سابىق ئامېرىكا دۆلەت ئىشلىرى كاتىپى، ئۇنىڭ «ئامېرىكىنىڭ تىنچ ئوكيان ئەسىرى» ناملىق ماقالىسى ئامېرىكىنىڭ دىققىتىنى ئوتتۇرا شەرقتىن يۆتكىگەنلىكىنىڭ بەلگىسى سۈپىتىدە تىلغا ئېلىنغان (7-بەت).
- ئانتونىيو گرامشى (Antonio Gramsci): ئۇنىڭ «ئارىلىق دەۋر» ئۇقۇمى دوكلاتنىڭ مەركىزىي نەزەرىيىۋى رامكىسى قىلىپ بېكىتىلگەن.
- نىگىزلىك پىكىر: ئوتتۇرا شەرق بىر چوڭ ئۆزگىرىش دەۋرىدە تۇرماقتا؛ كونا تەرتىپ ئاجىزلاپ، يېڭىسى تېخى ئورنىتىلمىدى. بۇ جەرياندا خىتاينىڭ رولى ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە، ئەمما بۇ رولنىڭ ماھىيىتى ۋە كەلگۈسى ھەققىدە ھەر قايسى تەرەپلەرنىڭ كۆز قارىشى ئوخشىمايدۇ.
ئىككىنچى باب: خىتاي: ئۆزگىرىۋاتقان رايونلۇق تەرتىپكە ماسلىشىش
-
بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى:
بۇ باب خىتاي سىياسىي سەرخىللىرى ۋە تەتقىقاتچىلىرىنىڭ ئوتتۇرا شەرق رايونىغا قانداق قارايدىغانلىقىنى چوڭقۇر ۋە كۆپ قاتلاملىق تەھلىل قىلىدۇ. خىتاي سەرخىللىرىنىڭ ئومۇمىي كۆز قارىشىدا، ئوتتۇرا شەرق «ئەرەب باھارى» دىن كېيىن تېخىمۇ قالايمىقانلاشقان، بۇنىڭ تۈپ سەۋەبى ئىككى: بىرى، يەرلىك دۆلەتلەرنىڭ ئىدارە قىلىش قابىلىيىتىنىڭ ئاجىزلىقى، ئىقتىسادنى تەرەققىي قىلدۇرالماسلىقى ۋە ئىچكى جەمئىيەتنىڭ بۆلۈنۈپ كېتىشى (25-بەت)؛ يەنە بىرى، غەرب دۆلەتلىرى، بولۇپمۇ ئامېرىكىنىڭ ئۈزلۈكسىز ئارىلىشىشى ۋە رايوننى ئۆز مەنپەئەتى ئۈچۈن قالايمىقانلاشتۇرۇشى.
خىتاي بۇ رايوندىكى مەنپەئەتلىرىنى ئۆزىنىڭ «يادرولۇق مەنپەئەتى» (مەسىلەن، تەيۋەن، شەرقىي تۈركىستان، تىبەت) قاتارىدا كۆرمەيدۇ، بەلكى ئۇنى «نورمال» ياكى «ئادەتتىكى» مەنپەअەت دەپ قارايدۇ (29-بەت). بۇ مەنپەئەتلەر ئاساسلىقى ئېنېرگىيە (نېفىت) ئىمپورتىنىڭ بىخەتەرلىكى، سودا-ئىقتىسادىي ھەمكارلىق ۋە «بىر بەلباغ، بىر يول» لىنىيەسىنىڭ راۋانلىقىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىشتىن ئىبارەت. شۇڭلاشقا، خىتاي ئوتتۇرا شەرقتىكى سىياسىي ۋە ھەربىي توقۇنۇشلاردىن ئۆزىنى ماھىرلىق بىلەن قاچۇرۇپ، ئامېرىكىغا ئوخشاش بىخەتەرلىك مەسئۇلىيىتىنى ئۈستىگە ئېلىشنى قەتئىي خالىمايدۇ. ئۇلارنىڭ رايونغا تۇتقان پوزىتسىيەسىنى «تەرەققىيات ئارقىلىق مۇقىملىقنى ئىلگىرى سۈرۈش» دەپ خۇلاسىلەشكە بولىدۇ (39-بەت). يەنى، ئۇلار رايوندىكى دۆلەتلەرنى ئۆز-ئارا جېدەل-ماجىرا قىلىشنى توختىتىپ، ئىقتىسادنى راۋاجلاندۇرۇشقا كۈچەشكە ئۈندەيدۇ، ھەمدە بۇنىڭغا ئۆزىنىڭ مەبلىغى ۋە تېخنىكىسى بىلەن ياردەم بېرىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ.
بۇ بابتا يەنە خىتاي ئىچىدىكى مۇنازىرىلەرگىمۇ ئورۇن بېرىلگەن. بىر قىسىم «ئىلغار» پىكىردىكىلەر (مەسىلەن، خۇا لىمىڭ) خىتاينىڭ ھازىرقى «بېشىنى قۇمغا تىقىۋېلىش» سىياسىتىنىڭ چوڭ دۆلەتلىك ئوبرازىغا ماس كەلمەيدىغانلىقىنى، رايوندا تېخىمۇ ئاكتىپ رول ئېلىشى كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويغان بولسىمۇ (35-بەت)، ئەمما ئاساسىي ئېقىمدىكى سەرخىللار يەنىلا ئېھتىياتچانلىقنى، ھەربىي ئارىلىشىشتىن ساقلىنىشنى ۋە پەقەت ئىقتىسادىي ۋاسىتىلەرنىلا ئىشلىتىشنى تەكىتلەيدۇ.
-
سانلىق مەلۇماتلار ۋە جەدۋەللەر:
جەدۋەل 2، 3 (30-بەت): بۇ ئىككى جەدۋەل خىتاينىڭ ئوتتۇرا شەرق بىلەن بولغان ئىقتىسادىي مۇناسىۋىتىنىڭ بىر قەدەر چېكىنىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. گەرچە سودا ھەجىمى يۇقىرى بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ خىتاينىڭ ئومۇمىي تاشقى سودىسىدىكى نىسبىتى زور دەرىجىدە ئاشمىغان. بولۇپمۇ قۇرۇلۇش بازىرى 2010-يىلدىن كېيىن كۆرۈنەرلىك كىچىكلىگەن. بۇ خىتاينىڭ بۇ رايونغا ئىقتىسادىي جەھەتتىنمۇ ھەددىدىن زىيادە بېرىلىپ كەتمەيۋاتقانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ.
جەدۋەل 5، 6، 7 (31-33-بەتلەر): بۇ جەدۋەللەر خىتاينىڭ رايونغا سالغان مەبلىغىنىڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكىنى ئاچىپ بېرىدۇ: (1) مەبلەغ سوممىسى ئاشقان بولسىمۇ، ئۇنىڭ خىتاينىڭ دۇنيادىكى ئومۇمىي مەبلىغى ئىچىدىكى نىسبىتى تۆۋەنلىگەن؛ (2) مەبلەغنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى سەئۇدى، ئەرەب بىرلەشمە خەلىپىلىكىگە ئوخشاش سىياسىي مۇقىم ۋە باياشات كۆرفەز دۆلەتلىرىگە مەركەزلەشكەن. بۇ خىتاينىڭ مەبلەغ سېلىشتا خەتەردىن ئىنتايىن قورقىدىغانلىقىنى، سۈرىيەگە ئوخشاش قالايمىقان جايلارغا مەبلەغ سېلىشنى خالىمايدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
- مۇھىم بايانلار:
- گۇڭ شياۋشېڭ (Gong Xiaosheng): خىتاينىڭ ئوتتۇرا شەرق ئالاھىدە ئەلچىسى، ئۇ «تەڭپۇڭ بولمىغان تەرەققىيات ئىجتىمائىي داۋالغۇش ۋە ھەتتا ئىچكى ئۇرۇشنى كەلتۈرۈپ چىقاردى» دەپ، رايوندىكى مەسىلىنىڭ يىلتىزىنى ئىقتىسادقا باغلايدۇ (25-بەت).
- ياڭ فۇچاڭ (Yang Fuchang): سابىق تاشقى ئىشلار مىنىستىر مرۇئاۋىنى، ئۇ ئوتتۇرا شەرقنى «ئاجىز ئىگىلىك ھوقۇق دەۋرى» گە كىردى دەپ قارايدۇ، يەنى دۆلەتلەرنىڭ ئۆز زېمىنىنى تولۇق كونترول قىلالمايدىغان بىر ۋەزىيەت شەكىللەندى دەيدۇ (26-بەت).
- نىگىزلىك پىكىر: خىتاينىڭ ئوتتۇرا شەرق سىياسىتىنىڭ يادروسى — ئېھتىياتچانلىق. ئۇلار رايوننىڭ چوڭقۇر قاتلاملىق سىياسىي ۋە ھەربىي ئىشلىرىغا ئارىلىشىشنى خالىمايدۇ، پەقەت ئىقتىسادىي مەنپەئەتلىرىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش ئۈچۈنلا چەكلىك دەرىجىدە پائالىيەت ئېلىپ بارىدۇ.
ئۈچىنچى باب: سەئۇدى ئەرەبىستانى: يېڭى رايونلۇق تەرتىپنى بەرپا قىلىش
-
بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى:
بۇ باب سەئۇدى ئەرەبىستانى سەرخىللىرىنىڭ ئۆزگىرىۋاتقان دۇنيا ۋەزىيىتىگە قانداق ماسلىشىۋاتقانلىقىنى ۋە خىتاينى بۇ جەرياندا قانداق بىر ئورۇنغا قويىدىغانلىقىنى تەپسىلىي بايان قىلىدۇ. سەئۇدى سەرخىللىرىنىڭ قارىشىچە، رايوندىكى بارلىق قالايمىقانچىلىقنىڭ ئىككى چوڭ مەنبەسى بار: بىرى، تاشقى مەنبە — ئىراننىڭ كېڭەيمىچىلىك سىياسىتى ۋە رايوندىكى ۋاكالەتچى كۈچلىرى ئارقىلىق ئەرەب دۆلەتلىرىنىڭ ئىچكى ئىشىغا ئارىلىشىشى (42-بەت)؛ يەنە بىرى، ئىچكى مەنبە — نۇرغۇن ئەرەب دۆلەتلىرىنىڭ ئىدارە قىلىشتا مەغلۇپ بولۇشى، خەلقنىڭ تۇرمۇشىنى ياخشىلىيالماسلىقى، بۇ سەۋەبتىن دۆلەتنىڭ ئاجىزلىشىپ، ئىرانغا ئوخشاش تاشقى كۈچلەرنىڭ ئارىلىشىشىغا پۇرسەت يارىتىپ بېرىشى (44-بەت).
ئامېرىكىنىڭ رايوندىن تەدرىجىي چېكىنىشى بىلەن پەيدا بولغان «ئىستراتېگىيىلىك بوشلۇق» (41-بەت) نى سەئۇدى ئەرەبىستانى ئۆزى ئۈچۈن بىر تارىخىي پۇرسەت دەپ قارايدۇ. ئۇلار بۇ بوشلۇقنى تولدۇرۇپ، ئۆزىنى پۈتكۈل ئەرەب-ئىسلام دۇنياسىنىڭ يېڭى يېتەكچىسى قىلىپ قۇرۇپ چىقىشنى نىشان قىلىدۇ. بۇنىڭ ئۈچۈن ئۇلار ئىككى چوڭ ئىستراتېگىيەنى يولغا قويماقتا: بىرى، ئىچكى جەھەتتە «Vision 2030» پىلانى ئارقىلىق دۆلەتنى نېفىتكە تايىنىدىغان ئىقتىسادتىن كۆپ خىللاشقان، زامانىۋى ئىقتىسادقا ئۆزگەرتىش؛ يەنە بىرى، تاشقى جەھەتتە تېخىمۇ ئاكتىپ ۋە مۇستەقىل تاشقى سىياسەت يۈرگۈزۈپ، رايوندىكى تەرتىپنى ئۆز مەنپەئەتىگە ئۇيغۇن شەكىلدە قايتا قۇرۇپ چىقىش.
بۇ ئىستراتېگىيىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتا، خىتاي سەئۇدى ئەرەبىستانى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم بىر ئورۇن تۇتىدۇ. ئەمما بۇ ئورۇن ھەربىي ياكى بىخەتەرلىك جەھەتتە ئەمەس، بەلكى پۈتۈنلەي ئىقتىسادىي جەھەتتە. خىتاي سەئۇدى ئۈچۈن: (1) «Vision 2030» نى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتىكى ئەڭ چوڭ مەبلەغ مەنبەسى ۋە تېخنولوگىيە ھەمراھى؛ (2) دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ نېفىت بازىرى؛ (3) خىتاينىڭ ئىرانغا بولغان ئىقتىسادىي تەسىرىدىن پايدىلىنىپ، ئىراننى تىزگىنلەشتىكى بىر ۋاسىتە (53-بەت). شۇڭلاشقا، سەئۇدىلىقلار ئۈچۈن بىخەتەرلىك يەنىلا ئامېرىكىنىڭ ئىشى، ئىقتىساد بولسا خىتاينىڭ ئىشى. ئۇلار خىتاينى ئامېرىكا بىلەن بولغان مۇناسىۋەتتە بىر تەڭپۇڭلاشتۇرغۇچى كۈچ ۋە كوزىر سۈپىتىدە ئىشلىتىدۇ، ئەمما ھەرگىزمۇ ئامېرىكىدىن پۈتۈنلەي ۋاز كېچىپ، خىتاي بىلەن ھەربىي ئىتتىپاق تۈزۈشنى ئويلىمايدۇ.
-
سانلىق مەلۇماتلار ۋە جەدۋەللەر:
جەدۋەل 8 (53-بەت): بۇ جەدۋەل سەئۇدى ئىقتىسادىنىڭ خىتاي بازىرىغا قانچىلىك باغلىنىپ قالغانلىقىنى ئېنىق كۆرسىتىدۇ. سەئۇدىنىڭ نېفىت كىرىمىنىڭ كۆپ قىسمى خىتايدىن كېلىدۇ، بۇ سەئۇدىنىڭ تاشقى سىياسىتىدە خىتاي ئامىلىنى نەزەردىن ساقىت قىلالمايدىغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ.
جەدۋەل 9 (54-بەت): بۇ جەدۋەل يېقىنقى يىللاردا خىتاينىڭ سەئۇدىگە سالغان مەبلىغىنىڭ ئىرانغا سالغان مەبلىغىدىن تېز ئېشىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ سەئۇدىنىڭ خىتاي ئۈچۈن ئىرانغا قارىغاندا تېخىمۇ مۇھىم ۋە ئىشەنچلىك ئىقتىسادىي ھەمراھقا ئايلىنىۋاتقانلىقىنىڭ ئىسپاتى.
- مۇھىم بايانلار:
- مۇھەممەد بىن سالمان: ئۇ بىر قېتىملىق زىيارىتىدە، ئىراننىڭ ئالىي رەھبىرىنى «ھىتلېرغا ئوخشىتىپ»، ئىران بىلەن كېلىشىشنىڭ مۇمكىن ئەمەسلىكىنى ئىلگىرى سۈرگەن، بۇ سەئۇدىنىڭ ئىرانغا بولغان چوڭقۇر ئىشەنچسىزلىكىنى كۆرسىتىدۇ (56-بەت).
- ئابدۇلئەزىز بىن ساقېر (Abdulaziz bin Sager): كۆرفەز تەتقىقات مەركىزىنىڭ مۇدىرى، ئۇ «رىياد ئامېرىكىدىن باشقا رېئال تاللاش يوقلۇقىنى تولۇق بىلىدۇ» دەپ، سەئۇدىنىڭ بىخەتەرلىك جەھەتتە ئامېرىكىغا تايىنىدىغانلىقىنى تەكىتلىگەن (49-بەت).
- نىگىزلىك پىكىر: سەئۇدى ئەرەبىستانى خىتاينى ئۆزىنىڭ يېڭى رايونلۇق رەھبەرلىك ئورنىنى تىكلەشتىكى مۇھىم ئىقتىسادىي قورال دەپ بىلىدۇ، ئەمما بىخەتەرلىك مەسىلىسىدە ئامېرىكا بىلەن بولغان ئىتتىپاقداشلىقنى ساقلاپ قېلىشقا ھەرىكەت قىلىدۇ. ئۇلارنىڭ سىياسىتى «ئىستراتېگىيىلىك خەتەردىن ساقلىنىش» (strategic hedging).
تۆتىنچى باب: ئەسەد ھاكىمىيىتىدىكى سۈرىيە: يېڭى رايونلۇق تەرتىپنى كۈتۈش
-
بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى:
بۇ باب ئۇرۇش ۋەيرانچىلىقىغا ئۇچرىغان، دۇنيادىن يېگانە ھالەتتە قالغان ئەسەد ھاكىمىيىتىنىڭ دۇنيا ۋەزىيىتى ۋە خىتايغا بولغان كۆز قارىشىنى چوڭقۇر تەھلىل قىلىدۇ. ئەسەد ھاكىمىيىتى ئۈچۈن، سۈرىيەدىكى پۈتۈن ئۇرۇش ۋە قالايمىقانچىلىق ئامېرىكا باشچىلىقىدىكى غەرب دۆلەتلىرى، تۈركىيە ۋە كۆرفەز دۆلەتلىرى بىرلىشىپ ئېلىپ بارغان بىر «يەرشارىۋى سۈيقەست» (global conspiracy) (58-بەت). ئۇلارنىڭ مەقسىتى سۈرىيەدىكى ئامېرىكىغا قارشى «قارشىلىق كۆرسىتىش ئوقى» (axis of resistance) نى يوقىتىش. شۇڭا، ئۇلار ئۆزلىرىنى بۇ زۇلۇمغا قارشى تۇرغان قەھرىمان ۋە قۇربان دەپ قارايدۇ.
بۇ كۈرەش جەريانىدا، ئۇلار ئۈچۈن خىتاي ۋە روسىيە قۇتقۇزغۇچى رولىنى ئوينىغان. بولۇپمۇ خىتاينىڭ ب د ت بىخەتەرلىك كېڭىشىدە كۆپ قېتىم (جەمئىي 10 قېتىم) ۋېتو ھوقۇقىنى ئىشلىتىپ، غەربنىڭ سۈرىيەگە ھەربىي ئارىلىشىشىنى توختىتىپ قېلىشى، ئۇلار تەرىپىدىن چوڭ سىياسىي ۋە دىپلوماتىك غەلبە دەپ قارىلىدۇ (66-بەت). ئەسەد ھاكىمىيىتى دۇنيانىڭ كۆپ قۇتۇپلۇققا قاراپ كېتىۋاتقانلىقىغا، ئامېرىكا ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئاخىرلىشىۋاتقانلىقىغا چوڭقۇر ئىشىنىدۇ. ئۇلارنىڭ نەزىرىدە، خىتاي بۇ يېڭى دۇنيا تەرتىپىنىڭ يادرولۇق يېتەكچىسى.
شۇڭلاشقا، ئۇلار خىتايغا زور ئۈمىد باغلايدۇ. ئۇلار خىتاينى پەقەت سىياسىي ئىتتىپاقداشلا ئەمەس، بەلكى كەلگۈسىدە سۈرىيەنى قايتا قۇرۇشقا ياردەم بېرىدىغان غايەت زور ئىقتىسادىي كۈچ دەپ تەسەۋۋۇر قىلىدۇ. «بىر بەلباغ، بىر يول» تەشەببۇسى ئۇلار ئۈچۈن سۈرىيەنى غەربنىڭ ئىقتىسادىي ئابلوكىسىدىن قۇتۇلدۇرىدىغان بىر ئۈمىد نۇرى دەپ قارىلىدۇ (67-بەت). ئەمما، دوكلاتتىكى سانلىق مەلۇماتلار بۇ ئارزۇ بىلەن رېئاللىق ئوتتۇرىسىدا غايەت زور پەرق بارلىقىنى ئاچچىق بىر شەكىلدە ئاچىپ بېرىدۇ. خىتاي ھۆكۈمىتى ۋە شىركەتلىرى سۈرىيەدىكى خەتەرلىك مۇھىت، ئامېرىكىنىڭ ئېمبارگوسى ۋە بازارنىڭ كىچىكلىكى قاتارلىق سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن سۈرىيەگە مەبلەغ سېلىشتىن ئۆزىنى تارتىپ كەلگەن.
-
سانلىق مەلۇماتلار ۋە جەدۋەللەر:
جەدۋەل 10 (68-بەت): خىتاينىڭ سۈرىيەدىكى بىۋاسىتە مەبلىغىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ سانلىق مەلۇماتلار ئىنتايىن تۆۋەن بولۇپ، 2011-يىلدىن كېيىن دېگۈدەك يوقىغان. بۇ ئەسەد ھاكىمىيىتىنىڭ ئىقتىسادىي ئۈمىدىنىڭ قۇرۇق خىيال ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ.
جەدۋەل 11 (69-بەت): خىتاي شىركەتلىرىنىڭ سۈرىيەدە تۈزگەن قۇرۇلۇش توختاملىرىنىڭ قىممىتى. بۇمۇ ئۇرۇشتىن كېيىن پۈتۈنلەي توختاپ قالغان.
جەدۋەل 12 (69-بەت): خىتاي بىلەن سۈرىيە ئوتتۇرىسىدىكى سودا مۇناسىۋىتى. گەرچە سودا داۋاملاشقان بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ ھەجىمى ئىنتايىن كىچىك بولۇپ، خىتاينىڭ ئوتتۇرا شەرقتىكى ئومۇمىي سودىسىدا ھېچقانداق سالماقنى ئىگىلىمەيدۇ.
- مۇھىم بايانلار:
- بەششار ئەسەد: ئۇ خىتاي تاراتقۇلىرىغا كۆپ قېتىم سۆز قىلىپ، «روسىيە كۈچەيگەنسېرى، خىتاي يۈكسەلگەنسىرى، بىز ئۆزىمىزنى تېخىمۇ بىخەتەر ھېس قىلىمىز» دەپ، ئۆز تەقدىرىنى بۇ چوڭ دۆلەتلەرنىڭ تەقدىرىگە باغلىغانلىقىنى ئىپادىلىگەن (64-بەت).
- ئىماد مۇستافا (Imad Moustapha): سۈرىيەنىڭ خىتايدا تۇرۇشلۇق سابىق باش ئەلچىسى، ئۇ خىتاينىڭ ھەربىي ياردىمىنىڭ ئىنتايىن چەكلىك ئىكەنلىكىنى، خىتاينىڭ ئەڭ چوڭ ياردىمىنىڭ ب د ت دىكى ۋېتوسى ئىكەنلىكىنى ئېتىراپ قىلغان (67-بەت).
- نىگىزلىك پىكىر: ئەسەد ھاكىمىيىتى خىتاينى ئۆزىنىڭ ھايات-ماماتلىق كۈرىشىدىكى مۇھىم ئىدېئولوگىيىلىك ۋە سىياسىي ئىتتىپاقدىشى، كەلگۈسىدىكى ئىقتىسادىي قۇتقۇزغۇچىسى دەپ تەسەۋۋۇر قىلغان. ئەمما رېئاللىقتا، خىتاي ئېھتىياتچانلىق بىلەن ئارىلىق ساقلاپ، سۈرىيەگە ھەقىقىي مەبلەغ ۋە ياردەم بېرىشتىن ئۆزىنى تارتقان، بۇ سەۋەبتىن سۈرىيەنىڭ ئۈمىدى ئەمەلگە ئاشمىغان.
5. دوكلاتتىن شەرقىي تۈركىستانلىق مۇستەقىلچى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئېلىنىدىغان ساۋاقلار
بۇ دوكلات گەرچە بىۋاسىتە شەرقىي تۈركىستان مەسىلىسىنى تەھلىل قىلمىغان بولسىمۇ، ئۇنىڭدىكى خىتاينىڭ ئوتتۇرا شەرقتىكى ئىستراتېگىيىسى ۋە ئاجىزلىقلىرى ھەققىدىكى بايانلار شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىق ھەرىكىتى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم ئىستراتېگىيىلىك ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلەيدۇ:
- خىتاينىڭ ئىستراتېگىيىلىك ئەھمىيەت بېرىش تەرتىپىنى چۈشىنىش: دوكلاتتا خىتاينىڭ ئوتتۇرا شەرقنى «يادرولۇق مەنپەئەت» ئەمەس، بەلكى «ئىككىنچى ياكى ئۈچىنچى دەرىجىلىك» ئىستراتېگىيىلىك رايون دەپ قارايدىغانلىقى ئېنىق كۆرسىتىلگەن (29-بەت). بۇ شۇنى ئىسپاتلايدۇكى، خىتاينىڭ بارلىق سىياسىي، دىپلوماتىك ۋە ھەربىي كۈچى تەيۋەن، جەنۇبىي دېڭىز ۋە ئامېرىكا بىلەن بولغان رىقابەتكە مەركەزلەشكەن. شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىق كۈچلىرى بۇنى بىلىشى كېرەك: خىتاينىڭ دىققىتى باشقا يەردە، بۇ ئۇنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئوتتۇرا شەرقتىكى ئاجىز ھالقىسىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
- خىتاينىڭ جان تومۇرى — ئىقتىساد ۋە ئېنېرگىيە: دوكلاتتا خىتاينىڭ ئوتتۇرا شەرقتىكى بىردىنبىر ھەقىقىي غېمىنىڭ ئىقتىساد ۋە نېفىت ئىكەنلىكى قايتا-قايتا تەكىتلەنگەن. بۇ شەرقىي تۈركىستان كۈچلىرى ئۈچۈن مۇھىم بىر ئىستراتېگىيىلىك نۇقتا: خىتايغا ھەربىي جەھەتتىن زەربە بېرىش ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ «بىر بەلباغ، بىر يول» لىنىيەسىدىكى ئىقتىسادىي مەنپەئەتلىرىگە، ئېنېرگىيە تىرانسپورت لىنىيەلىرىگە تەھدىت سېلىش ياكى شۇنداق تەھدىتنىڭ بارلىقىنى ھېس قىلدۇرۇش، خىتاينى ئەڭ ئاسان تەسلىم قىلدۇرىدىغان ياكى سۆھبەت ئۈستىلىگە ئولتۇرغۇزىدىغان ئەڭ ئۈنۈملۈك ۋاسىتە.
- ئەرەب دۆلەتلىرىنىڭ پوزىتسىيەسىنى ئۆزگەرتىش: دوكلاتتا ئەرەب دۆلەتلىرىنىڭ خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى باستۇرۇش سىياسىتىگە ئىلگىرىكىدەك سۇس ياكى قارشى تۇرۇشتىن، ھازىر ئىقتىسادىي مەنپەئەت ئۈچۈن سۈكۈت قىلىشقا ئۆتكەنلىكى ئىشارە قىلىنغان (9-بەت). بۇ شۇنى كۆرسىتىدۇكى، ئەرەب دۆلەتلىرىگە ئەخلاقىي ۋە دىنىي قېرىنداشلىق نوقتىسىدىنلا مۇراجىئەت قىلىش يېتەرلىك ئەمەس. ئەكسىچە، ئۇلارغا خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندىكى سىياسىتىنىڭ ئۇزۇن مۇددەتتە پۈتۈن رايوننىڭ مۇقىملىقىغا، جۈملىدىن ئۇلارنىڭ ئىقتىسادىي مەنپەئەتىگە زىيان ئېلىپ كېلىدىغانلىقىنى، خىتاينىڭ ئىشەنچسىز بىر ھەمراھ ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاپ بېرىش كېرەك.
- ئامېرىكىنىڭ رولىنى توغرا ئىشلىتىش: سەئۇدى ئەرەبىستانى ۋە باشقا كۆرفەز دۆلەتلىرىنىڭ بىخەتەرلىك جەھەتتە يەنىلا ئامېرىكىغا تايىنىدىغانلىقى، بۇ دوكلاتتىكى مۇھىم يەكۈنلەرنىڭ بىرى. شۇڭا، شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىق كۈچلىرى دىپلوماتىك خىزمەتلىرىنىڭ ئاساسلىق نۇقتىسىنى يەنىلا ۋاشىنگتونغا قارىتىشى كېرەك. چۈنكى پەقەت ئامېرىكىلا بۇ ئەرەب دۆلەتلىرىگە ھەقىقىي بېسىم ئىشلىتەلەيدۇ ۋە ئۇلارنى خىتايغا قارشى پوزىتسىيە تۇتۇشقا مەجبۇرلىيالايدۇ.
6. سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن خۇلاسە ۋە پايدىلار
بۇ دوكلات سۈرىيەدىكى مۇستەقىل شەرقىي تۈركىستان دۆلىتىنى قۇرۇشنى نىشان قىلغان ئۇيغۇرلار ئۈچۈن بىر قانچە مۇھىم ئىستراتېگىيىلىك يوليورۇق بېرىدۇ:
خۇلاسىدە، بۇ دوكلات شۇنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇكى، خىتاي ئويلىغاندەك ئۇنچىۋالا كۈچلۈك ۋە ھەممىگە قادىر ئەمەس. ئۇنىڭمۇ ئۆزىگە خاس ئاجىزلىقلىرى ۋە قورقۇنچلىرى بار. شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىق كۈچلىرى ۋە سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار بۇ ئاجىزلىقلارنى توغرا تەھلىل قىلىپ، ئەقلىي ۋە ئىلمىي ئىستراتېگىيە تۈزۈپ چىقىش ئارقىلىق، ئۆزلىرىنىڭ ھەقلىق كۈرىشىدە مۇھىم ئۈستۈنلۈكلەرنى قولغا كەلتۈرەلەيدۇ.