تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 103 مىنۇت

بسم الله الرحمن الرحيم

«كۆرۈنمەس ئارمىيەلەر»

ماكس بۇتنىڭ «كۆرۈنمەس ئارمىيەلەر» ناملىق چوڭ ھەجىملىك كىتابىنى بۇندىن 7 يىل بۇرۇن كۆرگەن ئىدىم ۋە پارتىزانلىق ئۇرۇشنىڭ تارىخىنى يازغان كىتاپ ئىكەنلىكىنى بىلىپ بەك قىزىققان ئىدىم. تېز سۈرئەتتە كۆرۈپ چىقىش ۋە مۇمكىن بولسا تەرجىمە قىلىش نىيىتىم بار ئىدى. بۈگۈن بۇ كىتاپنى بىر قەدەر تەپسىلىيرەك قىلىپ تونۇشتۇرۇپ چىقىش پۇرسىتىم بوپتۇ. مۇستەقىللىقنى كۆڭلىگە پۈككەن شەرقىي تۈركىستانلىق ئۈچۈن بۇ تۈردىكى كىتاپ ئەلۋەتتە ناھايىتى مۇھىم كىتاپلار قاتارىدا بولىشى كېرەك. كىتاپنىڭ تەپسىلىي تونۇشتۇرۇشى، تەھلىلى ۋە شەرقىي تۈركىستانلىقلار ئۈچۈن پايدىلىق يەكۈنلىرى تۆۋەندىكىچە:

1. كىتاپ تونۇشتۇرۇش

1. كىتاپ ھەققىدە ئومۇمىي چۈشەنچە

• ئەسلى ئىسمى: Invisible Armies: An Epic History of Guerrilla Warfare from Ancient Times to the Present
• تەرجىمىسى: «كۆرۈنمەس ئارمىيەلەر: قەدىمكى دەۋرلەردىن ھازىرغىچە بولغان پارتىزانلار ئۇرۇشىنىڭ تارىخى داستانى»

• كىتاپ تونۇشتۇرۇشى: بۇ كىتاپ ئىنسانىيەت تارىخىدىكى بەش مىڭ يىللىق پارتىزانلىق ئۇرۇشى ھەرىكەتلىرىنى ئەتراپلىق ۋە سىستېمىلىق ھالدا بايان قىلىپ بېرىدىغان بۈيۈك ئەسەر. ئۇ قەدىمكى مېسوپوتامىيە ۋە رىم ئىمپېرىيەسىدىكى ئىسيانلاردىن تارتىپ، ئوتتۇرا ئەسىردىكى قەستلەشلەر، يېقىنقى زاماندىكى مىللىي ئازادلىق ئۇرۇشلىرى ۋە 21-ئەسىردىكى يەر شارى خاراكتېرلىك ئىسلامىي ئىسيانلارغىچە بولغان كەڭ دائىرىلىك تارىخىي ۋەقەلەرنى چۆرىدەپ، پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرىنىڭ تەدرىجىي تەرەققىياتى، ئۇسلۇبلىرى، مۇۋەپپەقىيەت ۋە مەغلۇبىيەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىنى چوڭقۇر تەھلىل قىلىدۇ. بۇ ئەسەر پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ پەقەت ھەربىي ھەرىكەتلا ئەمەس، بەلكى سىياسىي، ئىجتىمائىي ۋە پىسخىكا ئۇرۇشى ئىكەنلىكىنى نۇرغۇنلىغان ئەمەلىي مىساللار ئارقىلىق ئىسپاتلايدۇ.

• ئاپتور: Max Boot (ماكىس بۇت)

• قىسقىچە تەرجىمىھالى: ماكىس بۇت ئامېرىكىلىق داڭلىق ھەربىي تارىخچى، تاشقى سىياسەت ئانالىزچىسى ۋە يازغۇچىسى. ئۇ 1969-يىلى موسكۋادا تۇغۇلغان، كېيىن ئائىلىسىدىكىلەر بىلەن ئامېرىكىغا كۆچۈپ كەلگەن. ئۇ كالىفورنىيە ئۇنىۋېرسىتېتى (بېركېلېي) ۋە يالې ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇغان. ئۇ «تاشقى مۇناسىۋەتلەر كېڭىشى» (Council on Foreign Relations) نىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك تەتقىقاتچىسى بولۇپ، «ۋال سترېت ژۇرنىلى» (The Wall Street Journal) ۋە باشقا نۇپۇزلۇق ئاخبارات ۋاسىتىلىرىگە دائىم ماقالە يېزىپ تۇرىدۇ. ئۇنىڭ «تىنچلىقنىڭ ۋەھشىي ئۇرۇشلىرى» (The Savage Wars of Peace) ۋە «يېڭى ئۇرۇش» (War Made New) قاتارلىق ئەسەرلىرى خەلقئارادا زور تەسىر قوزغىغان.

2. ئاپتورنىڭ يېزىش مەقسىتى ۋە ئۇسلۇبى

• يېزىش مەقسىتى: ئاپتور بۇ كىتاپنى يېزىشتىكى ئاساسلىق مەقسىتىنى ئەسەرنىڭ كىرىش سۆزىدە ئېنىق ئوتتۇرىغا قويغان. ئۇنىڭ قارىشىچە، 21-ئەسىردە، بولۇپمۇ 11-سېنتەبىر ۋەقەسىدىن كېيىن، پارتىزانلىق ئۇرۇشى ۋە تېرورلۇق ھەرىكەتلىرى دۇنيادىكى ئاساسلىق توقۇنۇش شەكلىگە ئايلانغان. ئەمما كۆپىنچە كىشىلەر، ھەتتا ھەربىي مۇتەخەسسىسلەرمۇ بۇ خىل «قېلىپسىز» ئۇرۇشنىڭ تارىخىي يىلتىزى ۋە تەرەققىيات قانۇنىيىتى ھەققىدە چوڭقۇر چۈشەنچىگە ئىگە ئەمەس ئىدى. شۇڭا، ئاپتور قەدىمكى دەۋرلەردىن ھازىرغىچە بولغان پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ تولۇق تارىخىنى بايان قىلىدىغان، ئوقۇرمەنلەرگە ھەم تارىخىي بىلىم بېرىدىغان، ھەم ھازىرقى ۋەزىيەتنى چۈشىنىشكە ياردەم بېرىدىغان بىر «بىر بېكەتلىك مەنبە» (one-stop destination) يېزىپ چىقىشنى مەقسەت قىلغان (15-بەت).

• يېزىش ئۇسلۇبى: بۇ ئەسەر قۇرۇق نەزەرىيە ياكى ئاكادېمىك تېرمىنولوگىيەلەر بىلەن تولدۇرۇلغان كىتاب ئەمەس. ئاپتور ھېكايە-بايان ئۇسلۇبىنى قوللىنىپ، تارىختىكى ھەل قىلغۇچ پارتىزانلىق ئۇرۇشلىرى ۋە تېرورلۇق ھەرىكەتلىرىنى جانلىق، قىزىقارلىق ۋەقەلەر ئارقىلىق سۆزلەپ بېرىدۇ. ئۇ ھەر بىر ۋەقەلىكتىكى مۇھىم شەخسلەرنىڭ (مەسىلەن، روبېرت برۇس، ماۋ زېدوڭ، چې گېۋارا، ئوساما بىن لادېن) خاراكتېرى، ئىدىيەسى ۋە تەقدىرىنى تەپسىلىي تەسۋىرلەش ئارقىلىق، تارىخنىڭ جانلىق ۋە كۆپ قاتلاملىق ئىكەنلىكىنى نامايان قىلغان. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئاپتور ئۆزىنىڭ ئىراق ۋە ئافغانىستاندىكى ئۇرۇش مۇخبىرلىقى تەجرىبىلىرىنىمۇ ئەسەرگە سىڭدۈرۈپ، تارىخ بىلەن رېئاللىقنى ئۈنۈملۈك بىرلەشتۈرگەن (21-24 بەتلەر).

3. كىتاپنىڭ ئومۇمىي مەزمۇنى ۋە ئاساسلىق پىكىرلىرى

«كۆرۈنمەس ئارمىيەلەر» ناملىق بۇ كىتاپ ئاساسلىقى سەككىز بۆلۈمگە ئايرىلغان بولۇپ، ھەر بىر بۆلۈم مەلۇم بىر تارىخىي دەۋر ياكى تېمىغا مەركەزلەشكەن. ئومۇمىي مەزمۇنى قەدىمكى دەۋرلەردىكى كۆچمەن چارۋىچى قەبىلىلەرنىڭ ئولتۇراقلاشقان ئىمپېرىيەلەرگە قىلغان ھۇجۇملىرىدىن باشلىنىپ، ئوتتۇرا ئەسىردىكى فېئوداللىق قالايمىقانچىلىقلار، 18-ئەسىردىكى لىبېرال ئىنقىلابلار، 19-ئەسىردىكى مۇستەملىكىچىلىككە قارشى ئۇرۇشلار، تېرورلۇقنىڭ پەيدا بولىشى، ئىككى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشىدىكى پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرى، سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى دەۋرىدىكى مىللىي ئازادلىق ھەرىكەتلىرى، سولچىل ئىنقىلابچىلارنىڭ رومانتىكىلىقى ۋە نىھايەت، دىننىي رادىكاللىقىنىڭ كۈچىيىشىگىچە بولغان كەڭ تارىخىي مۇساپىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

ئەڭ ئاساسلىق پىكىرلەر: ئاپتور كىرىش سۆزى ۋە ئاخىرقى خۇلاسە قىسىملىرىدا بىر قانچە مۇھىم نېگىزلىك پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويغان (20-21-بەتلەر ۋە 575-585-بەتلەر):

1. پارتىزانلىق ئۇرۇشى ئومۇميۈزلۈك ۋە مۇھىم تارىخىي ھادىسە: كۆپىنچە كىشىلەر دۆلەتلەر ئارا نىزامىي ئۇرۇشنى «نورمال» ھالەت، پارتىزانلىق ئۇرۇشىنى «قېلىپسىز» (irregular) دەپ قارايدۇ. ئەمما تارىخقا قارايدىغان بولساق، پارتىزانلىق ئۇرۇشى ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ قەدىمكى ۋە ئەڭ كۆپ كۆرۈلىدىغان توقۇنۇش شەكلى. ئۇ ئاجىزلارنىڭ كۈچلۈكلەرگە قارشى تۇرۇشتىكى ئۇنىۋېرسال تاكتىكىسىدۇر.

2. ئاممىۋى پىكىرنىڭ كۈچىيىشى: يېقىنقى ئىككى يۈز يىلدا، بولۇپمۇ 1945-يىلىدىن كېيىن، پارتىزانلىق ئۇرۇشىدىكى ئەڭ چوڭ ئۆزگىرىش ئاممىۋى پىكىرنىڭ رولىنىڭ زور دەرىجىدە ئېشىشى بولدى. دېموكراتىيە (democracy)، مائارىپ، ئاخبارات ۋاسىتىلىرى (media) ۋە خەلقئارالىق تەشكىلاتلارنىڭ تەرەققىياتى كۈچلۈك دۆلەتلەرنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك باستۇرۇش ئۇرۇشلىرىنى ئېلىپ بېرىش ئىرادىسىنى ئاجىزلاشتۇردى. بۇ ئىسيانچىلارغا ھەربىي جەھەتتە مەغلۇپ بولغان تەقدىردىمۇ، سىياسىي جەھەتتە غەلىبە قىلىش پۇرسىتى يارىتىپ بەردى.

3. ئىسيانچىلارنىڭ مۇۋەپپەقىيەت نىسبىتى ئېشىۋاتىدۇ، ئەمما يەنىلا كۆپىنچىسى مەغلۇپ بولىدۇ: 1945-يىلىدىن كېيىن، ئىسيانچىلارنىڭ غەلىبە قىلىش نىسبىتى ئىلگىرىكىگە قارىغاندا كۆرۈنەرلىك ئاشتى (40.3% كە يەتتى). ئەمما شۇنداقتىمۇ، ھۆكۈمەت تەرەپ يەنىلا كۆپ قىسىم توقۇنۇشلاردا (50.8%) غەلىبە قىلدى. بۇ پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ «يېڭىلمەس» دېگەن ئەپسانىنىڭ توغرا ئەمەسلىكىنى كۆرسىتىدۇ (577-بەت).

4. تاشقى ياردەمنىڭ ھەل قىلغۇچ رولى: بىر ئىسياننىڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك بولۇشىدىكى ئەڭ مۇھىم ئامىللارنىڭ بىرى تاشقى ياردەمگە ئېرىشىشتۇر. بۇ ياردەم قورال-ياراغ، مەبلەغ، تەلىم-تەربىيە ۋە بىخەتەر بازا بىلەن تەمىنلەشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئەڭ ياخشىسى نىزامىي ئارمىيەنىڭ بىۋاسىتە ھەمكارلىقىغا ئېرىشىشتۇر. ئامېرىكا ئىنقىلابى، ئافغان مۇجاھىدلىرى ۋە خىتاي كومپارتىيەسى (Communist Party) بۇنىڭ تىپىك مىساللىرى.

5. «ئاھالىلەرنى مەركەز قىلىش» تاكتىكىسىنىڭ مۇھىملىقى (Population-centric): مۇۋەپپەقىيەتلىك ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ھەرىكەتلىرى ئادەتتە پەقەت ھەربىي زەربە بېرىشكىلا ئەمەس، بەلكى ئاھالىلەرنىڭ قەلبى ۋە كۆڭلىنى قولغا كەلتۈرۈشكە (hearts and minds)، ئۇلارنى بىخەتەرلىك بىلەن تەمىنلەشكە ۋە ئۇلارغا ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي مەنپەئەت يەتكۈزۈشكە ئەھمىيەت بېرىدۇ. بىراق، بۇ «مېھرىبانلىق» تاكتىكىسى ئەمەس، بەلكى ئاھالىلەرنى كونترول قىلىش ۋە ئۇلارنى ئىسيانچىلاردىن ئايرىۋېتىشنى مەقسەت قىلغان قاتتىق ۋە يۇمشاق ۋاسىتىلەرنىڭ بىرىكمىسىدۇر.

6. ئىدېئولوگىيەنىڭ ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچى: كىتابتا پارتىزانلىق ئۇرۇشلىرىنىڭ تارىخىي تەرەققىياتى ئۇلارنى ھەرىكەتلەندۈرگەن ئىدېئولوگىيەلەرنىڭ ئۆزگىرىشى بىلەن زىچ باغلانغان. قەدىمكى دەۋرلەردىكى قەبىلە ساداقىتىدىن تارتىپ، 18-ئەسىردىكى لىبېراللىق (liberalism) ۋە مىللەتچىلىككە، 20-ئەسىردىكى كوممۇنىزم (communism) غا ۋە 21-ئەسىردىكى ئىسلام جىھاد پىكىرىگە قەدەر، ھەر بىر دەۋردىكى ئىسيانلار ئۆز دەۋرىنىڭ ئاساسلىق ئىدىيەۋى ئېقىمىدىن ئىلھام ئالغان.

7. رەھبەرلىكنىڭ ھەل قىلغۇچ رولى: بىر پارتىزانلىق ھەرىكىتىنىڭ تەقدىرى كۆپىنچە ھاللاردا ئۇنىڭ رەھبىرىنىڭ شەخسىي ئىقتىدارى، جەلپ قىلىش كۈچى ۋە ئىستراتېگىيەلىك (strategic) نەزىرىگە باغلىق. T.E. لاۋرېنس، ماۋ زېدوڭ، تىتو ۋە گېرالد تېمپلېر قاتارلىقلارنىڭ ھېكايىلىرى، بىر تالانتلىق رەھبەرنىڭ پۈتۈن بىر ئۇرۇشنىڭ يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتەلەيدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

8. رەھىمسىز باستۇرۇشنىڭمۇ «ئۈنۈمى» بولىدۇ (ئەمما زور بەدەل بىلەن): «قەلب ۋە كۆڭۈلنى» قولغا كەلتۈرۈش بىردىنبىر يول ئەمەس. تارىختا رىم ئىمپېرىيەسى، چارروسىيە ۋە ئەنگىلىيەنىڭ بوئېر ئۇرۇشىدىكىگە ئوخشاش، قىرغىنچىلىق، يىغىۋېلىش لاگېرلىرى (concentration camps) ۋە كۆيدۈرۈۋېتىش سىياسىتى قاتارلىق ۋەھشىي ئۇسۇللارنى قوللىنىپ، ئىسيانلارنى مۇۋەپپەقىيەتلىك باستۇرغان مىساللارمۇ بار. ئەمما بۇ خىل غەلىبە كۆپىنچە ھاللاردا ئۇزۇن مۇددەتلىك نەپرەت ۋە تېخىمۇ چوڭقۇر زىددىيەتلەرنى قالدۇرۇپ كېتىدۇ.

9. ئارىلاشما ئۇرۇش مودېلىنىڭ ئۈستۈنلىكى: ئەڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك ئىسيانلار ياكى ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ھەرىكەتلىرى كۆپىنچە ھاللاردا پارتىزانلىق تاكتىكىسى بىلەن نظاملىق ئارمىيەنىڭ ھەرىكىتىنى ئۈنۈملۈك بىرلەشتۈرەلىگەنلىرىدۇر. ئامېرىكا ئىنقىلابىدىكى قۇراللىقلار (militias) بىلەن قۇرۇقلۇق ئارمىيەسىنىڭ (Continental Army) ھەمكارلىقى بۇنىڭ تىپىك مىسالى.

10. تېرورلۇق بىلەن پارتىزانلىقنىڭ پەرقى: گەرچە بۇ ئىككى ئۇقۇم دائىم ئارىلىشىپ كەتسىمۇ، ئۇلارنىڭ ئوتتۇرىسىدا مۇھىم پەرق بار. پارتىزانلار ئادەتتە دۈشمەننىڭ ھەربىي كۈچلىرىنى نىشانلايدۇ، تېرورچىلار (terrorists) بولسا قورقۇنچ پەيدا قىلىش ئۈچۈن بىگۇناھ پۇقرالارنى نىشانلايدۇ. بۇ پەرق بىر ھەرىكەتنىڭ خەلقئارادىكى يوللۇقلىقى ۋە قوللىشىغا بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ.

11. تېخنىكىنىڭ ئىنقىلابىي رولى: ھەر بىر دەۋردىكى تېخنىكىلىق يېڭىلىقلار پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ ماھىيىتىنى ئۆزگەرتىپ كەلگەن. ئوقيانىڭ ئورنىنى مىلتىق، مىلتىقنىڭ ئورنىنى دىنامىت (dynamite) ئالغانغا ئوخشاش، 20-ئەسىردىكى ستىنگېر باشقۇرۇلىدىغان بومبىسى (Stinger missile) ۋە 21-ئەسىردىكى ئىنتېرنېت (Internet) ۋە ئۇچقۇچىسىز ئايروپىلانلار (drones) مۇ توقۇنۇشنىڭ قائىدىلىرىنى قايتىدىن يازغان.

12. ئىستىخبارات — زامانىۋى كۈرەشنىڭ يۈرىكى: 20-ئەسىردىن كېيىن، بولۇپمۇ شەھەرلەردىكى پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرىدە، ئىستىخبارات (intelligence) يىغىش، دۈشمەن ئىچىگە سىڭىپ كىرىش ۋە جاسۇسلۇققا قارشى تۇرۇش ئىقتىدارى ھەربىي باتۇرلۇقتىن كۆپ مۇھىم بولۇپ قالدى. ئىرېلاندىيەلىك مايكول كوللىنسنىڭ غەلىبىسى بۇنىڭ ئەڭ ياخشى ئىسپاتىدۇر.

13. غەلىبىنىڭ پارادوكىسلىقى (paradox): پارتىزانلىقتىن نىزامىي ئارمىيەگە ئۆتۈش: پارتىزانلىق ھەرىكىتى دۈشمەننى ھالسىرىتالايدۇ، ئەمما ئاخىرقى غەلىبىنى قولغا كەلتۈرۈپ، ھاكىمىيەتنى ئىگىلەش ئۈچۈن، ئۇ چوقۇم نىزامىي ئارمىيەگە ئايلىنىشى ياكى نىزامىي ئارمىيەنىڭ ياردىمىگە ئېرىشىشى كېرەك. ماۋ زېدوڭنىڭ ئۈچ باسقۇچلۇق ئۇرۇش نەزەرىيەسى دەل مۇشۇ جەرياننى تەسۋىرلەيدۇ.

14. شەھەرلەرنىڭ يېڭى جەڭ مەيدانىغا ئايلىنىشى: 20-ئەسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدىن باشلاپ، دۇنيا نوپۇسىنىڭ شەھەرلىشىشىگە ئەگىشىپ، پارتىزانلىق ئۇرۇشىمۇ يېزىلار بىلەن بىرگە شەھەرلەرگە يۆتكەلدى. ئالجىرىيە جېڭى، سايگون ۋە بېلفاست قاتارلىق جايلار، شەھەر پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ قانچىلىك مۇرەككەپ ۋە قانلىق بولىدىغانلىقىنى كۆرسەتتى.

15. «ئەكس تەسىر» (Blowback) خەتىرى: بۈگۈنكى دوست ئەتىكى دۈشمەن: بىر دۆلەتنىڭ باشقا بىر دۆلەتكە قارشى تۇرۇش ئۈچۈن پارتىزانلارنى قوللىشى ۋە قوراللاندۇرۇشى كۆپىنچە ھاللاردا كۈتۈلمىگەن ۋە خەتەرلىك ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئامېرىكىنىڭ ئافغان مۇجاھىدلىرىنى قوللاپ، كېيىن ئەلقائىدە تەھدىتىگە دۇچ كەلگەنلىكى بۇنىڭ ئەڭ چوڭقۇر ساۋىقىدۇر.

4. ھەربىر بابنىڭ قىسقىچە مەزمۇنى

بۇ كىتاپ سەككىز چوڭ بۆلۈم، 64 باب ۋە قوشۇمچە بۆلەكلەردىن تەركىب تاپقان. تۆۋەندە ھەر بىر كىتاب ۋە ئۇنىڭدىكى مۇھىم باب مەزمۇنلىرى خۇلاسىلىنىدۇ:

---

بىرىنچى بۆلۈم: دەرۋازىدىكى ۋەھشىلەر: پارتىزانلار ئۇرۇشىنىڭ كېلىپ چىقىشى (25-83 بەتلەر)

بۇ بۆلۈم پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ ئەڭ قەدىمكى شەكىللىرىنى، يەنى قەبىلە ئۇرۇشلىرى ۋە كۆچمەن خەلقلەرنىڭ ئولتۇراقلاشقان ئىمپېرىيەلەرگە قارشى ھۇجۇملىرىنى بايان قىلىدۇ.

• خەرىتە (25-26 بەتلەر): بۇ خەرىتە «پارتىزانلار ئۇرۇشىنىڭ كېلىپ چىقىشى» تېمىسى ئاستىدا، قەدىمكى دەۋرلەردىكى مۇھىم پارتىزانلىق ئۇرۇشلىرى يۈز بەرگەن جايلارنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ياۋروپا، ئافرىقا ۋە ئاسىيانى ئۆز ئىچىگە ئالغان بۇ خەرىتىدە مېسوپوتامىيەدىكى قوزغىلاڭلار (مىلادىدىن ئىلگىرىكى 3000-600 يىللار)، ئوتتۇرا شەرقتىكى رىمغا قارشى قوزغىلاڭلار (مىلادىيە 66-135 يىللار)، ئىسپانىيەدىكى رىمغا قارشى ئىسيانلار (مىلادىدىن ئىلگىرىكى 218-72 يىللار)، شوتلاندىيەدىكى ئەنگىلىيەگە قارشى ئۇرۇشلار (مىلادىيە 1296-1746 يىللار)، شىمالىي خىتايدىكى ھونلارنىڭ ھۇجۇملىرى (مىلادىدىن ئىلگىرىكى 200 - مىلادىيە 51-يىللار) ۋە ئافغانىستان ھەم ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىننىڭ ھەرىكەتلىرى قاتارلىق مۇھىم ۋەقەلەر بەلگىلەنگەن.

• 1-باب: بەيت-خوروندىكى پىستىرما (Ambush at Beth-Horon): مىلادىيە 66-يىلى يەھۇدىي ئىسيانچىلىرىنىڭ رىم ئارمىيەسىنى تار تاغ يولىدا قانداق قورشاپ، پىستىرمىغا چۈشۈرۈپ تارمار قىلغانلىقى بايان قىلىنىدۇ.
  • مۇھىم نۇقتا: جۇغراپىيەلىك ئەۋزەللىك ۋە يېنىك قوراللانغان پارتىزانلارنىڭ ئېغىر قوراللانغان، ھەرىكىتى ئاستا نىزامىي ئارمىيەنى مەغلۇپ قىلالايدىغانلىقى كۆرسىتىلگەن.
  • سانلىق مەلۇمات: رىم ئارمىيەسى 5,700 دىن ئارتۇق ئەسكىرىدىن ئايرىلىپ، بىر بۈركۈت تۇغىنىمۇ تارتقۇزۇپ قويىدۇ (29-بەت).
• 3-باب: مەدەنىيەتسىز ئۇرۇش (Uncivilized Warfare): بۇ بابتا قەبىلە ئۇرۇشلىرىنىڭ ھازىرقى زامان ئۇرۇشلىرىدىن كۆپ رەھىمسىز ۋە ۋەھشىي ئىكەنلىكى، نوپۇس نىسبىتى بويىچە ئۆلۈم-يېتىم نىسبىتىنىڭ تېخىمۇ يۇقىرى ئىكەنلىكى ئوتتۇرىغا قويۇلغان.
  • مۇھىم بايان: «قەبىلە جەمئىيىتى ھەر يىلى ئوتتۇرا ھېساب بىلەن نوپۇسىنىڭ 0.5% ىنى ئۇرۇشتا يوقىتىدۇ. ئەگەر بۇنى ئامېرىكىغا تەدبىقلىساق، ھەر يىلى 1.5 مىليون ئادەمنىڭ ئۆلگەنلىكىگە باراۋەر كېلىدۇ» (38-بەت).
  • نېگىزلىك پىكىر: پارتىزانلىق ئۇرۇشى ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ قەدىمكى ئۇرۇش شەكلى بولۇپ، نىزامىي ئۇرۇش كېيىن بارلىققا كەلگەن.
• 5-باب: تۇتالىساڭ تۇت (Catch Me If You Can): قەدىمكى پارس ئىمپېرىيەسىنىڭ سكفلار (Scythians) دەپ ئاتىلىدىغان كۆچمەن خەلققە قارشى ئۇرۇشتا ئۇچرىغان مەغلۇبىيىتى بايان قىلىنغان.
  • مۇھىم سۆزلىشىش: پارس پادىشاھى دارىيۇس سكف پادىشاھىدىن نېمە ئۈچۈن ئۇرۇش قىلماي قاچىدىغانلىقىنى سورىغاندا، سكف پادىشاھى: «بىزنىڭ شەھىرىمىزمۇ، تېرىلغۇ يېرىمىزمۇ يوق، شۇڭا سىلەر بىلەن ئۇرۇشۇشقا ئالدىراپ كەتمەيمىز. قاچان ئۇرۇش قىلىشنى ئۆزىمىز بەلگىلەيمىز» دەپ جاۋاب بېرىدۇ (45-بەت).
  • نېگىزلىك پىكىر: كۆچمەن پارتىزانلارنىڭ مۇقىم نىشانى بولمىغاچقا، ئۇلارنى يوقىتىش ئىنتايىن قىيىن.
• 7-باب: رىمنىڭ يىمىرىلىشى (Rome’s Downfall): رىم ئىمپېرىيەسىنىڭ گەرچە ئىچكى چىرىكلىك مەۋجۇت بولسىمۇ، ئاخىرقى ھالاكىتىنىڭ ھونلار (Huns) قاتارلىق ۋەھشىي قەبىلىلەرنىڭ ئۈزلۈكسىز ھۇجۇملىرى تۈپەيلىدىن كېلىپ چىققانلىقى تەكىتلەنگەن.
  • سانلىق مەلۇمات: قۇدرەتلىك رىم ئىمپېرىيەسىنى ئاغدۇرۇپ تاشلىغان تاجاۋۇزچىلارنىڭ ئومۇمىي سانى ئاران 110,000 دىن 120,000 غىچە ئىدى (56-بەت).

• رەسىم (864-بەت): ھونلارنىڭ ياۋروپاغا ھوجۇم قىلىشى. رەسىم ئاستىدا ئۇلارنىڭ رىم ئىمپېرىيەسىنى يىمىرىشكە ياردەم بەرگەن ۋەھشىي پارتىزانلار ئىكەنلىكى قەيت قىلىنغان.

• 10-باب: پارتىزانلىق پارادوكىس (The Guerrilla Paradox): نېمە ئۈچۈن نامرات، تېخنىكىسى تۆۋەن كۆچمەن خەلقلەرنىڭ باي، قۇدرەتلىك ئىمپېرىيەلەرنى يېڭەلەيدىغانلىقى سورالغان ۋە جاۋاب بېرىلگەن.

  • جاۋاب: كۆچمەنلەرنىڭ ھەرىكەتچانلىقى يۇقىرى، ھەممە ئەرلىرى ئەسكەر، ئات ئۈستىدە ئوقيا ئېتىشقا ماھىر، رەھبەرلىرى جەڭ ماھارىتىگە ئاساسەن تاللىنىدۇ ۋە ئۇلارنىڭ قوغدايدىغان مۇقىم شەھەر-يېزىلىرى يوق.

بۇ بۆلۈمنىڭ تېخىمۇ تەپسلىيرەك مەزمۇنى:

بۇ كىتاب دوكلاتنىڭ ئاساسىنى تىكلەيدىغان بۆلۈم بولۇپ، ئۇ پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ ئەڭ ئىپتىدائىي ۋە قەدىمكى شەكىللىرىنى چوڭقۇرلاپ تەكشۈرۈش ئارقىلىق، بۇ خىل ئۇرۇش شەكلىنىڭ ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئورنى ۋە ئەھمىيىتىنى بېكىتىدۇ. ئاپتور بۇ بۆلۈمدە پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ قېلىپسىز، «قائىدىسىز» بىر ھادىسە ئەمەس، بەلكى تارىختىكى ئەڭ قەدىمكى ۋە ئەڭ ئومۇملاشقان توقۇنۇش شەكلى ئىكەنلىكىنى، نىزامىي ئارمىيەلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇشنىڭ ئەكسىچە كېيىن بارلىققا كەلگەنلىكىنى نۇرغۇنلىغان تارىخىي دەلىللەر بىلەن ئىسپاتلايدۇ. بۇ كىتاب ئاساسلىقى قەدىمكى دەۋرلەردىكى ئولتۇراقلاشقان، مەدەنىيەتلىك ئىمپېرىيەلەر بىلەن ئۇلارنىڭ چېگرىسىدىكى كۆچمەن، «ۋەھشىي» قەبىلىلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئۈزلۈكسىز توقۇنۇشلارنى مەركەز قىلىدۇ.

ھەربىر بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى

1-2-باب: قەدىمكى دەۋرلەردىكى پارتىزانلىق ئۇرۇشلىرى

بۇ ئىككى باب پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ كلاسسىك مىساللىرىنى بايان قىلىش ئارقىلىق، بۇ ئۇرۇش شەكلىنىڭ قەدىمكى قۇدرەتلىك ئىمپېرىيەلەر ئۈچۈنمۇ قانچىلىك زور تەھدىت ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بىرىنچى بابتا، مىلادىيە 66-يىلى يەھۇدىي ئىسيانچىلىرىنىڭ 30 مىڭ كىشىلىك رىم ئارمىيەسىنى تار، خەتەرلىك بەيت-خورون تاغ يولىدا پىستىرمىغا چۈشۈرۈپ، ئېغىر تالاپەتكە ئۇچراتقانلىقى تەپسىلىي تەسۋىرلەنگەن. بۇ ۋەقەدە، جۇغراپىيەلىك مۇھىت، يېنىك قوراللىنىش ۋە تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىشتەك پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ كلاسسىك ئامىللىرىنىڭ نىزامىي، ئېغىر قوراللانغان ئارمىيە ئۈستىدىن قانداق غەلىبە قىلالايدىغانلىقى كۆرسىتىلگەن. رىملىقلارنىڭ 5700 دىن ئارتۇق ئەسكىرىدىن، نۇرغۇن قورال-ياراغلىرىدىن ۋە ھەتتا بىر لېگىئوننىڭ شان-شەرىپى سىمۋولى بولغان بۈركۈت تۇغىدىن ئايرىلىپ قېلىشى، پارتىزانلىق ھەرىكىتىنىڭ ھەربىي جەھەتتىكى كۈچىنى نامايان قىلغان (27-29 بەتلەر).

ئىككىنچى بابتا، بۇ خىل توقۇنۇشلارنىڭ پەقەت يەھۇدىيەدىلا ئەمەس، پۈتكۈل قەدىمكى دۇنيادا ئومۇملاشقانلىقىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن، بىر قانچە مۇھىم مىسال كەلتۈرۈلگەن. پېلوپوننېس ئۇرۇشى (Peloponnesian War) دا، ئافىنالىقلارنىڭ ئېغىر قوراللانغان ھوپلىت (hoplite) قوشۇنلىرىنىڭ ئائېتولىيە (Aetolia) دىكى يېنىك قوراللانغان تاغلىق خەلق تەرىپىدىن قانداق قىرغىن قىلىنغانلىقى تەسۋىرلەنگەن. ھەتتا ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىنمۇ قۇدرەتلىك پارس ئىمپېرىيەسىنى ئاسانلا يەڭگەن بولسىمۇ، ھازىرقى ئافغانىستان ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدىكى قەبىلىلەرنىڭ پارتىزانلىق ھۇجۇملىرىغا ئىككى يىلغىچە تاقابىل تۇرۇپ، ئېغىر بەدەل تۆلىگەن. ئاپتور بۇ يەردە پارتىزانلىق ئۇرۇشىنى «ھىدرانىڭ بېشىنى كېسىشكە» ئوخشاتقان، بىرنى كەسىۋەتسە، ئىككىسى ئۈنۈپ چىقىدۇ (32-بەت). ئاخىرىدا، يەھۇدىيلارنىڭ ماككابى (Maccabees) قوزغىلىڭى ۋە بار كوخبا (Bar Kokhba) ئىسيانى قاتارلىق مىساللار ئارقىلىق، دىنىي ئېتىقاد ۋە مىللىي كىملىكنىڭ پارتىزانلىق ئۇرۇشى ئۈچۈن قانچىلىك كۈچلۈك ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچ بولالايدىغانلىقى تەكىتلەنگەن.

3-4-5-باب: پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ يىلتىزى ۋە كۆچمەنلەرنىڭ رولى

بۇ بابلاردا ئاپتور پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ كېلىپ چىقىشىنى ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ قەدىمكى دەۋرلىرىگە، يەنى قەبىلە جەمئىيىتىگە تۇتاشتۇرىدۇ. 3-بابتا، ئىپتىدائىي قەبىلە ئۇرۇشلىرىنىڭ ھازىرقى زامان ئۇرۇشلىرىدىن كۆپ رەھىمسىز ۋە ئۆلۈم نىسبىتى يۇقىرى ئىكەنلىكىنى، بۇ ئۇرۇشلارنىڭ ئاساسلىق شەكلىنىڭ پىستىرما، تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىش ۋە قىرغىنچىلىق ئىكەنلىكىنى، بۇنىڭ دەل پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ ئەسلى شەكلى ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. 4- ۋە 5-بابلاردا، بۇ خىل ئۇرۇش ئۇسۇلىنىڭ ئەڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك قوللانغۇچىلىرىنىڭ كۆچمەن خەلقلەر ئىكەنلىكىنى تەكىتلەيدۇ.

4-بابتا، دۇنيادىكى تۇنجى ئىمپېرىيە بولغان ئاككاد (Akkad) نىڭ قۇرغۇچىسى سارگوننىڭ قانداق قىلىپ ئىسيانلارنى ۋەھشىيلەرچە باستۇرغانلىقى («ئاممىۋى قىرغىنچىلىق، قۇل قىلىش ۋە سۈرگۈن قىلىش»، 40-بەت)، ئەمما ئاخىرىدا ئىمپېرىيەنىڭ گۇتىيان (Gutians) قاتارلىق تاغلىق كۆچمەن پارتىزانلار تەرىپىدىن يىمىرىلگەنلىكى بايان قىلىنىدۇ. بۇ، تارىختىكى ئولتۇراقلاشقان ئىمپېرىيە بىلەن كۆچمەن پارتىزانلار ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشنىڭ تۇنجى چوڭ مىسالى سۈپىتىدە كۆرسىتىلگەن. 5-بابتا، قۇدرەتلىك پارس ئىمپېرىيەسىنىڭ سكفلار (Scythians) غا قارشى ئۇرۇشتا نېمە ئۈچۈن ئامالسىز قالغانلىقى تەھلىل قىلىنغان. سكفلارنىڭ مۇقىم ماكانى، شەھىرى، تېرىلغۇ يېرى بولمىغاچقا، پارس ئارمىيەسى ئۇلارنى تېپىپ يوقىتالمىغان. بۇ «تۇتالىساڭ تۇت» تاكتىكىسى كۆچمەن پارتىزانلارنىڭ ئەڭ چوڭ ئەۋزەللىكى ئىدى.

• رەسىم (861-بەت): قەدىمكى مېسوپوتامىيە ھۆكۈمرانىنىڭ بېشى ھەيكىلى، بەلكىم دۇنيادىكى تۇنجى ئىمپېرىيەنىڭ قۇرغۇچىسى ئاككادلىق سارگون بولۇشى مۇمكىن. رەسىم ئاستىدا ئۇنىڭ كۆچمەن پارتىزانلار بىلەن ئۇرۇش قىلغان تۇنجى پادىشاھ ئىكەنلىكى ئەسكەرتىلگەن.

6-7-باب: ئىمپېرىيەلەرنىڭ ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ئىستراتېگىيەسى ۋە ئاقىۋىتى

بۇ بابلاردا قەدىمكى ئىمپېرىيەلەرنىڭ پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرىگە قانداق تاقابىل تۇرغانلىقى مۇھاكىمە قىلىنغان. 6-بابتا، ئاسسۇرىيە (Assyria) ئىمپېرىيەسىنىڭ تېرورلۇقنى ئاساسلىق ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ۋاسىتىسى قىلغانلىقى، مەسىلەن، ئىسيانچىلارنىڭ تېرىسىنى سويۇپ، تامغا مىخلىغانلىقى قاتارلىق ۋەھشىي ئۇسۇللارنى قوللانغانلىقى بايان قىلىنغان (46-بەت). ئاندىن رىم ئىمپېرىيەسىنىڭ تېخىمۇ مۇرەككەپ ۋە ئەقىللىق ئۇسۇللارنى قوللانغانلىقى كۆرسىتىلگەن. رىملىقلار بىر تەرەپتىن، يېرۇسالېم ۋە كارتاجنى ۋەيران قىلىشتەك قەبىھ ۋاسىتىلەرنى قوللانسا، يەنە بىر تەرەپتىن، نىشانلىق قەستلەش (مەسىلەن، ئىسپانىيە ئىسيانچىلار رەھبىرى ۋىرىئاتۇسنى ئۆلتۈرۈش)، پىسخىكا ئۇرۇشى (ئارمىيەنى دۈشمەن ئالدىدا نامايىش قىلىش) ۋە سىياسىي جەلپ قىلىش (يەرلىك سەرخىللارنى ئۆزىگە تارتىش، پۇقرالىق ھوقۇقى بېرىش) قاتارلىق ئۇسۇللارنىمۇ قوللانغان. بۇ، «بەشلىق ۋە قامچا» ئىستراتېگىيەسىنىڭ قەدىمكى دەۋردىكى ئىپادىسى ئىدى.

• رەسىم (863-بەت): رىملىقلارنىڭ يېرۇسالېمنى قورشاۋغا ئالغانلىقى. رەسىم ئاستىدا: «رىم لېگىئونلىرى ئىسيانلارنى رەھىمسىزلەرچە باستۇرغان، ئەمما رىمنىڭ ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ئىستراتېگىيەسى ‹چۆللۈك يارىتىپ، ئۇنى تىنچلىق دەپ ئاتاش› تىن ئىبارەتلا ئەمەس ئىدى» دەپ يېزىلغان.

7-بابتا، رىم ئىمپېرىيەسىنىڭ ئاخىرقى يىمىرىلىشى يەنىلا كۆچمەن پارتىزانلارنىڭ، بولۇپمۇ ھونلار (Huns) نىڭ ئۈزلۈكسىز ھۇجۇملىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكى تەكىتلەنگەن. رىم تارىخچىسى ئاممىئانۇس مارسېللىنۇسنىڭ ھونلارنى «ئىنسان شەكلىدىكى يىرتقۇچ ھايۋانلار» دەپ تەسۋىرلىگەنلىكى نەقىل كەلتۈرۈلۈپ، ئۇلارنىڭ تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىپ، تېز چېكىنىدىغان پارتىزانلىق تاكتىكىسىنىڭ قۇدرەتلىك رىم لېگىئونلىرىنىمۇ ھالسىراتقانلىقى بايان قىلىنغان. ئاخىرىدا، رىمنىڭ يىمىرىلىشىنىڭ ئىچكى ۋە تاشقى ئامىللارنىڭ بىرلىشىشىدىن كېلىپ چىققانلىقى، ئەمما پارتىزانلارنىڭ ھۇجۇمىنىڭ بىۋاسىتە سەۋەب ئىكەنلىكى يەكۈنلەنگەن.

8-9-باب: شەرقچە ئۇرۇش ئۇسۇلى بارمۇ؟ خىتاي ۋە كۆچمەنلەر

بۇ بابلاردا ئاپتور كېيىنكى دەۋرلەردە ئومۇملاشقان «شەرقچە ئۇرۇش ئۇسۇلى» (Eastern Way of War) دېگەن قاراشنى رەت قىلىدۇ. 8-بابتا، بەزى تارىخچىلارنىڭ سۈنزىنىڭ «ئۇرۇشماي غەلىبە قىلىش» ئىدىيەسىنى مىسال قىلىپ، خىتايلارنىڭ تەبىئىي ھالدا پارتىزانلىق ئۇرۇشىغا مايىل ئىكەنلىكىنى ئىلگىرى سۈرگەنلىكىنى، ئەمما بۇنىڭ تارىخىي پاكىتلارغا ئۇيغۇن ئەمەسلىكىنى كۆرسىتىدۇ. قەدىمكى خىتاي ئارمىيەلىرىمۇ رىم ئارمىيەسىگە ئوخشاشلا نىزامىي، چوڭ كۆلەملىك ۋە يۈزمۇيۈز جەڭ قىلىشنى ئاساس قىلاتتى. پارتىزانلىق ئۇرۇشىغا مايىل بولغانلار خىتايلار ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ شىمالىدىكى ھون قاتارلىق كۆچمەن خەلقلەر ئىدى.

• رەسىم (862-بەت): خىتاينىڭ ھەيكەل جەڭچىلىرى. رەسىم ئاستىدا: «پارتىزانلىق تاكتىكىسىنى تەكىتلەيدىغان ھېچقانداق ‹شەرقچە ئۇرۇش ئۇسۇلى› مەۋجۇت ئەمەس. بۇ جەڭچىلەر قەدىمكى خىتاي ئارمىيەلىرىنىڭ گرېك ياكى رىم ئارمىيەلىرىگە ئوخشاشلا نىزامىي ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ» دەپ يېزىلغان.

9-بابتا، قۇدرەتلىك خەن سۇلالىسى بىلەن ھونلار ئوتتۇرىسىدىكى ئۇزۇن مۇددەتلىك توقۇنۇش تەپسىلىي بايان قىلىنغان. خەن سۇلالىسى دەسلەپتە «تىنچلىق ۋە تۇغقاندارچىلىق» سىياسىتىنى قوللىنىپ، مەلىكىلەرنى ياتلىق قىلىش ۋە سوۋغات بېرىش ئارقىلىق ھونلارنى تىنچلاندۇرماقچى بولغان، ئەمما بۇ ئۇلارنىڭ ئاچكۆزلىكىنى تېخىمۇ قوزغىغان. كېيىن، جەڭگىۋار ئىمپېراتور ۋۇدى زور قوشۇن بىلەن ھونلارغا ھۇجۇم قىلغان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ ھەرىكەتچانلىقى ئالدىدا ئامالسىز قېلىپ، غايەت زور ئىقتىسادىي بەدەل تۆلىگەن. بۇ، ئولتۇراقلاشقان ئىمپېرىيەنىڭ كۆچمەن پارتىزانلار ئالدىدىكى ئاجىزلىقىنىڭ يەنە بىر جانلىق ئىسپاتىدۇر.

10-11-12-باب: پارتىزانلىقنىڭ پارادوكىسلىرى ۋە ئوتتۇرا ئەسىر ياۋروپاسى

بۇ ئاخىرقى ئۈچ باب بىرىنچى كىتابنىڭ مەزمۇنىنى خۇلاسىلەپ، كېيىنكى دەۋرلەرگە كۆۋرۈكلۈك رول ئوينايدۇ. 10-بابتا «پارتىزانلىق پارادوكىس» يەنىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا شەرھلىنىدۇ. بىرىنچى پارادوكىس: ئاجىزلارنىڭ كۈچلۈكلەرنى يېڭىشى. ئىككىنچى پارادوكىس: مۇۋەپپەقىيەت قازانغان پارتىزانلارنىڭ ئۆزلىرىمۇ ئاخىرىدا نىزامىي ئارمىيە قۇرۇشقا يۈزلىنىشى. سەۋەبى، پەقەت نىزامىي ئارمىيە ئارقىلىقلا شەھەرلەرنى ئىشغال قىلىپ، ھاكىمىيەتنى مۇستەھكەملىگىلى بولىدۇ.

11-بابتا، رىم ئىمپېرىيەسى يىمىرىلگەندىن كېيىنكى ياۋروپادىكى فېئوداللىق دەۋردە، كۈچلۈك مەركىزىي ھاكىمىيەت بولمىغاچقا، ئۇرۇشنىڭ ئاساسلىق شەكلىنىڭ «چېۋاۋچى» (chevauchée)، يەنى بۇلاڭ-تالاڭ قىلىش ۋە ۋەيران قىلىش خاراكتېرلىك ھۇجۇملار ئىكەنلىكى بايان قىلىنغان. بۇنىڭ تىپىك مىسالى سۈپىتىدە، شوتلاندىيە پادىشاھى روبېرت برۇسنىڭ ئەنگىلىيەنىڭ كۈچلۈك ئارمىيەسىگە قارشى پارتىزانلىق تاكتىكىسىنى قوللىنىپ، ئاخىرىدا غەلىبە قىلغانلىقى تەپسىلىي ھېكايە قىلىنغان.

• رەسىم (865-بەت): شوتلاندىيە پادىشاھى روبېرت برۇس. رەسىم ئاستىدا ئۇنىڭ 1306-يىلى تەختكە ئولتۇرۇش ئۈچۈن ئەنگىلىيەگە قارشى پارتىزانلىق تاكتىكىسىنى قوللانغانلىقى يېزىلغان.

12-باب «كىتاب بويىچە ئۇرۇش قىلىش» (War by the Book) بىرىنچى كىتابنى خۇلاسىلەيدۇ. بۇ بابتا، قەدىمكى ۋە ئوتتۇرا ئەسىرلەردە، ئەڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك پارتىزانلارنىڭ سىرتتىن ھۇجۇم قىلغان كۆچمەن قەبىلىلەر ئىكەنلىكى، ئىچكى ئىسيانچىلارنىڭ كۆپىنچە مەغلۇپ بولىدىغانلىقى يەكۈنلەنگەن. سەۋەبى، قەدىمكى ئىسيانچىلارنىڭ ئاممىۋى پىكىرگە مۇراجىئەت قىلىش ئىمكانىيىتى يوق ئىدى، ھۆكۈمرانلارمۇ خەلقنىڭ پىكرىگە پەرۋا قىلمايتتى. ئەمما، 17-ئەسىردىن كېيىن، ئوق دورا ئىمپېرىيەلىرى (gunpowder empires) نىڭ قۇرۇلۇشى ۋە تېخنىكىنىڭ تەرەققىياتى بىلەن، كۆچمەنلەرنىڭ ئەۋزەللىكى ئاجىزلىغان. كەلگۈسىدە، يېڭى تېخنىكىلار (باسما، ئاخبارات) ۋە يېڭى ئىدىيەلەر (مىللەتچىلىك، لىبېراللىق) پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ ماھىيىتىنى ئۆزگەرتىپ، يېڭى بىر دەۋرنى ئاچىدىغانلىقىغا ئىشارە قىلىنغان.

قىسقىسى، بىرىنچى كىتاب پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ تارىخىي يىلتىزى، ئۇنىڭ ئاجىزلارنىڭ قۇدرەتلىك قورالى ئىكەنلىكى، ھەمدە قۇدرەتلىك ئىمپېرىيەلەرنىڭ بۇ تەھدىتكە قانداق تاقابىل تۇرغانلىقى ھەققىدە كەڭ دائىرىلىك ۋە چوڭقۇر مۇلاھىزە يۈرگۈزۈش ئارقىلىق، پۈتۈن دوكلات ئۈچۈن مۇستەھكەم بىر نەزەرىيەۋى ۋە تارىخىي ئاساس سالغان.

بىرىنچى بۆلۈمدىكى بارلىق سانلىق مەلۇماتلار

1-باب: بەت-ھوروندىكى پىستىرما (Ambush at Beth-Horon)

• مىلادىيە 66-يىلى: رىم ئارمىيىسى يەھۇدىيلارنىڭ ئىسيانىنى باستۇرۇش ئۈچۈن يۈرۈش قىلدى. (27-بەت)
• 30,000 دىن ئارتۇق: يۈرۈش قىلغان رىم ئارمىيىسىنىڭ سانى. (27-بەت)
• 5 كۈن: رىم قوشۇنلىرىنىڭ يېرۇسالېمغا قىلغان ھۇجۇمىنىڭ داۋاملاشقان ۋاقتى. (27-بەت)
• تەخمىنەن 16 قاداق: رىم ئەسكەرلىرىنىڭ «سكۇتۇم» (scutum) دەپ ئاتىلىدىغان قالقىنىنىڭ ئېغىرلىقى. (28-بەت)
• 100 قاداققىچە: رىم لېگىيونېرىنىڭ ساۋۇت ۋە قورال-ياراغلىرىنىڭ ئومۇمىي ئېغىرلىقى. (28-بەت)
• 5,000 ئەسكەر: رىم ئارمىيىسىنىڭ ئالتىنچى لېگىيونىنىڭ تەخمىنىي سانى. (28-بەت)
• 3 كۈن: رىم قوشۇنىنىڭ بەت-ھورون ئېغىزىغا يېتىپ كېلىشى ئۈچۈن كەتكەن ۋاقىت. (28-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 166-يىلى: ماككابىلار (Maccabees) سەلەۋكىيلەر (Seleucid) ئارمىيىسىنى مەغلۇپ قىلغان ۋاقىت. (29-بەت)
• 200 يىل: ماككابىلارنىڭ غەلىبىسى بىلەن رىملىقلارنىڭ پىستىرمىغا ئۇچرىشى ئارىسىدىكى ۋاقىت. (29-بەت)
• 400: رىم قوماندانى سېستىيۇس (Cestius) تەرىپىدىن كەينىدە قالدۇرۇلغان «ئەڭ باتۇر» ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (29-بەت)
• 5,700 دىن ئارتۇق: سېستىيۇسنىڭ ھۇجۇمدا ھاياتىدىن ئايرىلغان ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (29-بەت)

2-باب: كلاسسىك توقۇنۇشلار (Classical Conflicts)

• مىلادىيە 70-يىلى: رىم لېگىيونلىرى يېرۇسالېمنى بويسۇندۇرۇش ئۈچۈن قايتىپ كەلگەن ۋاقىت. (30-بەت)
• 30 يىلغا يېقىن: پېلوپوننېس ئۇرۇشىنىڭ (Peloponnesian War) داۋاملاشقان ۋاقتى. (30-بەت)
• پەقەت 55 قېتىم: پېلوپوننېس ئۇرۇشىدىكى چوڭ جەڭلەرنىڭ سانى. (30-بەت)
• يۈزلىگەن قېتىم: ئافىنالىقلارنىڭ ئۇرۇشنىڭ دەسلەپكى بىر قانچە يىلىدا قىلغان كىچىك ھۇجۇملىرىنىڭ سانى. (30-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 427-يىلى: كورفۇ (Corfu) ئارىلىدا ئىچكى ئۇرۇش يۈز بەرگەن ۋاقىت. (30-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 426-يىلى: ئايتولىيەلىكلەر (Aetolians) ئافىنا قوشۇنىنى تارمار قىلغان ۋاقىت. (31-بەت)
• 50 ئادەم قېلىنلىقىدا: گرېكلارنىڭ فالانگا (phalanx) ھەربىي سېپىنىڭ قېلىنلىقى. (31-بەت)
• 2 يىل (مىلادىدىن بۇرۇنقى 329-327-يىللار): ئالېكساندىر زۇلقەرنەيىننىڭ ئافغانىستان ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قەبىلىلەرنى بويسۇندۇرۇشقا كەتكەن ۋاقتى. (32-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 167-يىلى: ھاسمونىيان (Hasmonean) جەمەتىنىڭ ئىسيان كۆتۈرگەن ۋاقتى. (32-بەت)
• 20 يىلدىن ئارتۇق: ماككابىلار ئىسيانىنىڭ داۋاملاشقان ۋاقتى. (32-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 142-يىلى: ماككابىلارنىڭ سەلەۋكىيلەرنى قوغلاپ چىقارغان ۋاقتى. (32-بەت)
• بىر ئەسىرگە يەتمىگەن ۋاقىت: ماككابىلارنىڭ مۇستەقىللىقىنىڭ داۋاملاشقان ۋاقتى. (32-بەت)
• مىلادىيە 115-يىلى: چەتئەللەردىكى يەھۇدىيلار ئارىسىدا كۆتۈرۈلگەن ئىسيان. (33-بەت)
• مىلادىيە 132-يىلى: مۇقەددەس زېمىندىكى يەھۇدىيلارنىڭ سىمون بار كوخبا (Simon bar Kokhba) رەھبەرلىكىدىكى ئىسيانى. (33-بەت)

3-باب: مەدەنىيەتسىز ئۇرۇش (Uncivilized Warfare)

• مىلادىدىن بۇرۇنقى 1000-يىل ئەتراپىدا: داۋۇتنىڭ ئىسرائىل پادىشاھى بولغان ۋاقتى. (35-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 3100-يىلدىن كېيىن: مىسىر ۋە مېسوپوتامىيەدە تۇنجى ھەقىقىي ئارمىيەلەرنىڭ پەيدا بولغان ۋاقتى. (35-بەت)
• 1468-يىلى (مىلادىدىن بۇرۇنقى): مېگىددو (Megiddo) ئەتراپىدا تۇنجى قېتىملىق چوڭ كۆلەملىك جەڭنىڭ يۈز بەرگەن ۋاقتى. (35-بەت)
• 5,000: مېگىددو جېڭىدىكى مىسىر ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (35-بەت)
• 2,000: مېگىددو جېڭىدىكى شەھەر-دۆلەتلەر ئىتتىپاقى ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (35-بەت)
• 150,000 يىل: ھازىرقى زامان ئىنسانلىرىنىڭ يەر شارىدا ياشىغان تەخمىنىي ۋاقتى. (35-بەت)
• 1492-يىلىغىچە: دۇنيانىڭ نۇرغۇن جايلىرىدا دۆلەتلەرنىڭ تېخى شەكىللەنمىگەن ۋاقتى. (36-بەت)
• 7 يىل، 7 ئادەم: بىر ئىنگلىز ئەسكىرىنىڭ ھىندىلارنىڭ ئۇرۇش ئۇسۇلى ھەققىدە «ئۇلار يەتتە يىل ئۇرۇشۇپ يەتتە ئادەمنى ئاران ئۆلتۈرۈشى مۇمكىن» دېگەن سۆزى. (37-بەت)
• 500 ھەسسە يۇقىرى: بەزى قەبىلە جەمئىيەتلىرىدىكى ئۇرۇش سەۋەبىدىن ئۆلۈش نىسبىتىنىڭ ياۋروپا دۆلەتلىرىدىكىدىن يۇقىرى بولۇش دەرىجىسى. (38-بەت)
• 0.5%: ئوتتۇرىچە قەبىلە جەمئىيىتىنىڭ ھەر يىلى جەڭدە يوقىتىدىغان نوپۇس نىسبىتى. (38-بەت)
• 1.5 مىليون: يۇقىرىقى نىسبەت بويىچە ھېسابلىغاندا، بۈگۈنكى ئامېرىكىدا بىر يىلدا ئۆلىدىغان ئادەم سانى. (38-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 12,000-10,000 يىللار: سۇداندىكى جەبەل ساھابا (Djebel Sahaba) قەبرىستانلىقىنىڭ ئىشلىتىلگەن ۋاقتى. (38-بەت)
• 40%: جەبەل ساھابا قەبرىستانلىقىدىكى ئىسكىلىتلەر ئىچىدە تاش ئوقيانىڭ ئىزى بايقالغانلارنىڭ نىسبىتى. (38-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 3000-يىل ئەتراپىدىن بۇرۇن: قەبىلە پارتىزانلىرىنىڭ پەقەت باشقا قەبىلە پارتىزانلىرى بىلەن ئۇرۇشقان دەۋرى. (38-بەت)

4-باب: ئاككاد ۋە ئىسياننىڭ كېلىپ چىقىشى (Akkad and the Origins of Insurgency)

• مىلادىدىن بۇرۇنقى 2334-يىلدىن 2279-يىلغىچە: سارگوننىڭ (Sargon) ئىمپېرىيىسىنى قۇرغان ۋاقتى. (40-بەت)
• 34 قېتىم: سارگون غەلىبە قىلغان جەڭلەرنىڭ سانى. (40-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 2190-يىل ئەتراپىدا: ئاككاد ئىمپېرىيىسىنىڭ يىمىرىلگەن ۋاقتى. (41-بەت)
• 200 يىل: ئاككاد يىمىرىلگەندىن كېيىن كۆچمەنلەرنىڭ مېسوپوتامىيەگە كەڭ كۆلەمدە تارقالغان ۋاقتى. (41-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 2059-يىلى: ئۇر (Ur) ئىمپېرىيىسىنىڭ كۆچمەنلەرنى توسۇش ئۈچۈن سېپىل سالدۇرغان ۋاقتى. (42-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 2005-يىلى: ئېلاملىقلارنىڭ (Elamites) ئۇر شەھىرىنى ۋەيران قىلغان ۋاقتى. (42-بەت)

5-باب: تۇتالىساڭ تۇتۇۋال (Catch Me If You Can)

• مىلادىدىن بۇرۇنقى 529-يىلى: بۈيۈك كىرۇسنىڭ (Cyrus the Great) ئۆلگەن ۋاقتى. (43-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 512-يىل ئەتراپىدا: دارىيۇسنىڭ (Darius) بۈگۈنكى جەنۇبىي ئۇكرائىناغا يۈرۈش قىلغان ۋاقتى. (44-بەت)

6-باب: «چۆللۈك بەرپا قىلىش» (“Create a Desert”)

• مىلادىدىن بۇرۇنقى 1100-يىلدىن باشلاپ: ئاسسۇرىيەلىكلەرنىڭ (Assyrians) ئىمپېرىيە قۇرۇشقا باشلىغان ۋاقتى. (46-بەت)
• 1,000 مىل: ئاسسۇرىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ پېرسىيەدىن مىسىرغىچە بولغان دائىرىسى. (46-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 883-859-يىللار: پادىشاھ ئاشۇرناسىرپال II نىڭ (Ashurnasirpal II) ھۆكۈمرانلىق قىلغان ۋاقتى. (46-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 612-يىلى: بابىللىقلار (Babylonians) ۋە مېدىيەلىكلەرنىڭ (Medes) ئاسسۇرىيە پايتەختىنى ئىشغال قىلغان ۋاقتى. (47-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 87-86-يىللار: رىمنىڭ تۇنجى ئىچكى ئۇرۇشى. (47-بەت)
• 90,000: سپارتاكۇس (Spartacus) ئارمىيىسىدىكى ئازاد قىلىنغان قۇللارنىڭ سانى. (47-بەت)
• مىلادىيە 9-يىلى: ئۈچ رىم لېگىيونىنىڭ تېيۇتوبۇرگ ئورمىنىدا (Teutoburg Forest) يوقىتىلغان ۋاقتى. (48-بەت)
• 15,000: يوقىتىلغان ئۈچ لېگىيوندىكى ئەسكەرلەر ۋە يانداش قوشۇنلارنىڭ سانى. (48-بەت)
• 6 يىل: ئۆلگەن ئەسكەرلەرنىڭ جەسەتلىرىنىڭ تېپىلىشىغىچە ئۆتكەن ۋاقىت. (48-بەت)
• مىلادىيە 70-يىلى ۋە 135-يىلى: يېرۇسالېمنىڭ رىملىقلار تەرىپىدىن ۋەيران قىلىنغان ۋاقىتلىرى. (48-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 139-يىلى: رىملىقلارنىڭ ئىسيانچى رەھبەر ۋىرىئاتۇسنى (Viriathus) ئۆلتۈرۈشنى ئورۇنلاشتۇرغان ۋاقتى. (48-بەت)
• 4,000: ۋىرىئاتۇسنىڭ قەبىلىلىرى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن رىم ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (49-بەت)
• 10,000: ۋىرىئاتۇس تەرىپىدىن مەغلۇپ قىلىنغان رىم ئارمىيىسىنىڭ ئومۇمىي سانى. (49-بەت)
• 50 مىليوندىن 70 مىليونغىچە: رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ نوپۇسى. (50-بەت)
• 450 يىل: رىمنىڭ غەربىي ياۋروپا، بالقان قاتارلىق جايلارغا ھۆكۈمرانلىق قىلغان ۋاقتى. (51-بەت)
• پەقەت 3,000: يەھۇدىيەدە دائىمىي تۇرىدىغان رىم ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (51-بەت)
• مىلادىيە 212-يىلى: پۇقرالىق ھوقۇقىنىڭ ئىمپېرىيەدىكى بارلىق ئەركىن ئاھالىلەرگە بېرىلگەن ۋاقتى. (51-بەت)

7-باب: رىمنىڭ يىمىرىلىشى (Rome’s Downfall)

• مىلادىيە 3-ئەسىر: سۈرىيەدە تۇغۇلغان بىر رىم ئىمپېراتورىنىڭ دەۋرى. (53-بەت)
• مىلادىيە 378-يىلى: رىمنىڭ ئادرىيانوپول (Adrianople) جېڭىدىكى ئېغىر مەغلۇبىيىتى. (53-بەت)
• تەخمىنەن 15,000: ئادرىيانوپول جېڭىدە ھەر ئىككى تەرەپتىكى ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (53-بەت)
• مىلادىيە 370-يىل ئەتراپىدا: ھۇنلارنىڭ (Huns) ياۋروپادا پەيدا بولغان ۋاقتى. (54-بەت)
• 444- ياكى 445-يىلى: ئاتتىلانىڭ (Attila) قېرىندىشىنى ئۆلتۈرگەن ۋاقتى. (55-بەت)
• 451-يىلى: بىرلەشمە قوشۇننىڭ ھۇنلارنى چېكىندۈرگەن ۋاقتى. (56-بەت)
• 476-يىلى: غەربىي رىم ئىمپېراتورىنىڭ تەختتىن چۈشۈرۈلگەن ۋاقتى. (56-بەت)
• 110,000 دىن 120,000 غىچە: رىم ئىمپېرىيىسىنى يىمىرىتكەن تاجاۋۇزچىلارنىڭ تەخمىنىي سانى. (56-بەت)
• 300,000: مىلادىيە 375-يىلىدىكى رىم ئارمىيىسىنىڭ مۆلچەرلەنگەن سانى. (56-بەت)
• پەقەت 90,000: غەربتىكى دالا ئارمىيىسىدىكى ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (56-بەت)
• مىڭ يىلدىن ئارتۇق: رىم يىمىرىلگەندىن كېيİN ياۋروپادا كۈچلۈك دۆلەتلەرنىڭ قايتا شەكىللىنىشىگە كەتكەن ۋاقىت. (57-بەت)

8-باب: شەرقىيچە ئۇرۇش ئۇسۇلىمۇ؟ (An Eastern Way of War?)

• 20-ئەسىر: خىتاي ۋە ۋيېتنام كوممۇنىستلىرىنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى. (58-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 403-221-يىللار: خىتايدىكى ئۇرۇشقاق دۆلەتلەر دەۋرى. (59-بەت)
• 100,000: ئۇرۇشقاق دۆلەتلەر دەۋرىدىكى ئاجىز دۆلەتلەرنىڭ ئارمىيە سانى. (60-بەت)
• بىر مىليونغا يېقىن: ئۇرۇشقاق دۆلەتلەر دەۋرىدىكى ئەڭ كۈچلۈك دۆلەتلەرنىڭ ئارمىيە سانى. (60-بەت)
• 6,000 دىن ئارتۇق: چىن شىخۇاڭ مەقبەرىسىدىكى ھەقىقىي ئادەم چوڭلۇقىدىكى ساپال ئەسكەر ۋە ئاتلارنىڭ سانى. (60-بەت)

9-باب: كۆچمەنلەر ۋە ماندارىنلار (Nomads and Mandarins)

• مىلادىدىن بۇرۇنقى 135-134-يىللار: خەن سۇلالىسى ئوردىسىدىكى ھون (Xiongnu) مەسىلىسى توغرىسىدىكى مۇنازىرە. (61-بەت)
• 50 مىليون: خەن سۇلالىسى ھۆكۈمرانلىقىدىكى نوپۇس سانى. (61-بەت)
• 120,000: ماندارىنلارنىڭ (ئەمەلدارلار) سانى. (61-بەت)
• 500,000 دىن ئارتۇق: پايتەخت چاڭئەننىڭ نوپۇسى. (61-بەت)
• 1 مىليوندىن 3.5 مىليونغىچە: ھونلارنىڭ نوپۇسى. (62-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 200-يىلى: خەن سۇلالىسىنىڭ ھونلارغا قارشى يۈرۈشى. (62-بەت)
• 300,000 دىن ئارتۇق: خەن قوشۇنىنىڭ سانى. (62-بەت)
• ئۈچتىن بىرى: سوغۇقتىن بارمىقىنى توڭلىتىۋالغان ئەسكەرلەرنىڭ نىسبىتى. (62-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 198-يىلى: خىتاينىڭ ھونلارغا يىللىق ئولپان تۆلەشكە قوشۇلغان ۋاقتى. (63-بەت)
• 700,000: ئۆزگەرتىلگەندىن كېيىنكى خىتاي ئارمىيىسىنىڭ سانى. (65-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 129-يىلى: ئىمپېراتور ۋۇنىڭ (Emperor Wu) ھون زېمىنىغا قوشۇن ئەۋەتكەن ۋاقتى. (65-بەت)
• يېرىمىدىن كۆپرەكى: بىر قېتىملىق ھەربىي يۈرۈشنىڭ يىللىق كىرىمنىڭ يېرىمىدىن كۆپرەكىنى سەرپ قىلغانلىقى. (65-بەت)
• مىلادىدىن بۇرۇنقى 90-يىلى: خەن ئوردىسىنىڭ ھۇجۇمنى توختاتقان ۋاقتى. (65-بەت)
• 2 مىليوندىن ئارتۇق: 40 يىللىق ھۇجۇم مەزگىلىدە سەپەرۋەر قىلىنغان ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (65-بەت)
• 10 مىليون: سەپەرۋەر قىلىنغان يانداش خادىملارنىڭ سانى. (65-بەت)
• 21 قېتىم: ئايرىم-ئايرىم قىلىنغان ھۇجۇملارنىڭ سانى. (65-بەت)
• 250 يىل: ھونلارنىڭ سەھرادا ھۆكۈمرانلىق قىلغان ۋاقتى. (66-بەت)
• 500 يىل: ھونلارنىڭ جەنۇبىي قوشنىلىرىغا ئاساسلىق تەھدىت بولغان ۋاقتى. (66-بەت)
• مىلادىيە 1750-يىلى: مانجۇ سۇلالىسىنىڭ غەربىي موڭغۇللارنى يوقاتقان ۋاقتى. (66-بەت)
• 730 يىل: 1911-يىلى ئاخىرلاشقان 1003 يىللىق خىتاي ئىمپېرىيە تارىخىدا چەتئەل ھاكىمىيەتلىرىنىڭ خىتاينىڭ ھەممە ياكى بىر قىسىم جايلىرىغا ھۆكۈمرانلىق قىلغان ۋاقتى. (67-بەت)
• بىر مىليون: موڭغۇل ئارمىيىسىنىڭ ئەڭ يۇقىرى چەكتىكى سانى. (67-بەت)

10-باب: پارتىزانلىق پارادوكىس (The Guerrilla Paradox)

• مىلادىيە 632-يىلى: مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ ۋاپات بولغان ۋاقتى. (69-بەت)
• 1453-يىلى: ئوسمانلى ئارمىيىسىنىڭ كونستانتىنوپولنى (Constantinople) ئىشغال قىلغان ۋاقتى. (69-بەت)
• 69 دانە: كونستانتىنوپولنى ئېلىشتا ئىشلىتىلگەن زەمبىرەكلەرنىڭ سانى. (70-بەت)

11-باب: شوتلاندىيە ئىسيانلىرى (The Tartan Rebellions)

• 8 ھەپتە: 1355-يىلى قارا شاھزادە (Black Prince) ئېدۋاردنىڭ فرانسىيەدىكى «چېۋاچى» (chevauchée) ھەرىكىتىنىڭ داۋاملاشقان ۋاقتى. (71-بەت)
• 150 مىل: يۇقىرىقى ھەرىكەتتە ۋەيران قىلىنغان رايوننىڭ ئۇزۇنلۇقى. (72-بەت)
• 450 يىل: 1296-يىلدىن 1746-يىلغىچە بولغان ئەنگىلىيە-شوتلاندىيە توقۇنۇشىنىڭ داۋاملاشقان ۋاقتى. (73-بەت)
• 800: روبېرت برۇسنى (Robert the Bruce) قوغلاۋاتقان ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (73-بەت)
• 1306-يىلى 25-مارت: روبېرت برۇسنىڭ شوتلاندىيە پادىشاھى بولۇپ تەختكە چىققان ۋاقتى. (73-بەت)
• 1305-يىلى: ۋىليام ۋاللېسنىڭ (William Wallace) ئەسىرگە ئېلىنغان ۋاقتى. (75-بەت)
• 300: 1307-يىلى روبېرت برۇسنىڭ قول ئاستىدىكى ئادەم سانى. (75-بەت)
• 1314-يىلغىچە: شوتلاندىيەلىكلەرنىڭ ئوچۇق جەڭگە تەييارلانغان ۋاقتى. (76-بەت)
• 1329-يىلى: پادىشاھ روبېرت I نىڭ ۋاپات بولغان ۋاقتى. (77-بەت)
• 1 مىليوندىن ئاز: 14-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىكى شوتلاندىيە نوپۇسى. (77-بەت)
• 5.5 مىليون: 14-ئەسىرنىڭ باشلىرىدىكى ئەنگىلىيە نوپۇسى. (77-بەت)
• 1745-1746-يىللار: شوتلاندىيە بىلەن ئەنگىلىيە ئوتتۇرىسىدىكى ئاخىرقى توقۇنۇش — جاكوبىتلار (Jacobite) ئىسيانى. (77-بەت)

12-باب: كىتاب بويىچە ئۇرۇش (War by the Book)

• مىلادىيە 600-يىل ئەتراپىدا: ۋىزانتىيە ئىمپېراتورى ماۋرىسنىڭ (Maurice) «سترادىگون» (Strategikon) ناملىق ھەربىي قوللانمىنى يازغان ۋاقتى. (82-بەت)
• 19-ئەسىر: ئىسيانچىلارنىڭ قوللانمىلىرىنىڭ كۆپىيىشكە باشلىغان ۋاقتى. (82-بەت)

---

ئىككىنچى بۆلۈم: ئەركىنلىك ياكى ئۆلۈم: لىبېرال ئىنقىلابچىلارنىڭ ئۆسۈشى (84-148 بەتلەر)

• خەرىتە (84-85 بەتلەر): بۇ كىتابنىڭ بېشىدىكى بۇ ئىككى بەتلىك خەرىتە «لىبېرال ئىنقىلابچىلارنىڭ ئۆسۈشى» دەۋرىدىكى ئاساسلىق توقۇنۇش نۇقتىلىرىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇنىڭدا شىمالىي ئامېرىكىدىكى ئامېرىكا ئىنقىلابى (1775-1783)، ھايتىدىكى مۇستەقىللىق ئۇرۇشى (1791-1804)، ياۋروپادا بولسا ئىسپانىيە يېرىم ئارىلى ئۇرۇشى (1808-1814)، فرانسىيەدىكى ۋېندې (Vendée) قوزغىلىڭى (1793-1796)، ئىتالىيەدىكى بىرلىككە كېلىش ئۇرۇشلىرى (1848-1870) ۋە گرېتسىيەدىكى مۇستەقىللىق ئۇرۇشى (1821-1832) قاتارلىق مۇھىم ۋەقەلەرنىڭ يۈز بەرگەن ئورۇنلىرى بەلگىلەنگەن.

بۇ بۆلۈمدە 18-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىن 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرىغىچە بولغان لىبېراللىق ۋە مىللەتچىلىك ئىدىيەسىدىن ئىلھام ئالغان پارتىزانلىق ئۇرۇشلىرى مۇھاكىمە قىلىنغان. بۇ دەۋردە پارتىزانلىق ئۇرۇشىغا تۇنجى قېتىم ئىدېئولوگىيە ۋە تەشۋىقات كۈچلىرى سىڭىپ كىرگەن.

• 14-باب: ئامېرىكىلىق ھەسەل ھەرىلىرى (The American Hornets): ئامېرىكا مۇستەقىللىق ئۇرۇشىدىكى پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرى، بولۇپمۇ لېكسىنگتون ۋە كونكورد ئۇرۇشى تەپسىلىي بايان قىلىنغان.
  • مۇھىم نۇقتا: ئامېرىكىلىق پارتىزانلار ئاممىۋى پىكىرنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ئەنگىلىيە ئارمىيەسىنى «بىرىنچى ئوقنى ئاتقان» تەرەپ قىلىشقا تىرىشقان. بۇ پىسخىكا ئۇرۇشىنىڭ دەسلەپكى مىسالى.
  • نېگىزلىك پىكىر: ئامېرىكا ئىنقىلابىنىڭ غەلىبىسى پەقەت نىزامىي ئارمىيەنىڭلا ئەمەس، بەلكى پارتىزانلار بىلەن نىزامىي ئارمىيەنىڭ ئۈنۈملۈك ھەمكارلىقى («hybrid warfare» يەنى ئارىلاشما ئۇرۇش) ۋە فرانسىيەنىڭ تاشقى ياردىمىنىڭ نەتىجىسى ئىدى (105-بەت).

• رەسىم: 866-بەتتە كونكورد ئۇرۇشىدىكى قىزىل تونلۇق ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ پىستىرمىغا ئۇچرىغانلىقى تەسۋىرلەنگەن.

868-بەتتە، ئامېرىكا مۇستەقىللىق ئۇرۇشىنىڭ ئەنگىلىيە پارلامېنتىدا قارار قىلىنغانلىقىنى كۆرسىتىدىغان رەسىم بار.

• 15-باب: پىچاق ئۇرۇشى (War to the Knife): ئىسپانىيە خەلقىنىڭ ناپالېئوننىڭ تاجاۋۇزچى ئارمىيەسىگە قارشى ئېلىپ بارغان ۋەھشىي پارتىزانلىق ئۇرۇشى تەسۋىرلەنگەن. «پارتىزان» (guerrilla) سۆزى مۇشۇ ئۇرۇشتا بارلىققا كەلگەن.
  • مۇھىم ۋەقە: زاراگوزا (Zaragoza) شەھىرىدىكى پۇقرالارنىڭ، ھەتتا ئاياللارنىڭمۇ قولىغا نېمە چىقسا شۇنى ئېلىپ فرانسىيە ئارمىيەسىگە قارشى ئۇرۇش قىلغانلىقى، شەھەر ئۇرۇشىنىڭ قانداق رەھىمسىز بولىدىغانلىقى تەسۋىرلەنگەن.

• رەسىم: 869-بەتتە، بىر ئىسپانىيەلىك ئىسيانچىنىڭ فرانسىيە ئەسكىرىنى ئۆلتۈرۈۋاتقانلىقى تەسۋىرلەنگەن.

• 16-باب: قارا سپارتاكۇس (Black Spartacus): ھايتى قۇللار ئىنقىلابى (1791–1804) ۋە ئۇنىڭ رەھبىرى تۇسسەيىن لوۋېرتيۇر (Toussaint Louverture) نىڭ ھېكايىسى سۆزلەنگەن. بۇ تارىختىكى بىردىنبىر مۇۋەپپەقىيەتلىك قۇللار ئىنقىلابى ئىدى.
  • نېگىزلىك پىكىر: فرانسىيە ئارمىيەسىنىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىق دەرىجىسىدىكى ۋەھشىيلىكىمۇ قۇللارنىڭ ئازادلىق ئىرادىسىنى بوغالمىغان. كېسەللىك ۋە يەرلىك مۇھىت ئىسيانچىلارغا زور ياردەم بەرگەن.
• 18-باب: ئىككى دۇنيانىڭ قەھرىمانى (Hero of Two Worlds): ئىتالىيە مىللىي بىرلىكىنىڭ قەھرىمانى جۇسېپپې گارىبالدى (Giuseppe Garibaldi) نىڭ پارتىزانلىق ھاياتى بايان قىلىنغان. ئۇ ھەم لاتىن ئامېرىكىسىدا، ھەم ئىتالىيەدە ئۇرۇش قىلغان.
  • نېگىزلىك پىكىر: گارىبالدى پارتىزانلىق رەھبىرىنىڭ قانداق قىلىپ خەلقئارالىق چولپان ۋە جەلپكار سىمۋولغا ئايلىنالايدىغانلىقىنىڭ دەسلەپكى مىسالى. ئۇنىڭ قىزىل كۆڭلەكلىكلىرى (Redshirts) ئاز ساندىكى كۈچ بىلەن زور نەتىجىلەرنى ياراتقان.

بۇ بۆلۈمنىڭ تېخىمۇ تەپسلىيرەك مەزمۇنى:

بۇ كىتاب پارتىزانلىق ئۇرۇشى تارىخىدىكى ھالقىما بۇرۇلۇش نۇقتىسىنى، يەنى قەبىلە ياكى دىنىي سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن يۈز بېرىدىغان ئىپتىدائىي ھۇجۇملاردىن، ئاڭلىق سىياسىي ئىدىيە — لىبېراللىق ۋە مىللەتچىلىك — بىلەن يېتەكلىنىدىغان زامانىۋى ئىسيانلارغا ئۆتۈش دەۋرىنى چوڭقۇرلاپ تەسۋىرلەيدۇ. 18-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىن 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرىغىچە بولغان بۇ يۈز يىللىق تارىختا، پارتىزانلىق ئۇرۇشى پەقەت ھەربىي تاكتىكا بولۇپلا قالماي، بەلكى بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ تەقدىرىنى ئۆزگەرتىدىغان سىياسىي قورالغا ئايلاندى. بۇ دەۋردە تۇنجى قېتىم «ئاممىۋى پىكىر» (public opinion) جەڭ مەيدانىدىكى ھەل قىلغۇچ ئامىللارنىڭ بىرى سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقتى. ئاپتور بۇ بۆلۈمدە ئامېرىكا، ئىسپانىيە، ھايتى، گرېتسىيە ۋە ئىتالىيەدىكى بەش چوڭ لىبېرال ئىنقىلابنى مىسال قىلىش ئارقىلىق، زامانىۋى پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ يېڭى ئالاھىدىلىكلىرى ۋە قانۇنىيەتلىرىنى ئېچىپ بېرىدۇ.

13-باب: ئەقىل دەۋرىدىكى قېلىپسىزلار (Irregulars in the Age of Reason)

بۇ باب كىتابنىڭ كېيىنكى قىسىملىرىغا تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈش ھازىرلاپ بېرىدۇ. 1648-يىلىدىكى ۋېستفالىيە تىنچلىق شەرتنامىسىدىن كېيىن، ياۋروپادا نىزامىي، فورمىلىق، مەڭگۈلۈك دۆلەت ئارمىيەلىرى بارلىققا كەلگەن. بۇنىڭ بىلەن نىزامىي ئەسكەر بىلەن قوراللىق پۇقرا (يەنى پارتىزان) ئوتتۇرىسىدىكى پەرق ئېنىق ئايرىلغان. 18-ئەسىردىكى ئۇرۇشلار «ئالىيجانابلار ئۇرۇشى» بولۇپ، قاتتىق قائىدە-يوسۇنلار بويىچە ئېلىپ بېرىلاتتى. لېكىن بۇ قائىدىلەر پارتىزانلارغا نىسبەتەن ئىشلىمەيتتى. ئاۋسترىيە ۋارىسلىق ئۇرۇشى (1740–48) مەزگىلىدە، ئاۋسترىيە ئىمپېرىيەسى چېگرىسىدىكى ھۇسارلار (hussars) ۋە پاندۇرلار (pandours) قاتارلىق قېلىپسىز قوشۇنلارنى ئىشقا سېلىپ، فرانسىيە ۋە پرۇسسىيە ئارمىيەلىرىگە ئېغىر زىيان سالغان. ئۇلارنىڭ بۇلاڭ-تالاڭ قىلىش، پىستىرما قۇرۇش ۋە قىرغىن قىلىشتەك ئۇسۇللىرى گەرچە «ۋەھشىي» دەپ قارالسىمۇ، ئىنتايىن ئۈنۈملۈك بولغان. بۇنىڭ تەسىرىدە، فرېدېرىك بۈيۈك قاتارلىق ياۋروپا ھۆكۈمرانلىرىمۇ ئۆز ئارمىيەلىرى ئىچىدە يېنىك پىيادە ئەسكەرلەر ۋە رېينجېرلار (rangers) قاتارلىق پارتىزانلىققا ماھىر قىسىملارنى قۇرۇشقا باشلىغان (87-88-بەتلەر). شىمالىي ئامېرىكىدىكى روبېرت روجېرس (Robert Rogers) ۋە ئۇنىڭ رېينجېرلىرى بۇنىڭ تىپىك مىسالى بولۇپ، ئۇلارنىڭ ھىندىئانلارنىڭ جەڭ ئۇسۇللىرىنى ئۆگىنىپ، فرانسىيەلىكلەرگە قارشى قوللانغانلىقى كېيىنكى ئامېرىكا ئىنقىلابى ئۈچۈن مۇھىم ئاساس سالغان. روجېرسنىڭ تۈزگەن 28 ماددىلىق پارتىزانلىق قائىدىسى ھازىرقى ئامېرىكا ئالاھىدە قىسىملىرىغىمۇ تەسىر كۆرسەتكەن (89-بەت).

14-باب: ئامېرىكىلىق ھەسەل ھەرىلىرى (The American Hornets)

بۇ باب ئامېرىكا مۇستەقىللىق ئۇرۇشىنى پارتىزانلىق ئۇرۇشى ۋە ئاممىۋى پىكىر نۇقتىسىدىن قايتا شەرھلەيدۇ. 1775-يىلى 19-ئاپرېلدىكى لېكسىنگتون ۋە كونكورد ئۇرۇشىدا، ئامېرىكىلىق قۇراللىقلار (militia) دەرەخ، تاش تام ۋە بىنالارغا يوشۇرۇنۇپ، قىزىل تونلۇق ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىگە تۇيۇقسىز زەربە بېرىپ، ئۇلارنى ئېغىر تالاپەتكە ئۇچراتقان. ئەنگىلىيەلىك بىر ئەسكەر: «ئۇلار بىز بىلەن نىزامىي ئارمىيەدەك ئۇرۇشماي، پەقەت ياۋايىلارغا ئوخشاش دەرەخلەرنىڭ ۋە تاش تاملارنىڭ ئارقىسىدا ئۇرۇشتى» دەپ زارلانغان (93-بەت).

• 866-بەت: كونكورد ئۇرۇشىنىڭ تەسۋىرى. رەسىم ئاستىدا: «قىزىل تونلۇق ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرى ‹يانكى ئەبلەخلەرنىڭ›… ئۇلار بىلەن يۈزمۇيۈز جەڭ قىلماي، دەرەخ ۋە تاش تاملار ئارقىسىدىن ئوق ئاتقانلىقىدىن غەزەپلەنگەن» دەپ يېزىلغان.

• 867-بەت: ئامېرىكا ئىنقىلابىدىكى ئەڭ داڭلىق پارتىزان رەھبىرى فىرانسىس مارىيون («سازلىق تۈلكىسى») نىڭ سۈرىتى.

• 868-بەت (ئۈستىدىكى رەسىم): ئەنگىلىيە پارلامېنتى ئاۋام پالاتاسىنىڭ كۆرۈنۈشى. رەسىم ئاستىدا: «ئامېرىكا مۇستەقىللىق ئۇرۇشى ئاخىرىدا ئاۋام پالاتاسىدا قارار قىلىندى. ئۇرۇشتىن زېرىككەن ئەنگىلىيە سايلىغۇچىلىرى 1782-يىلى ھۆكۈمەتنى ئالماشتۇرۇشقا مەجبۇرلىدى، بۇ ئاممىۋى پىكىرنىڭ كۈچىيىۋاتقانلىقىنى كۆرسەتتى».

گەرچە جورج ۋاشىنگتون نىزامىي قۇرۇقلۇق ئارمىيەسى قۇرۇشنى تەكىتلىگەن بولسىمۇ، پۈتكۈل ئۇرۇش جەريانىدا، بولۇپمۇ جەنۇبىي كارولىنادا فرانسىس مارىيون («سازلىق تۈلكىسى») قاتارلىق پارتىزان رەھبەرلىرى ئەنگىلىيە ئارمىيەسىنى توختىماي پاراكەندە قىلىپ، ئۇلارنىڭ ئاساسلىق كۈچىنى چېچىۋەتكەن. بۇ بابتىكى ئەڭ مۇھىم نېگىزلىك پىكىر – ئۇرۇشنىڭ تەقدىرىنى ھەل قىلغان ئامىلنىڭ پەقەت جەڭ مەيدانىدىكى غەلىبە ئەمەس، بەلكى ئاممىۋى پىكىر بولغانلىقىدۇر. ئامېرىكىلىق ئىنقىلابچىلار تەشۋىقاتنى ئىنتايىن ئۇستىلىق بىلەن قوللانغان. توماس پېيننىڭ «ساغلام ئەقىل» (Common Sense) ناملىق كىتابچىسى، بېنيامىن فرانكلىننىڭ ياۋروپادىكى دىپلوماتىيە پائالىيەتلىرى ۋە ئەنگىلىيە پارلامېنتىدىكى ۋىگ پارتىيەسىنىڭ ئۇرۇشقا قارشى تۇرۇشى قاتارلىق ئامىللار ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇرۇشنى داۋاملاشتۇرۇش ئىرادىسىنى ئاجىزلاشتۇرغان. ئاخىرىدا، يوركتاۋن (Yorktown) دىكى مەغلۇبىيەتتىن كېيىن، ئەنگىلىيە ئاۋام پالاتاسى ئۇرۇشنى توختىتىشقا بېلەت تاشلىغان. بۇ، «بىر پارلامېنت ھۆكۈمىتىنىڭ خەلقنىڭ قوللىشىغا ئېرىشەلمىگەن ئۇرۇشنى داۋاملاشتۇرالمايدىغانلىقى» نىڭ تۇنجى چوڭ ئىسپاتى ئىدى (102-بەت).

15-باب: پىچاق بىلەن ئۇرۇش (War to the Knife)

بۇ باب ئىسپانىيە يېرىم ئارىلى ئۇرۇشى (1808–1814) نى بايان قىلىدۇ. ناپالېئون ئىسپانىيەنى ئاسانلا بويسۇندۇرالايمەن دەپ ئويلىغان، ئەمما ئىسپانىيە خەلقى قورالغا ئېسىلىپ، «پىچاقنىڭ ئۇچىغىچە ئۇرۇش» قىلغان. بۇ ئۇرۇشتا «پارتىزان» (guerrilla، يەنى «كىچىك ئۇرۇش») سۆزى تۇنجى قېتىم ھازىرقى زامان مەنىسىدە قوللىنىلغان. زاراگوزا شەھىرىنىڭ مۇداپىئەسى بۇ ئۇرۇشنىڭ قانچىلىك ۋەھشىي ئىكەنلىكىنىڭ سىمۋولىغا ئايلانغان. شەھەر ئاھالىلىرى، جۈملىدىن ئاياللارمۇ، كوچىلاردا قورشاۋ قۇرۇپ، ئۆيلەرنىڭ ئۆگزىسىدىن تاش ئېتىپ، فرانسىيە ئەسكەرلىرىنى ئۆلتۈرگەن. فرانسىيە ئارمىيەسىنىڭ شەھەرنى توپقا تۇتۇپ ۋەيران قىلىشى ئاھالىلەرنىڭ قارشىلىق ئىرادىسىنى تېخىمۇ كۈچەيتكەن.

• 868-بەت (ئاستىدىكى رەسىم): «زاراگوزا قىزى» نىڭ فرانسىيە ئەسكەرلىرىگە زەمبىرەك بىلەن ئوق ئېتىۋاتقان كۆرۈنۈشى. رەسىم ئاستىدا: «ئىسپانىيە خەلقىنىڭ قوزغىلىڭى ناپالېئوننىڭ تېز غەلىبە قىلىش ئۈمىدىنى يوققا چىقاردى».

• 869-بەت: ئىسپانىيە پارتىزانلىق ئۇرۇشىدىكى بىر ئىسيانچىنىڭ فرانسىيە ئەسكىرىنى ئۆلتۈرۈۋاتقان كۆرۈنۈشى.

ئىسپانىيەلىك پارتىزانلارنىڭ، مەسىلەن فرانسىسكو ئېسپوز ي مىنا (Francisco Espoz y Mina) قاتارلىقلارنىڭ ئۈزلۈكسىز ھۇجۇملىرى فرانسىيە ئارمىيەسىنىڭ 350 مىڭدىن ئارتۇق ئەسكىرىنى ئىسپانىيەگە باغلاپ قويغان. بۇ ئەنگىلىيە گېنېرالى ۋېللىنگتون (Wellington) نىڭ نىزامىي ئارمىيەسىنىڭ ئاخىرقى غەلىبىسىنى قولغا كەلتۈرۈشىگە شارائىت ياراتقان. بۇ ئۇرۇش يەنە بىر قېتىم نىزامىي ئارمىيە بىلەن پارتىزانلارنىڭ ھەمكارلىقىنىڭ قانچىلىك كۈچلۈك بولىدىغانلىقىنى ئىسپاتلىغان.

16-باب: قارا سپارتاكۇس (Black Spartacus)

بۇ باب ھايتى ئىنقىلابى (1791–1804) نى، يەنى تارىختىكى بىردىنبىر مۇۋەپپەقىيەتلىك قۇللار قوزغىلىڭىنى بايان قىلىدۇ. فرانسىيەنىڭ ئەڭ باي بۇ مۇستەملىكىسىدىكى قۇللارنىڭ ئېچىنىشلىق تۇرمۇشى ۋە ئۇلارنىڭ ۋەھشىي قىرغىنچىلىق ئارقىلىق ئازادلىققا ئېرىشىش جەريانى تەپسىلىي تەسۋىرلەنگەن. ئىنقىلاب رەھبىرى تۇسسەيىن لوۋېرتيۇرنىڭ بىر قۇلدىن بىر دۆلەتنىڭ قۇرغۇچىسىغا ئايلىنىش ھېكايىسى ئالاھىدە گەۋدىلەندۈرۈلگەن. ئۇنىڭ ھەربىي ۋە سىياسىي تالانتلىرى، قۇللاردىن تۈزۈلگەن ئارمىيەنى قاتتىق ئىنتىزام بىلەن باشقۇرۇشى، ھەم ئىسپانىيە، ھەم ئەنگىلىيە ئارمىيەسىنى مەغلۇپ قىلىشى ئۇنىڭ «قارا سپارتاكۇس» دېگەن نامغا مۇناسىپ ئىكەنلىكىنى كۆرسەتكەن. فرانسىيە ناپالېئوننىڭ ئەڭ قابىل گېنېراللىرىدىن بىرى بولغان لېكلېرك (Leclerc) باشچىلىقىدا 60 مىڭ كىشىلىك قوشۇن ئەۋەتىپ، ئىرقىي قىرغىنچىلىق خاراكتېرلىك باستۇرۇش ئېلىپ بارغان بولسىمۇ، ئاخىرىدا سېرىق بەزگەك كېسىلى ۋە قۇللارنىڭ قەھرىمانلىق بىلەن قارشىلىق كۆرسىتىشى ئالدىدا مەغلۇپ بولغان.

• 870-بەت: فرانسىيەلىكلەرنىڭ ھايتى ئىنقىلابىنى باستۇرۇش ئۈچۈن ئىرقىي قىرغىنچىلىق خاراكتېرلىك زوراۋانلىق قوللانغانلىقىنى كۆرسىتىدىغان رەسىم.

• 871-بەت: ھايتى مۇستەقىللىقىنىڭ قەھرىمانى تۇسسەيىن لوۋېرتيۇر («قارا سپارتاكۇس») نىڭ سۈرىتى.

بۇ ئۇرۇشنىڭ غەلىبىسى زور بەدەلگە كەلگەن: 200 مىڭدىن ئارتۇق قارا تەنلىك ۋە مۇلات، 25 مىڭ ئاق تەنلىك، 50 مىڭ فرانسىيە ئەسكىرى ۋە 15 مىڭ ئەنگىلىيە ئەسكىرى ھاياتىدىن ئايرىلغان (126-بەت).

17-19-باب: لىبېرال ئىنقىلابلارنىڭ داۋامى ۋە نەتىجىسى

بۇ ئاخىرقى ئۈچ باب لىبېرال ئىنقىلابلار دەۋرىنى يەكۈنلەيدۇ. 17-باب گرېتسىيە مۇستەقىللىق ئۇرۇشى (1821–1832) نى بايان قىلىدۇ. گرېتسىيەلىك كلېفت (klephts) دەپ ئاتىلىدىغان تاغ پارتىزانلىرى ئوسمانلى ئىمپېرىيەسىگە قارشى باتۇرلۇق بىلەن ئۇرۇشقان، ئەمما ئۇلار مىسىر ئارمىيەسىنىڭ ھۇجۇمى ئالدىدا مەغلۇپ بولۇش گىردابىغا بېرىپ قالغان. بۇ يەردە ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغان نەرسە خەلقئارا ئارىلىشىش بولغان. لورد بايرون (Lord Byron) قاتارلىق ياۋروپالىق «گرېتسىيە دوستلىرى» (philhellenes) نىڭ تەشۋىقاتى ۋە ئوسمانلىلارنىڭ ۋەھشىيلىكىگە بولغان غەزەپ، ئەنگىلىيە، فرانسىيە ۋە روسىيەنى ئارىلىشىشقا مەجبۇرلىغان. ناۋارىنو دېڭىز ئۇرۇشىدا، ئىتتىپاقداشلار فىلوتى ئوسمانلى-مىسىر فىلوتىنى يوقىتىپ، گرېتسىيەنىڭ مۇستەقىللىقىنى كاپالەتكە ئىگە قىلغان. بۇ، پارتىزانلارنىڭ «مەغلۇپ بولۇش ئارقىلىق غەلىبە قىلىش» (winning by losing) ئىستراتېگىيەسىنىڭ تىپىك مىسالى ئىدى (133-بەت).

• 872-بەت: 1827-يىلىدىكى ناۋارىنو دېڭىز ئۇرۇشى. رەسىم ئاستىدا: «بۇ تۇنجى ‹ئىنسانپەرۋەرلىك ئارىلىشىشى› گرېتسىيەنىڭ مۇستەقىللىقىنى مۇقەررەرلەشتۈردى».

18-باب جۇسېپپې گارىبالدى ۋە ئۇنىڭ ئىتالىيەنى بىرلىككە كەلتۈرۈش ئۈچۈن قىلغان كۈرەشلىرىنى ھېكايە قىلىدۇ. ئۇنىڭ مىڭ كىشىلىك «قىزىل كۆڭلەكلىكلەر» بىلەن سىسىلىيەگە يۈرۈش قىلىپ، نەچچە ئون مىڭ كىشىلىك نىزامىي ئارمىيەنى مەغلۇپ قىلغانلىقى، پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ قانچىلىك زور نەتىجىلەرنى يارىتالايدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

• 873-بەت: ئىتالىيە بىرلىكىنىڭ قەھرىمانى جۇسېپپې گارىبالدىنىڭ سۈرىتى. رەسىم ئاستىدا ئۇنىڭ خەلقئارالىق چولپان ۋە جەلپكار سىمۋولغا ئايلانغان تۇنجى پارتىزانلارنىڭ بىرى ئىكەنلىكى يېزىلغان.

19-باب بۇ لىبېرال ئىنقىلابلار دەۋرىنى خۇلاسىلەپ، گەرچە بۇ ئىنقىلابلار كۆپىنچە ھاللاردا ئۆزلىرىنىڭ ئەسلىدىكى ئالىيجاناب نىشانلىرىغا تولۇق يېتەلمىگەن بولسىمۇ (مەسىلەن، ھايتىدىكى قالايمىقانچىلىق، ئىسپانىيەدىكى ئىچكى ئۇرۇش)، ئۇلارنىڭ پارتىزانلىق ئۇرۇشى تارىخىغا يېڭى بىر سەھىپە ئاچقانلىقىنى، يەنى ئىدېئولوگىيە ۋە تەشۋىقاتنى ھەربىي ھەرىكەت بىلەن بىرلەشتۈرۈشنىڭ قانچىلىك مۇھىملىقىنى ئىسپاتلىغانلىقىنى يەكۈنلەيدۇ. بۇ، كەلگۈسىدىكى ئىنقىلابچىلار ئۈچۈن قىممەتلىك بىر مىراس قالدۇرغان.

ئىككىنچى بۆلۈمدىكى بارلىق سانلىق مەلۇماتلار

13-باب: ئەقىل دەۋرىدىكى تەرتىپسىز قوشۇنلار (Irregulars in the Age of Reason)

• 1700-يىلغىچە: فرانسىيەنىڭ يالغۇز ئۆزىدە 400,000 كىشىلىك دائىمىي ئارمىيە بار ئىدى. (86-بەت)
• 1740-1748-يىللار: ئاۋسترىيە ۋارىسلىق ئۇرۇشى. (87-بەت)
• 1770-يىللارغىچە: ياۋروپادىكى كۆپ قىسىم ئارمىيەلەرنىڭ 20% ى يېنىك پىيادە ئەسكەرلەردىن تەشكىل تاپقان. (88-بەت)
• 1755-يىلى: روبېرت روجېرس (Robert Rogers) مۇستەملىكە ئارمىيە پولكىغا قاتناشقان ۋاقىت. (88-بەت)
• 1759-يىلى: روجېرس ۋە ئۇنىڭ قوغدىغۇچىلىرى ساينت فرانسىس يېزىسىدا كەم دېگەندە 30 ئابېناكى ھىندىسىنى ئۆلتۈردى. (89-بەت)
• 28: روجېرسنىڭ قوغدىغۇچىلار مۇلازىمىتى ئۈچۈن تۈزگەن قائىدىلىرىنىڭ سانى. (89-بەت)

14-باب: ئامېرىكىلىق ھەرىلەر (The American Hornets)

• 1775-يىلى 28-مارت: گېنېرال توماس گېيجنىڭ (Thomas Gage) يازغان سۆزلىرى. (91-بەت)
• 1774-يىلى 1-سېنتەبىر: 260 ئەنگىلىيە ئەسكىرى بوستوندىن ئالتە مىل يىراقلىقتىكى جايغا يۈرۈش قىلىپ، 250 يېرىم تۇڭ ئوق-دورا مۇسادىرە قىلدى. (91-بەت)
• 800 دىن ئارتۇق: 1775-يىلى 19-ئاپرېل كۈنىدىكى ھەرىكەتكە قاتناشقان ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (92-بەت)
• 240: لېكىڭتوندا (Lexington) ميۇتىيەچىلەر بىلەن يۈزلەشكەن ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (92-بەت)
• 60 ياكى 70: لېكىڭتوندا ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرى بىلەن يۈزلەشكەن يەرلىك دېھقانلارنىڭ سانى. (92-بەت)
• 17: لېكىڭتوندا قازا قىلغان ياكى يارىلانغان ميۇتىيەچىلەرنىڭ سانى. (92-بەت)
• 100 دىن ئارتۇق: كونكورد (Concord) شىمالىي كۆۋرۈكىدىن قوغلاپ چىقىرىلغان ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (93-بەت)
• 2,000: لورد پېرسى (Lord Percy) قوماندانلىقىدىكى قوشۇمچە كۈچلەرنىڭ سانى. (93-بەت)
• 65 ئۆلۈك، 207 يارىدار: شۇ كۈنى ئەنگىلىيەلىكلەرنىڭ يوقىتىشلىرى. (93-بەت)
• 49 ئۆلۈك، 44 يارىدار: شۇ كۈنى ئامېرىكىلىقلارنىڭ يوقىتىشلىرى. (94-بەت)
• 1776-يىلى نويابىر-دېكابىر: ئەنگىلىيەنىڭ يېڭى جېرسىي (New Jersey) نى ئىشغال قىلغان ۋاقتى. (95-بەت)
• 120,000: يېڭى جېرسىينىڭ نوپۇسى. (95-بەت)
• 20: سىر ۋىليام خوۋنىڭ (Sir William Howe) قوغدىغۇچى ئاتلىق ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (95-بەت)
• 2,500: ۋاشىنگتوننىڭ يېڭى جېرسىيدە دۈشمەننى «بىزار قىلىش» ئۈچۈن ئەۋەتكەن قۇرۇقلۇق ئارمىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (96-بەت)
• 3,000 غا يېقىن: 1777-يىلى 6-ئاينىڭ ئاخىرىدا ئەنگىلىيەلىكلەرنىڭ يېڭى جېرسىيدىن چېكىنگەندىكى يوقىتىشلىرى. (96-بەت)
• 5,500: 1780-يىلى 12-ماي چارلېستوندا (Charleston) تەسلىم بولغان قوغدىغۇچىلارنىڭ سانى. (97-بەت)
• 8,000: يوركتاۋن (Yorktown) دىن كېيىن ئەنگىلىيەنىڭ يوقاتقان ئەسكەر سانى. (102-بەت)
• 34,000 دىن ئارتۇق: يورктаۋندىن كېيىن شىمالىي ئامېرىكىدا قالغان ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (102-بەت)
• 12 مىليون: ئەنگىلىيەنىڭ نوپۇسى. (102-بەت)
• 25,674: ئىنقىلابىي ئۇرۇشتا قازا قىلغان ئامېرىكىلىق ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (104-بەت)
• 43,000: ئۇرۇشتا قازا قىلغان ئەنگىلىيەلىك ۋە گېرمانىيەلىك ياللانما ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (104-بەت)
• 2.5 مىليون: 1776-يىلىدىكى 13 مۇستەملىكىنىڭ نوپۇسى. (104-بەت)
• 1%: ئىنقىلابىي ئۇرۇشتا قازا قىلغانلارنىڭ ئومۇمىي نوپۇسقا بولغان نىسبىتى. (104-بەت)
• 1.6%: ئامېرىكا ئىچكى ئۇرۇشىدا قازا قىلغانلارنىڭ ئومۇمىي نوپۇسقا بولغان نىسبىتى. (104-بەت)
• 90%: ئامېرىكا قۇرۇقلۇق ئارمىيىسىنىڭ مىلتىق دورىسىنىڭ فرانسىيەدىن كەلگەن نىسبىتى. (105-بەت)
• 8,500: ئۇرۇش باشلانغاندا ئەنگىلىيەنىڭ شىمالىي ئامېرىكىدىكى ئەسكەر سانى. (106-بەت)
• 50,000: 1778-يىلىدىكى ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ ئەڭ يۇقىرى سانى. (106-بەت)
• 30,000–35,000: ئۇرۇشنىڭ كېيىنكى مەزگىلىدىكى ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (106-بەت)
• 15,000: جەنۇبىي ھەرىكەت مەزگىلىدە نيۇ-يوركتا قالدۇرۇلغان ئەسكەر سانى. (106-بەت)
• 8,500: جەنۇبتىكى ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (106-بەت)

15-باب: پىچاق بىلەن ئۇرۇش (War to the Knife)

• 16,000 دىن ئارتۇق: 1793-94-يىللىرىدىكى فرانسىيە «تېرورلۇق ھۆكۈمرانلىقى» مەزگىلىدە رەسمىي ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان «ئىنقىلاب دۈشمەنلىرى»نىڭ سانى. (107-بەت)
• 250,000: ۋېندې (Vendée) دىكى باستۇرۇشتا ئۆلتۈرۈلگەن كىشىلەرنىڭ سانى. (108-بەت)
• 60 دانە: زاراگوزا (Zaragoza) نى بومباردىمان قىلغان فرانسىيە زەمبىرەكلىرىنىڭ سانى. (108-بەت)
• 60,000: زاراگوزا شەھىرىنىڭ نوپۇسى. (109-بەت)
• 1,500: زاراگوزادىكى ئىسپانىيە گارنىزونىنىڭ سانى. (109-بەت)
• 3,500: بىرىنچى قېتىملىق زاراگوزا قورشاۋىدا فرانسىيەنىڭ ئۆلگەن ۋە يارىلانغان ئەسكەر سانى. (111-بەت)
• 15,000: فرانسىيە قوشۇنىنىڭ ئومۇمىي سانى. (111-بەت)
• 17,000 تۇتقۇن، 2,000 ئۆلگەن-يارىلانغان: بايلېن (Bailén) جېڭىدە فرانسىيەنىڭ يوقىتىشلىرى. (111-بەت)
• 30,000: مادرىدتىكى ئىسياننى باستۇرغان فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (111-بەت)
• 400: ئىسياندا ئۆلتۈرۈلگەن ئىسپانلارنىڭ سانى. (111-بەت)
• 250,000: ناپالېئوننىڭ ئىسپانىيەگە ئېلىپ كەلگەن پېشقەدەم ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (111-بەت)
• 45,000: زاراگوزانى ئىككىنچى قېتىم قورشاۋغا ئالغان فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (112-بەت)
• 160,000: ئەنگىلىيەنىڭ ئىسياننىڭ دەسلەپكى ئالتە ئېيىدا ئىسپانىيەگە بەرگەن مىلتىق سانى. (112-بەت)
• 13,000: 1812-يىلىغىچە فرانسىسكو ئېسپوز ي مىنا (Francisco Espoz y Mina) قوماندانلىق قىلغان ناۋاررا دىۋىزىيىسىنىڭ ئەسكەر سانى. (113-بەت)
• 5,500: 1812-يىلى ناۋاررا دىۋىزىيىسى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (114-بەت)
• 50,000 دىن ئارتۇق: 1811-يىلى پۈتۈن ئىسپانىيەدىكى پارتىزانلارنىڭ سانى. (114-بەت)
• 350,000 دىن ئارتۇق: 1810-1812-يىللىرى فرانسىيەنىڭ ئىبېرىيە يېرىم ئارىلىدا تۇرغۇزغان ئەسكەر سانى. (114-بەت)
• 28,000: مىنانىڭ يالغۇز ئۆزى تەرىپىدىن چېكىندۈرۈلگەن فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (116-بەت)
• 180,000: ئالتە يىللىق ئۇرۇشتا ھاياتىدىن ئايرىلغان فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (116-بەت)

16-باب: قارا سپارتاكۇس (Black Spartacus)

• 12 ياكى ئۇنىڭدىن كۆپرەك: 1791-يىلى 22-ئاۋغۇست كېچىسى نوئې (Noé) كۆچىتىدە قوزغىلاڭ كۆتۈرگەن قۇللارنىڭ سانى. (118-بەت)
• سەككىز كۈن بۇرۇن: قوزغىلاڭنىڭ پىلانلانغان ۋاقتى. (119-بەت)
• 40,000: ھايتىدىكى ياۋروپالىقلارنىڭ سانى. (119-بەت)
• 30,000: ئارىلاشما قانلىق مۇلاتتولارنىڭ سانى. (119-بەت)
• 1,000 دىن ئارتۇق: كۆيدۈرۈۋېتىلگەن كۆچەتلەرنىڭ سانى. (119-بەت)
• 2,000 دىن ئارتۇق: ئۆلتۈرۈلگەن ئاق تەنلىكلەرنىڭ سانى. (119-بەت)
• 10,000: دەسلەپكى جەڭدە ئۆلتۈرۈلگەن قۇللارنىڭ مۆلچەرى. (120-بەت)
• 4,000: تۇسسانت لوۋېرتيۇرنىڭ (Toussaint Louverture) 1794-يىلى ئەتىيازدا فرانسىيە تەرەپكە ئۆتكەن ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ سانى. (121-بەت)
• 60,000 دىن ئارتۇق: 1802-يىلى فرانسىيەنىڭ ھايتىغا ئەۋەتكەن ئېكىسپېدىتسىيە قوشۇنىنىڭ ئومۇمىي سانى. (123-بەت)
• 130: لېكلېركنىڭ (Leclerc) ياۋروپالىق ئەسكەرلىرىنىڭ ھەر كۈنى كېسەللىكتىن ئۆلۈش سانى. (124-بەت)
• 1,000: لېكلېركنىڭ تۇتۇپ، دېڭىزغا تاشلىۋەتكەن قارا تەنلىك ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (124-بەت)
• 500,000: ھايتىدىكى قۇللارنىڭ سانى. (126-بەت)
• 200,000 قارا تەنلىك ۋە مۇلاتتو، 25,000 ئاق تەنلىك كۆچمەن، 50,000 فرانسىيە ئەسكىرى، 15,000 ئەنگىلىيە ئەسكىرى: 13 يىللىق ئۇرۇشتا قازا قىلغانلارنىڭ سانى. (126-بەت)

17-باب: گرېكلار ۋە ئۇلارنىڭ ھىمايىچىلىرى (Greeks and Their Lovers)

• 50,000: 1798-يىلىدىكى ئىرېلاندىيە ئىسيانىدا قازا قىلغانلارنىڭ سانى. (127-بەت)
• 1810-1825-يىللار: لاتىن ئامېرىكا جۇمھۇرىيەتلىرىنىڭ ئىسپانىيەدىن مۇستەقىل بولغان ۋاقتى. (128-بەت)
• 50%: لاتىن ئامېرىكا مۇستەملىكىلىرىنىڭ ئىسپانىيە نوپۇسىدىن كۆپ بولۇش نىسبىتى. (128-بەت)
• 3,500 مىل: مۇستەملىكىلەرنىڭ ئىسپانىيەدىن يىراقلىقى. (128-بەت)
• 500: گرېتسىيە دائىمىي قوشۇنىدىكى ئەسكەر سانى. (130-بەت)
• 25,000: 1822-يىلى تۈركلەرنىڭ چىئوس (Chios) ئارىلىدا ئۆلتۈرگەن گرېكلارنىڭ سانى. (131-بەت)
• 41,000: قۇل قىلىنغان گرېكلارنىڭ سانى. (131-بەت)
• 1,200: گرېتسىيەگە كەلگەن چەتئەللىك پىدائىيلارنىڭ سانى. (132-بەت)
• 60: 1827-يىلى ناۋارىنو (Navarino) جېڭىدە ئوسمانلىلار يوقاتقان ئۇرۇش كېمىلىرىنىڭ سانى. (133-بەت)

18-باب: ئىككى دۇنيا قەھرىمانى (Hero of Two Worlds)

• 800: گارىبالدىنىڭ (Garibaldi) ئىتالىيە لېگىيونىدىكى ئەسكەر سانى. (137-بەت)
• 1,500: گارىبالدىنىڭ مىلاندا يىغقان پىدائىيلىرىنىڭ سانى. (138-بەت)
• 1,300: 1849-يىلى گارىبالدىنىڭ رىم جۇمھۇرىيىتىنى قوغداشقا ئېلىپ كەلگەن ئىتالىيە لېگىيونىدىكى ئەسكەر سانى. (139-بەت)
• 4,000 دىن ئارتۇق: رىمدىن چېكىنگەندە گارىبالدىغا ئەگەشكەنلەرنىڭ سانى. (139-بەت)
• 3,000: گارىبالدىنىڭ 1859-يىلىدىكى ئالپ تېغى ئوۋچىلىرى (Cacciatori delle Alpi) قوشۇنىدىكى ياشلارنىڭ سانى. (141-بەت)
• 1,089: 1860-يىلى گارىبالدىنىڭ سىتسىلىيەگە ياردەم بېرىش ئۈچۈن ئېلىپ بارغان پىدائىيلىرىنىڭ سانى. (142-بەت)
• 3,000: كالاتافىمى (Calatafimi) جېڭىدە رېدشىرتلار (Redshirts) يۈزلەشكەن بۇرنابون (Bourbon) ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (142-بەت)
• 160,000: پالېرمو (Palermo) شەھىرىنىڭ نوپۇسى. (142-بەت)
• 20,000: پالېرمودىكى گارنىزوننىڭ سانى. (142-بەت)
• 50,000: ۋولتۇرنو (Volturno) دەرياسىدا گارىبالدىغا قارشى ھۇجۇمغا ئۆتكەن بۇرنابون ئارمىيىسىنىڭ سانى. (143-بەت)
• 30,000: گارىبالدىنىڭ ۋولتۇرنو جېڭىدىكى ئەسكەر سانى. (143-بەت)
• 500,000 دىن ئارتۇق: 1864-يىلى لوندوندا گارىبالدىنى قارشى ئالغان كىشىلەرنىڭ سانى. (144-بەت)
• 16,000 دىن ئارتۇق: گارىبالدىنىڭ ۋوسگېس ئارمىيىسىدىكى (Army of the Vosges) ئەسكەر سانى. (145-بەت)
• 300: رىچىيوتتى گارىبالدىنىڭ (Ricciotti Garibaldi) بىر قېتىملىق ھۇجۇمدا ئۆلتۈرگەن ياكى تۇتقۇن قىلغان پرۇسسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (145-بەت)
• 800: پرۇسسىيە گارنىزونىنىڭ ئومۇمىي سانى. (145-بەت)

19-باب: ئىنقىلابىي ئاقىۋەتلەر (Revolutionary Consequences)

• 90%: ئوساما بىن لادېننىڭ (Osama bin Laden) «مېدىيا ئۇرۇشى» نىڭ پۈتۈن جەڭنىڭ 90% ىنى تەشكىل قىلىدىغانلىقىنى ئېيتقان سۆزى. (147-بەت)

---

ئۈچىنچى بۆلۈم: ماي تامچىسىنىڭ كېڭىيىشى: ئىمپېرىيە ئۇرۇشلىرى (149-225 بەتلەر)

• خەرىتە (149-150 بەتلەر): «ئىمپېرىيە ئۇرۇشلىرى» تېمىسىدىكى بۇ خەرىتە 19-ئەسىردىن 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە بولغان ئارىلىقتا ياۋروپا ئىمپېرىيەلىرىنىڭ دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا ئېلىپ بارغان مۇھىم پارتىزانلىققا قارشى ئۇرۇشلىرىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇنىڭدا ئامېرىكىدىكى ھىندىئان ئۇرۇشلىرى، ئافغانىستاندىكى ئەنگىلىيە-پۇشتۇن ئۇرۇشلىرى، كاۋكازدىكى رۇسىيەنىڭ مۇقەددەس ئۇرۇشى، جەنۇبىي ئافرىقىدىكى بوئېر ئۇرۇشى ۋە ماراكەشتىكى فرانسىيەنىڭ تىنچلاندۇرۇش ھەرىكەتلىرى قاتارلىق مۇھىم توقۇنۇش ئورۇنلىرى بەلگىلەنگەن.

بۇ بۆلۈم 19-ئەسىردىكى غەرب ئىمپېرىيەلىرىنىڭ ئاسىيا، ئافرىقا ۋە ئامېرىكىدىكى يەرلىك خەلقلەرنىڭ قارشىلىقىنى قانداق باستۇرغانلىقىنى ۋە بۇ جەرياندا قوللانغان «ماي تامچىسى» (spreading oil spot) تاكتىكىسىنى چۈشەندۈرىدۇ.

• 20-باب: يۈز بەرمىگەن ئۇرۇشلار (The Wars That Weren’t): نېمە ئۈچۈن كۆپلىگەن ياۋروپالىق بولمىغان خەلقلەرنىڭ مۇستەملىكىچىلەرگە قارشى پارتىزانلىق ئۇرۇشى قىلماي، ئەكسىچە نىزامىي ئۇرۇش قىلىپ تېزلا مەغلۇپ بولغانلىقى تەھلىل قىلىنغان.
  • سەۋەبى: كۆپلىگەن يەرلىك ھاكىمىيەتلەر ئاللىقاچان ئۆزلىرىنىڭ نىزامىي ئارمىيەسىنى قۇرۇپ بولغان بولۇپ، ئۇلار غەرب ئارمىيەلىرىنىڭ كۈچىنى تۆۋەن مۆلچەرلىگەن. مەسىلەن، زۇلۇلار (Zulus) نىڭ باتۇرلۇق بىلەن ھۇجۇم قىلىپ، ئاخىرىدا پىلىموت ئوقى ئاستىدا قىرغىن قىلىنغانلىقى.
• 22-باب: غەربنى بويسۇندۇرۇش (The Winning of the West): ئامېرىكا ئارمىيەسىنىڭ غەربىي قىسىمدىكى ھىندىئان قەبىلىلىرىگە قارشى ئېلىپ بارغان ئۇزۇن مۇددەتلىك ئۇرۇشلىرى بايان قىلىنغان.
  • مۇھىم تاكتىكا: ئامېرىكا ئارمىيەسى ھىندىئانلارنى مەغلۇپ قىلىش ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ يېمەكلىك مەنبەسى بولغان ياۋا كالىلارنى قىرىۋەتكەن، قىش پەسلىدە ئۇلارنىڭ كەپىلىرىگە ھۇجۇم قىلغان ۋە دۈشمەن قەبىلىلەرنى رازۋېدچىك قىلىپ ئىشلەتكەن.
• 23-باب: شەرقنى بويسۇندۇرۇش (The Winning of the East): چارروسىيەنىڭ كاۋكازدىكى چېچەن ۋە داغىستانلىق مۇسۇلمانلارنىڭ ئىمام شامىل رەھبەرلىكىدىكى قارشىلىقىنى قانداق باستۇرغانلىقى بايان قىلىنغان.
  • نېگىزلىك پىكىر: رۇسلار «كۆيدۈرۈۋېتىش» (scorched-earth) تاكتىكىسىنى قوللىنىپ، كەنتلەرنى ۋەيران قىلىپ، ئاھالىلەرنى قىرغىن قىلىپ، ئاخىرىدا قارشىلىقنى يەڭگەن. ئەمما بۇ جەريان ئىنتايىن ئۇزۇن ۋە قانلىق بولغان.
• 26-باب: مەدەنىيەتلەشتۈرۈش ۋەزىپىسى (Mission Civilisatrice): فرانسىيە مارشالى ھۇبېرت لىياۋتېي (Hubert Lyautey) نىڭ ماراكەشتە قوللانغان «ماي تامچىسى» نەزەرىيەسى تونۇشتۇرۇلغان.
  • ئاساسىي ئىدىيە: ھەربىي ھەرىكەت بىلەن بىر ۋاقىتتا، يەرلىك خەلقنى قوغداش، ئۇلار ئۈچۈن مەكتەپ، دوختۇرخانا، بازار قۇرۇپ بېرىش ئارقىلىق، ھۆكۈمەتنىڭ تەسىرىنى تەدرىجىي كېڭەيتىش. بۇ «ئاھالىلەرنى مەركەز قىلىش» ئىستراتېگىيەسىنىڭ دەسلەپكى شەكلى.
• 27-باب: كوماندولار (Commandos): ئەنگىلىيەنىڭ جەنۇبىي ئافرىقىدىكى بوئېر ئۇرۇشى (Boer War) دا ئۇچرىغان قىيىنچىلىقلىرى بايان قىلىنغان. بوئېرلارنىڭ «كوماندو» (commando) دەپ ئاتىلىدىغان پارتىزانلىق ئەترەتلىرى ئەنگىلىيە ئارمىيەسىگە ئېغىر زىيان سالغان.
  • ئەنگىلىيەنىڭ جاۋابى: ئاخىرىدا ئەنگىلىيە ئارمىيەسى «يىغىۋېلىش لاگېرلىرى» (concentration camps) قۇرۇش، دېھقانچىلىق مەيدانلىرىنى كۆيدۈرۈش ۋە قورشاۋ لىنىيەلىرىنى ياساش ئارقىلىق بوئېرلارنىڭ خەلق بىلەن بولغان ئالاقىسىنى ئۈزۈپ، غەلىبە قىلغان.

بۇ بۆلۈمنىڭ تېخىمۇ تەپسلىيرەك مەزمۇنى:

بۇ كىتاب 19-ئەسىرنى مەركەز قىلىپ، ياۋروپا ئىمپېرىيەلىرىنىڭ ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا كېڭەيتىش جەريانىدا يەرلىك خەلقلەرنىڭ قارشىلىقىغا قانداق مۇئامىلە قىلغانلىقىنى چوڭقۇر تەھلىل قىلىدۇ. كىتابنىڭ تېمىسىدىكى «ماي تامچىسىنىڭ كېڭىيىشى» (The Spreading Oil Spot) فرانسىيە مارشالى ھۇبېرت لىياۋتېي تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان بىر خىل ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ئىستراتېگىيەسى بولۇپ، ئۇ ھەربىي كونتروللۇقنى بىر نۇقتىدىن باشلاپ، ئاستا-ئاستا ئەتراپقا كېڭەيتىش ئارقىلىق، پۈتۈن رايوننى تىنچلاندۇرۇشنى كۆزدە تۇتىدۇ. بۇ بۆلۈم ياۋروپا ئىمپېرىيەلىرىنىڭ ئامېرىكا قىتئەسى، ئافرىقا ۋە ئاسىيادىكى يەرلىك پارتىزانلارغا قارشى ئۇرۇشلىرىنى سېلىشتۇرۇپ، ئۇلارنىڭ ئوخشاش ۋە ئوخشىمىغان تاكتىكىلىرى، مۇۋەپپەقىيەت ۋە مەغلۇبىيەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىنى ئېچىپ بېرىدۇ.

ھەربىر بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى

20-باب: يۈز بەرمىگەن ئۇرۇشلار (The Wars That Weren’t)

بۇ باب كىتابنىڭ ئومۇمىي تېمىسىنى ئېچىپ بېرىدىغان مۇھىم بىر سوئالنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ: 19-ئەسىردە ياۋروپا ئىمپېرىيەلىرى دۇنيانى بويسۇندۇرۇۋاتقاندا، نېمە ئۈچۈن شۇنچە ئاز يەرلىك خەلق پارتىزانلىق ئۇرۇشى قىلىش يولىنى تاللىدى؟ ئاپتورنىڭ قارىشىچە، بۇنىڭ سەۋەبى كۆپىنچە يەرلىك ھاكىمىيەتلەرنىڭ «بەك ئىپتىدائىي» بولغانلىقىدىن ئەمەس، بەلكى ئەكسىچە «بەك تەرەققىي قىلغانلىقى»دىن ئىدى.

• ئاساسلىق پىكىر: 19-ئەسىرگە كەلگەندە، ئافرىقا ۋە ئاسىيادىكى كۆپلىگەن رايونلاردا ئاللىقاچان مەركەزلەشكەن دۆلەت قۇرۇلمىلىرى ۋە نىزامىي ئارمىيەلەر بارلىققا كەلگەن ئىدى. بۇ ھاكىمىيەتلەر ياۋروپالىقلارغا قارشى تۇرغاندا، ئۆزلىرىنىڭ نىزامىي ئارمىيەسىگە تايىنىشنى تەبىئىي دەپ قارىدى. مەسىلەن، جەنۇبىي ئافرىقىدىكى زۇلۇلار (Zulus) گەرچە قوراللىرى ئىپتىدائىي بولسىمۇ، ئىنتايىن ئىنتىزامچان پولكلارغا (impis) ئۇيۇشۇپ، ئەنگىلىيەلىكلەر بىلەن يۈزمۇيۈز جەڭ قىلدى. ئۇلار دەسلەپتە ئىساندلوانا (Isandlwana) دا غەلىبە قىلغان بولسىمۇ، ئاخىرىدا تېخنىكا جەھەتتىكى ئۈستۈنلۈككە ئىگە ئەنگىلىيە ئارمىيەسى تەرىپىدىن تارمار قىلىندى (152-بەت).
• نېگىزلىك سەۋەب: يەرلىك ھۆكۈمرانلار ئۆزلىرىنىڭ ئوردىلىرى ۋە بايلىقلىرىدىن ۋاز كېچىپ، تاغلاردا يوشۇرۇنۇپ پارتىزانلىق قىلىشنى خالىمىدى. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۇلاردا مىللەتچىلىك ئىدىيەسى ئومۇملاشمىغاچقا، نىزامىي ئارمىيە مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن، كەڭ خەلق ئاممىسىنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك قارشىلىق كۆرسىتىشى ئۈچۈن سىياسىي ئاساس يوق ئىدى. ئاپتورنىڭ قارىشىچە، «ئۈچىنچى دۇنيانىڭ نازۇك پادىشاھلىقلىرى ئارمىيەسى مەغلۇپ بولغاندىن كېيىنلا يىمىرىلىشكە ئادەتلەنگەن ئىدى» (154-بەت). بۇنىڭدىن مۇستەسنا بولغىنى، ئىسلام دىنى ئارقىلىق بىرلىككە كەلگەن چېچەنلەر، پۇشتۇنلار ۋە ماراكەشلىكلەر ئىدى. ئۇلار 19-ئەسىردە ئۇزۇن مۇددەتلىك پارتىزانلىق ئۇرۇشلىرىنى ئېلىپ بارغان.

21-باب: ئورمانلىقتىكى يوشۇرۇنچە ئۇرۇش ئۇسۇلى (The Skulking Way of War)

بۇ باب شىمالىي ئامېرىكىنىڭ شەرقىي قىرغىقىدىكى «ئورمان ئۇرۇشلىرى» (1622–1842) نى بايان قىلىدۇ. بۇ ئۇرۇشلار ئىككى يېرىم ئەسىردىن ئارتۇق داۋاملاشقان بولۇپ، پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ ئەڭ قەدىمكى ۋە ئەڭ رەھىمسىز شەكىللىرىنى نامايان قىلغان.

• جامىستوۋن قىرغىنچىلىقى (1622): ئاپتور بۇ ۋەقەنى تەپسىلىي بايان قىلىش ئارقىلىق، ھىندىئانلارنىڭ پىستىرمىغا ۋە تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىشقا قانچىلىك ئۇستا ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. پوۋخاتان (Powhatan) قەبىلىسى بىر كۈندىلا 347 مۇستەملىكىچىنى ئۆلتۈرۈپ، پۈتۈن جامىستوۋن مۇستەملىكىسىنى يوقىتىش گىردابىغا ئېلىپ كەلگەن (158-بەت).
• ھىندىئانلارنىڭ مەغلۇبىيەت سەۋەبلىرى: گەرچە ھىندىئانلار يەككە جەڭچى سۈپىتىدە ياۋروپالىقلاردىن ئۈستۈن بولسىمۇ، ئىككى چوڭ ئاجىزلىق تۈپەيلىدىن ئاخىرىدا مەغلۇپ بولغان:
  1. نوپۇس كرىزىسى: ياۋروپالىقلار ئېلىپ كەلگەن يۇقۇملۇق كېسەللەر (بولۇپمۇ چېچەك) ھىندىئان نوپۇسىنىڭ 95% ىچە ئۆلۈپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان (161-بەت).
  2. ئىچكى بۆلۈنۈش: ھىندىئان قەبىلىلىرى ئۆز-ئارا دۈشمەن بولۇپ، ھەرگىز بىرلىشىپ ياۋروپالىقلارغا قارشى تۇرالمىغان. ئەكسىچە، ياۋروپالىقلار دائىم بىر قەبىلىنى ئىشقا سېلىپ، يەنە بىر قەبىلىگە ھۇجۇم قىلغان.

• 874-بەت (ئوتتۇرىدىكى رەسىم): 1622-يىلىدىكى جامىستوۋن قىرغىنچىلىقى. رەسىم ئاستىدا: «بۇ تۇيۇقسىز ھۇجۇمدا پوۋخاتان ھىندىئانلىرى مۇستەملىكىچىلەرنىڭ تۆتتىن بىرىدىن كۆپرەكىنى—1240 كىشىدىن 347 كىشىنى يوقاتتى. ئىككى تەرەپنىڭ ۋەھشىيلىكى ھىندىئان ئۇرۇشلىرىنىڭ كېيىنكى 300 يىللىق تارىخىنى بەلگىلىدى».

• ئامېرىكىنىڭ ئىستراتېگىيەسى: دەسلەپتە ئېنگلىزلار ھىندىئانلارنىڭ كەنتلىرىنى كۆيدۈرۈپ، زىرائەتلىرىنى يوقىتىش ئارقىلىق ئۇلارنى ئاچارچىلىقتا قويغان. كېيىن، 19-ئەسىردە، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى قەدىمكى ئاسسۇرىيە ئىستراتېگىيەسىنى قوللىنىپ، ھىندىئانلارنى ئۆز زېمىنىدىن مەجبۇرىي كۆچۈرگەن («كۆز ياشلىرى يولى» - Trail of Tears، 164-بەت).

22-باب: غەربنى بويسۇندۇرۇش (The Winning of the West)

بۇ باب ئامېرىكىنىڭ مىسسىسىپى دەرياسىنىڭ غەربىدىكى كۆچمەن ھىندىئان قەبىلىلىرى (بولۇپمۇ سىئۇ Sioux ۋە چېيېن Cheyenne) بىلەن بولغان ئۇرۇشلىرىنى بايان قىلىدۇ. بۇ دەۋردىكى ئۇرۇشلار «ھىندىئان ئۇرۇشلىرى» ھەققىدىكى ئومۇمىي تەسەۋۋۇرنى شەكىللەندۈرگەن.

• ۋاشىتا ئۇرۇشى (1868): پولكوۋنىك جورج ئارمستروڭ كاستېر (George Armstrong Custer) نىڭ قىش پەسلىدە، تاڭ ئېتىشتىن بۇرۇن چېيېنلارنىڭ كەنتىگە تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىپ، ئۇلارنىڭ كەپىلىرىنى، يېمەكلىكلىرىنى ۋە ئاتلىرىنى يوقىتىۋەتكەنلىكى تەپسىلىي تەسۋىرلەنگەن. بۇ، ئامېرىكا ئارمىيەسىنىڭ ھىندىئانلارنىڭ ئىقتىسادىي ئاساسىنى ۋەيران قىلىش ئارقىلىق ئۇلارنى تەسلىم بولۇشقا مەجبۇرلايدىغان ئاساسلىق تاكتىكىسى ئىدى.
• گېنېرال جورج كرۇك (George Crook): ئاپتور كرۇكنى ئامېرىكا ئارمىيەسىدىكى ئەڭ يېڭىلىق ياراتقۇچى ۋە ئەقىللىق ئىسيانغا قارشى تۇرۇش قوماندانى دەپ تەسۋىرلەيدۇ. كرۇكنىڭ مۇۋەپپەقىيەت سىرى:
  1. ھىندىئان رازۋېدچىكلارنى كەڭ كۆلەمدە ئىشلىتىش («ياۋايىلارنى ياۋايىلارغا قارشى ئىشلىتىش»).
  2. ئېغىر ھارۋىلارنىڭ ئورنىغا يېنىك قېچىرلارنى ئىشلىتىپ، ئارمىيەنىڭ ھەرىكەتچانلىقىنى ئاشۇرۇش.
  3. ھىندىئانلارغا ئادىل مۇئامىلە قىلىشقا تىرىشىش.

• 874-بەت (ئاستىدىكى رەسىم): 7-ئامېرىكا ئاتلىق پولكىنىڭ 1868-يىلى ۋاشىتا دەرياسى بويىدىكى چېيېن كەنتىگە ھۇجۇم قىلىشى. رەسىم ئاستىدا: «پولكوۋنىك كاستېر تېخىمۇ چوڭ كۈچلەر تەرىپىدىن قورشىلىشتىن ئىلگىرى چېكىنىپ كېتەلىدى — بۇ قېتىم».

• 875-بەت: گېنېرال جورج كرۇك. رەسىم ئاستىدا: «ئۇ ئامېرىكا ئارمىيەسىدىكى ئەڭ ئۈنۈملۈك ۋە ئىنسانپەرۋەر ھىندىئان جەڭچىلىرىنىڭ بىرى ئىدى. ئۇ شۇنداق كەمتەر بولغاچقا، ‹ئۇنى بىر مونتانا كان ئىشچىسى دەپ ئويلاپ قېلىش مۇمكىن ئىدى›».

• كاستېرنىڭ ئاخىرقى جېڭى: كىچىك بىگخورن ئۇرۇشى (Battle of the Little Bighorn) نىڭ ئەمەلىيەتتە ئىستراتېگىيەلىك ئەھمىيىتىنىڭ چوڭ ئەمەسلىكى، ئۇنىڭ پەقەت ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ تېخىمۇ كۆپ ئەسكەر ئەۋەتىپ، ھىندىئانلارنى تېزراق بويسۇندۇرۇشىغا سەۋەب بولغانلىقى تەكىتلەنگەن.

23-27-باب: ياۋروپا ئىمپېرىيەلىرىنىڭ باشقا جايلاردىكى ئۇرۇشلىرى

بۇ بابلار ئامېرىكا بىلەن پاراللېل ھالدا، رۇسىيە، ئەنگىلىيە ۋە فرانسىيەنىڭ ئۆز ئىمپېرىيەلىرىدىكى پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرىنى قانداق باستۇرغانلىقىنى سېلىشتۇرۇپ بايان قىلىدۇ.

• 23-باب: شەرقنى بويسۇندۇرۇش: رۇسىيەنىڭ كاۋكازدىكى چېچەن ۋە داغىستان خەلقىنىڭ ئىمام شامىل رەھبەرلىكىدىكى 30 يىللىق غازات ئۇرۇشى (gazavat) نى باستۇرۇش جەريانىنى بايان قىلىدۇ. رۇسلار دەسلەپتە ئىنتايىن ۋەھشىي باستۇرۇش سىياسىتىنى قوللانغان، ئەمما بۇ پەقەت قارشىلىقنى تېخىمۇ كۈچەيتكەن. ئاخىرىدا، كىنياز بارىياتىنسكىي (Prince Bariatinsky) باشچىلىقىدا، ئۇلار ھەربىي بېسىم بىلەن بىر ۋاقىتتا، يەرلىك قەبىلە باشلىقلىرىنى پارا بېرىپ ئۆزىگە تارتىش، دىنىي ئۆلىمالارنى ئىشقا سېلىش ۋە يەرلىك ئۆرپ-ئادەتلەرگە ھۆرمەت قىلىشتەك سىياسىي ئۇسۇللارنى قوللىنىپ، شامىلنى يېتىم قالدۇرۇپ، غەلىبە قىلغان.

• 877-بەت: ئىمام شامىل. رەسىم ئاستىدا: «شامىل 1834-59-يىللىرى چېچىنىيە ۋە داغىستاندىكى مۇسۇلمان تاغلىقلارغا رەھبەرلىك قىلىپ، رۇسىيە ھۆكۈمرانلىقىغا قارشى تۇردى».

• 24-باب: قاراڭغۇ جىلغىلار: بىرىنچى ئەنگىلىيە-ئافغان ئۇرۇشى (1838–1842) دىكى ئەنگىلىيە ئارمىيەسىنىڭ پاجىئەلىك مەغلۇبىيىتى بايان قىلىنىدۇ. 16 مىڭ كىشىلىك پۈتۈن بىر ئارمىيەنىڭ كابۇلدىن چېكىنىش جەريانىدا ئافغان پارتىزانلىرى تەرىپىدىن پۈتۈنلەي يوقىتىلىشى، ياۋروپا ئارمىيەلىرىنىڭ تېخنىكىلىق ئۈستۈنلۈكىنىڭ مۇرەككەپ جۇغراپىيەلىك مۇھىت ۋە قەيسەر قارشىلىق ئالدىدا ھەمىشە ئىش بەرمەيدىغانلىقىنى ئىسپاتلىغان. ئەمما ئەنگىلىيە كېيىن «ئىنتىقام ئارمىيەسى» نى ئەۋەتىپ، ئافغانىستاننى قايتا بويسۇندۇرغان ۋە ئاخىرىدا ئۇنىڭ تاشقى سىياسىتىنى كونترول قىلىشتەك كىچىكرەك نىشانغا يېتىش بىلەن كۇپايىلەنگەن.

• 876-بەت (ئۈستىدىكى رەسىم): «بىر ئارمىيەنىڭ قالدۇقلىرى» ناملىق ماي بوياق رەسىم. رەسىم ئاستىدا: «بۇ ۋىكتورىيە دەۋرىدىكى رەسىم 1842-يىلى 16 مىڭ كىشىلىك ئەنگىلىيە-ھىندىستان ئېكىسپېدىتسىيەسىدىن ھايات قالغان بىردىنبىر ياۋروپالىق دوختۇر ۋىليام برايدوننىڭ جالالئابادقا يېتىپ كەلگەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ».

• 876-بەت (ئاستىدىكى رەسىم): پۇشتۇن جەڭچىلىرى. رەسىم ئاستىدا: «ئۇلار جېزائىل مىلتىقلىرى بىلەن 1840-يىللاردىن 1940-يىللارغىچە ھىندىستان-ئافغانىستان چېگراسىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنى ئاۋارە قىلدى».

• 26-باب: مەدەنىيەتلەشتۈرۈش ۋەزىپىسى: فرانسىيە مارشالى لىياۋتېينىڭ ماراكەشتە قوللانغان «ماي تامچىسى» ئىستراتېگىيەسى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلغان. ئۇ ھەربىي قىسىملارنى پەقەت جەڭ قىلغۇچى ئەمەس، بەلكى «قۇرۇلۇش ئېلىپ بارغۇچى» قىلىپ ئىشلىتىشنى تەشەببۇس قىلغان. يەنى، ھەربىي بازىلارنى قۇرۇش بىلەن بىرگە، بازار، دوختۇرخانا ۋە مەكتەپلەرنىمۇ قۇرۇپ، يەرلىك خەلقنىڭ تۇرمۇشىنى ياخشىلاش ئارقىلىق، ئۇلارنىڭ قەلبىنى قولغا كەلتۈرۈش. بۇ كېيىنكى دەۋرلەردىكى «ئاھالىلەرنى مەركەز قىلغان» ئىسيانغا قارشى تۇرۇش نەزەرىيەسىنىڭ ئاساسىنى سالغان.

• 878-بەت: مارشال ھۇبېرت لىياۋتېي. رەسىم ئاستىدا: «ماراكەشنىڭ 1912-25-يىللىرىدىكى ھۆكۈمرانى. ئەدەبىي تالانتقا ئىگە بۇ ئەسكەر تەسىرى كۈچلۈك ‹ماي تامچىسى› تىنچلاندۇرۇش نەزەرىيەسىنى ئىجاد قىلدى».

• 27-باب: كوماندولار: ئەنگىلىيە-بوئېر ئۇرۇشى پۈتۈنلەي باشقىچە بىر ئەھۋالنى، يەنى ياۋروپالىق پارتىزانلارنىڭ باشقا ياۋروپالىق ئىمپېرىيەگە قارشى تۇرۇشىنى بايان قىلىدۇ. بوئېرلارنىڭ «كوماندو» لىرى ئۆزلىرىنىڭ مىلتىق ئېتىش ماھارىتى ۋە يەرلىك مۇھىتقا پىششىقلىقى بىلەن ئەنگىلىيە ئارمىيەسىگە دەسلەپتە ئېغىر زەربە بەرگەن. ئەنگىلىيە ئاخىرىدا رەھىمسىز ۋاسىتىلەرنى قوللىنىپ، يەنى دېھقانچىلىق مەيدانلىرىنى كۆيدۈرۈپ، ئاياللار ۋە بالىلارنى «يىغىۋېلىش لاگېرلىرى» غا قاماپ، پارتىزانلارنىڭ خەلق بىلەن بولغان ئالاقىسىنى ئۈزۈپ، غەلىبە قىلغان. بۇ ۋەقە «يىغىۋېلىش لاگېرى» دېگەن ئاتالغۇنى دۇنياغا تونۇتقان.

• 879-بەت: گېنېرال كرىستىئان دې ۋېت. رەسىم ئاستىدا: «تەنتەك ئەمما تالانتلىق بوئېر پارتىزان رەھبىرى ۋە ئۇنىڭ خىزمەتچىلىرى. بوئېرلارنى ئۇلارنىڭ پوني ئاتلىرىدا تۇتۇش ئامېرىكا ھىندىئانلىرىنى تۇتۇشتەكلا قىيىن ئىدى».

• 880-بەت: بوئېر ئۇرۇشىدىكى ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ ۋەھشىيلىكى. رەسىم ئاستىدا: «ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرى بوئېر ئۇرۇشىدا رەھىمسىزلىك بىلەن نام چىقاردى، بۇ ‹يىغىۋېلىش لاگېرى› دېگەن ئاتالغۇنىڭ بارلىققا كېلىشىگە سەۋەب بولدى».

28-باب: ئىمپېرىيەنىڭ چۈشلۈك چاغلىرى (High Noon for Empire)

بۇ باب پۈتۈن كىتابنى خۇلاسىلەيدۇ. 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە، ياۋروپا ئىمپېرىيەلىرى قۇدرىتىنىڭ يۇقىرى پەللىسىگە چىققان بولسىمۇ، بوئېر ئۇرۇشى ۋە ئامېرىكىنىڭ فىلىپپىن ئىسيانىنى باستۇرۇشىغا ئوخشاش ۋەقەلەر، پارتىزانلىق ئۇرۇشىنى باستۇرۇشنىڭ تەننەرخىنىڭ بارغانسېرى ئۆسۈۋاتقانلىقىنى كۆرسەتكەن. ئاپتورنىڭ قارىشىچە، ئىمپېرىيەچىلىكنىڭ ئۆزى ئۆزىنى ۋەيران قىلىدىغان ئۇرۇقلارنى چاچقان. ئۇلار مۇستەملىكىلەردە مەكتەپ ۋە گېزىت-ژۇرناللارنى قۇرۇش ئارقىلىق، مىللەتچىلىك ۋە ماركسىزم قاتارلىق غەرب ئىدىيەلىرىنى تارقىتىپ، ئۆزلىرىگە قارشى تۇرىدىغان يېڭى بىر ئەۋلاد زىيالىيلارنى يېتىشتۈرگەن. كەلگۈسىدە، بۇ يېڭى ئەۋلاد پارتىزانلار پەقەت قورال بىلەنلا ئەمەس، بەلكى سىياسىي ئىدىيە ۋە ئاممىۋى پىكىر بىلەن قوراللىنىپ، ئىمپېرىيەلەرنى ئاغدۇرۇپ تاشلايدىغانلىقىغا ئىشارە قىلىنغان. بۇ، كېيىنكى كىتابلاردا بايان قىلىنىدىغان 20-ئەسىر تارىخىغا يول ئاچقان.

ئۈچىنچى بۆلۈمدىكى بارلىق سانلىق مەلۇماتلار

20-باب: يۈز بەرمىگەن ئۇرۇشلار (The Wars That Weren’t)

• 1914-يىلغىچە: ياۋروپالىقلار ۋە ئۇلارنىڭ ئەۋلادلىرى دۇنيا قۇرۇقلۇقىنىڭ 84% ىنى كونترول قىلدى. (151-بەت)
• 1800-يىلى: بۇ نىسبەت 35% ئىدى. (151-بەت)
• 1450-يىلى: بۇ نىسبەت پەقەت 15% ئىدى. (151-بەت)
• 20,000: 1879-يىلى ئىساندلۋانا (Isandlwana) دا ئەنگىلىيە قوشۇنىغا ھۇجۇم قىلغان زۇلۇ جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (152-بەت)
• 1,329: ئىساندلۋانادا ئۆلتۈرۈلگەن ئەنگىلىيە ۋە ئافرىقا ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (152-بەت)
• 120: روركىس درىفت (Rorke’s Drift) دىكى ئەنگىلىيە گارنىزونىنىڭ سانى. (152-بەت)
• 18: كامبۇلا (Kambula) جېڭىدە ئەنگىلىيەنىڭ يوقاتقان ئەسكەر سانى. (152-بەت)
• 2,000: كامبۇلا جېڭىدە زۇلۇلارنىڭ يوقاتقان ئەسكەر سانى. (152-بەت)

21-باب: پىستىرمىچىلىق ئۇرۇش ئۇسۇلى (The Skulking Way of War)

• 1755-يىلى 9-ئىيۇل: مونونگاھېلا (Monongahela) دىكى داڭلىق پىستىرما ھۇجۇمى يۈز بەرگەن ۋاقىت. (156-بەت)
• 600: يۇقىرىقى ھۇجۇمدا ئۆلتۈرۈلگەن 1,469 ئەسكەر ئىچىدىكى سان. (156-بەت)
• 347: 1622-يىلى 22-مارت جامېستوۋن (Jamestown) ھۇجۇمىدا ئۆلتۈرۈلگەن 1,240 مۇستەملىكىچى ئىچىدىكى سان. (158-بەت)
• 200: ئىنگلىزلار تەرىپىدىن زەھەرلىنىپ ئۆلتۈرۈلگەن پوۋخاتان (Powhatan) ھىندىلىرىنىڭ سانى. (158-بەت)
• 50: قايتىش يولىدا ئېتىۋېتىلگەن ھىندىلارنىڭ سانى. (158-بەت)
• 500: جورج ۋاشىنگتوننىڭ (George Washington) 500 ھىندىنىڭ 5,000 دائىمىي ئەسكەردىن كۈچلۈك بولىدىغانلىقىنى ئېيتقان سۆزى. (159-بەت)
• 200: 1609-يىلى شامپلايىن (Champlain) ۋە ئۇنىڭ ئىككى سەپدىشى دۇچ كەلگەن موخاۋك (Mohawk) ھىندىلىرىنىڭ سانى. (159-بەت)
• 95%: 1616- ۋە 1633-يىللىرىدىكى يۇقۇملۇق كېسەللىكلەردە ئۆلگەن يېڭى ئېنگلاند ھىندىلىرىنىڭ نىسبىتى. (161-بەت)
• 600 دىن 800 گىچە: پادىشاھ فىلىپ ئۇرۇشى (King Philip’s War, 1675–76) دا ئۆلگەن كۆچمەنلەرنىڭ سانى. (162-بەت)
• 5,000: شۇ ئۇرۇشتا ئۇرۇش، كېسەللىك ۋە ئاچارچىلىقتىن ئۆلگەن 11,600 ھىندى ئىچىدىكى سان. (162-بەت)
• 1,000: قۇل قىلىپ سېتىۋېتىلگەن ھىندىلارنىڭ سانى. (162-بەت)
• 2,000: مۇساپىرغا ئايلانغان ھىندىلارنىڭ سانى. (162-بەت)
• 253 يىل: مېتاكومنىڭ (Metacom) ئۆلۈمىدىن كېيىن ۋامپانوئاگ (Wampanoag) قەبىلىسىنىڭ كېيىنكى قېتىملىق يىغىلىشىغىچە ئۆتكەن ۋاقىت. (162-بەت)
• 600: ياۋروپالىقلار كەلگەندە شىمالىي ئامېرىكىدىكى «مۇستەقىل جەمئىيەتلەر»نىڭ سانى. (162-بەت)
• 4-5 مىليون: ئاسسۇرىيەلىكلەر تەرىپىدىن سۈرگۈن قىلىنغان خەلقلەرنىڭ سانى. (163-بەت)
• 70,000: 1830-يىلىدىكى «ھىندىلارنى كۆچۈرۈش قانۇنى» دىن كېيىن غەربكە يۈرۈش قىلىشقا مەجبۇر بولغان ھىندىلارنىڭ سانى. (164-بەت)
• 15,000: «يۇشۇرۇن كۆز ياشلىرى يولى» (Trail of Tears) دا ھاياتىدىن ئايرىلغانلارنىڭ سانى. (164-بەت)
• 1,500: ئىككىنچى سېمىنول ئۇرۇشىدا (Second Seminole War, 1835–42) ئۆلگەن ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (164-بەت)
• 30 مىليون دوللار: بۇ ئۇرۇشنىڭ چىقىمى. (164-بەت)

22-باب: غەربنى بويسۇندۇرۇش (The Winning of the West)

• 100 دىن 200 گىچە: 1868-يىلى 26-نويابىر ئوساج (Osage) ھىندى رازۋېدكىچىلىرى بايقىغان ئۇرۇش گۇرۇپپىسىنىڭ سانى. (166-بەت)
• 103: كاستېرنىڭ (Custer) ۋاشىتا (Washita) جېڭىدە ئۆلتۈردۈم دېگەن جەڭچىلەرنىڭ سانى. (169-بەت)
• 20 دىن ئاز: چېيېن (Cheyenne) قەبىلىسىنىڭ ئۆلگەن ئەرلىرىنىڭ سانى. (169-بەت)
• 1,109 ئامېرىكا ئەسكىرى، 461 پۇقرا، 5,500 دىن ئارتۇق ھىندى: 1848-1890-يىللىرى مىسسىسىپى دەرياسىنىڭ غەربىدىكى توقۇنۇشلاردا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (170-بەت)
• 270,000: 19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىكى غەربتىكى ھىندىلارنىڭ نوپۇسى. (171-بەت)
• 100,000 دىن ئاز: «دۈشمەن» قەبىلىلەرنىڭ نوپۇسى. (171-بەت)
• 30,000 دىن ئاز: 1866-يىلىدىكى سىيۇ (Sioux) قەبىلىسىنىڭ نوپۇسى. (171-بەت)
• 27,000: 1874-يىلىدىكى ئامېرىكا ئارمىيىسىدىكى ئوفىتسېر ۋە ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (171-بەت)
• 266 مۈڭگۈز، 327 ئادەم: 1883-يىلى گېنېرال كروكنىڭ (George Crook) گېرونىمونى (Geronimo) قوغلاشتا ئىشلەتكەن قوشۇنىنىڭ تەركىبى. (173-بەت)
• 2,500 مىل: گېرونىمونى قوغلاش ھەرىكىتىنىڭ مۇساپىسى. (174-بەت)
• 597: 1876-يىلى 25-ئىيۇن كىچىك بىگخورن (Little Bighorn) جېڭىدىكى يەتتىنچى ئاتلىق پولكىنىڭ ئوفىتسېر-ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (174-بەت)
• 6,000 دىن 7,000 غىچە: جەڭ مەيدانىدىكى ھىندىلارنىڭ ئومۇمىي سانى. (174-بەت)
• 1,000 دىن 2,000 غىچە: جەڭچىلەرنىڭ سانى. (174-بەت)
• 262: كاستېر بىلەن بىللە قازا قىلغان ئەسكەر، رازۋېدكىچى ۋە پۇقرالارنىڭ سانى. (175-بەت)
• 600: 1755-يىلى مونونگاھېلادا ئۆلگەن ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (175-بەت)
• 600 دىن ئارتۇق: 1791-يىلى ئوخىيودا گېنېرال ئارتۇر ساينت كلېيىرنىڭ (Arthur St. Clair) مەغلۇبىيىتىدە ئۆلگەن ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (175-بەت)
• 500: پولكوۋنىك نېلسون مايلېس (Nelson A. Miles) نىڭ پىيادە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (176-بەت)

23-باب: شەرقنى بويسۇندۇرۇش (The Winning of the East)

• 1,400 فۇت: ماسادا (Masada) قورغىنىنىڭ دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى. (178-بەت)
• 1,000 دىن ئاز: مىلادىيە 73-يىلى ماسادادا ئۆزىنى ئۆلتۈرۈۋالغان يەھۇدىي زېئالوت (Zealot) مەزھىپىدىكىلەرنىڭ سانى. (178-بەت)
• 15,000: ماسادانى قورشاۋغا ئالغان رىم ئارمىيىسىنىڭ سانى. (178-بەت)
• 10,000: 1832-يىلى 17-ئۆكتەبىر گىمرى (Gimri) نى قورشاۋغا ئالغان رۇس ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (179-بەت)
• 500: 1832-يىلى 8-ئايدا غازى مۇھەممەد (Ghazi Muhammad) پىستىرمىغا چۈشۈرگەن كازاكلارنىڭ سانى. (179-بەت)
• 100 دىن ئارتۇق: يۇقىرىقى پىستىرمىدا ئۆلتۈرۈلگەن كازاكلارنىڭ سانى. (179-بەت)
• 600 دىن ئارتۇق: 1832-يىلى رۇسلار ھۇجۇم قىلغان گېرمېنچۇگ (Germentchug) يېزىسىدىكى ئۆيلەرنىڭ سانى. (180-بەت)
• 72: بۇ جەڭدە ئۆلگەن مۇرىدلارنىڭ سانى. (180-بەت)
• 200,000: 1829-يىلىدىكى چېچىنىيە ۋە داغىستاننىڭ نوپۇسى. (183-بەت)
• 10,000 دىن ئارتۇق: شامىل (Shamil) سەپەرۋەر قىلغان مۇرىدلارنىڭ سانى. (184-بەت)
• 12%: شامىلنىڭ يەرلىك كەنتتىكىلەردىن تەلەپ قىلغان يىللىق باج نىسبىتى. (184-بەت)
• 30,000 دىن 200,000 گىچە: قىرىم ئۇرۇشى مەزگىلىدە كاۋكازدىكى رۇس ئەسكەرلىرىنىڭ سانىنىڭ ئېشىشى. (184-بەت)
• 400: 1859-يىلى 25-ئاۋغۇست گۇنىب (Gunib) قورغىنىدا شامىل بىلەن بىللە قالغان ئەگەشكۈچىلەرنىڭ سانى. (186-بەت)
• 40,000: قورشاۋغا ئالغان رۇس ئارمىيىسىنىڭ سانى. (186-بەت)
• 24,000: 1801-1864-يىللىرى كاۋكازدىكى پۈتۈن ھەربىي ھەرىكەتتە ئۆلگەن رۇس ئەسكەر ۋە ئوفىتسېرلىرىنىڭ سانى. (186-187-بەت)

24-باب: قاراڭغۇ جىلغىلار (Dark Defiles)

• 4,500: 1842-يىلى 6-يانۋار كابۇل (Kabul) دىن چېكىنگەن ئەنگىلىيە-ھىندىستان ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (188-بەت)
• 12,000: قوشۇنغا ئەگەشكەن پۇقرالارنىڭ سانى. (188-بەت)
• 15,100: 1838-يىلىدىكى ھىندى دەرياسى ئارمىيىسىدىكى ئەنگىلىيە ۋە ھىندىستان ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (190-بەت)
• 6,000: شاھ شۇجائۇل مۇلك (Shah Shuja ul-Mulkh) نىڭ ياللانما ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (190-بەت)
• 38,000: قوشۇنغا ئەگەشكەن پۇقرالارنىڭ سانى. (190-بەت)
• 30,000: يۈك توشۇيدىغان تۆگىلەرنىڭ سانى. (190-بەت)
• 300 دىن ئارتۇق: سىر روبېرت سېل (Sir Robert Sale) نىڭ 1841-يىلى جالالئابادقا چېكىنگەندىكى يوقىتىشلىرى. (191-بەت)
• 3,000: خۇرد-كابۇل (Khurd-Kabul) ئېغىزىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (192-بەت)
• 100 دىن ئارتۇق: ئەسىرگە چۈشكەن ئەنگىلىيەلىكلەرنىڭ سانى. (192-بەت)
• 16,000: كابۇلدىن چېكىنگەن قوشۇندىكى ئومۇمىي ئادەم سانى (700 دىن ئارتۇقى ياۋروپالىق). (192-بەت)
• 14,000: 1842-يىلى ئەنگىلىيەنىڭ ئەۋەتكەن «ئىنتىقام ئارمىيىسى»نىڭ سانى. (193-بەت)
• 10,000 غا يېقىن: ئەنگىلىيەنىڭ ئىككىنچى ئافغان ئۇرۇشىدىكى يوقىتىشلىرى (كۆپىنچىسى كېسەلدىن). (194-بەت)
• 1,000 غا يېقىن: مايۋاند (Maiwand) جېڭىدە 2,500 ئەسكەر ئىچىدە ئۆلتۈرۈلگەن ئەسكەر سانى. (194-بەت)

25-باب: شىمالىي-غەربىي چېگرا (Northwest Frontier)

• 30 يىل: پولكوۋنىك سىر روبېرت ۋاربارتوننىڭ (Sir Robert Warburton) رايوندا تۇرغان ۋاقتى. (197-بەت)

26-باب: مەدەنىيەتلەشتۈرۈش بۇرچى (Mission Civilisatrice)

• 68,000: 1899-يىلى ھىندىستاندا تۇرۇشلۇق ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (201-بەت)
• 250 مىليون: ھىندىستاننىڭ نوپۇسى. (201-بەت)
• 51,000: ئىمپېرىيەنىڭ باشقا جايلىرىدا تۇرۇشلۇق ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (201-بەت)
• 41 مىليون: ئافرىقىدىكى مۇستەملىكىلەرنىڭ نوپۇسى. (201-بەت)
• 10,000 دىن ئارتۇق: گاللىيېنى (Gallieni) نىڭ يەرلىك كەنتتىكىلەرگە تارقىتىپ بەرگەن مىلتىق سانى. (203-بەت)
• 5.4 مىليون: ماراكەشتىكى ئەرەب ۋە بەربەرلەرنىڭ نوپۇسى. (204-بەت)
• 5,000 ئەسكەر، 1,500 قېچىر، 2,000 تۆگە: پولكوۋنىك مانگىننىڭ (Charles Mangin) قوشۇنىنىڭ تەركىبى. (205-بەت)
• 10,000 دىن ئارتۇق: ئەھمەد ئەل-ھىبانىڭ (Ahmed el-Hiba) قوشۇنىنىڭ سانى. (206-بەت)
• 2,000 دىن ئارتۇق: 1912-يىلى 6-سېنتەبىردىكى جەڭدە ئۆلگەن ماراكەشلىكلەرنىڭ سانى. (206-بەت)
• 2: شۇ جەڭدە ئۆلگەن فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (206-بەت)
• 60,000: 1914-يىلى لىياۋتېينىڭ (Lyautey) فرانسىيەگە ئەۋەتكەن ئەسكەر سانى. (206-بەت)
• 500,000 دىن ئارتۇق: 1926-يىلى ئابد ئەل-كرىمنى (Abd el-Krim) مەغلۇپ قىلغان فرانسىيە-ئىسپانىيە بىرلەشمە قوشۇنىنىڭ سانى. (206-بەت)

27-باب: كوماندولار (Commandos)

• 3,000: 1899-يىلى 12-ئايدىكى «قارا ھەپتە» دە ئەنگىلىيەنىڭ ئۆلگەن ۋە يارىلانغان ئەسكەر سانى. (208-بەت)
• 12: يوقىتىلغان زەمبىرەكلەرنىڭ سانى. (208-بەت)
• 38 مىليون: ئەنگىلىيەنىڭ نوپۇسى. (210-بەت)
• 219,000: بوئېرلارنىڭ (Boers) نوپۇسى. (210-بەت)
• 50,000 غا يېقىن: ئۇرۇشنىڭ دەسلەپكى ئايلىرىدا بوئېرلارنىڭ يىغقان ئارمىيە سانى. (210-211-بەت)
• 20,000 دىن 250,000 گىچە: 1900-يىلى ئەتىيازدا ئەنگىلىيە قوشۇنىنىڭ سانىنىڭ كۆپىيىشى. (211-بەت)
• 30,000: 1900-يىلى يازدا قالغان بوئېر جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (211-بەت)
• 2,000: دې ۋېتنىڭ (De Wet) ساننانىڭ پوچتىسىغا (Sanna’s Post) ھۇجۇم قىلغان ئەسكەر سانى. (212-بەت)
• 350 ئۆلگەن-يارىلانغان، 480 تۇتقۇن: بۇ ھۇجۇمدا ئەنگىلىيەنىڭ يوقىتىشلىرى. (212-بەت)
• 30,000: 20 مىل دائىرە ئىچىدىكى ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (213-بەت)
• 250: يان سمۇتسنىڭ (Jan Christiaan Smuts) كاپ مۇستەملىكىسىگە ئېلىپ كىرگەن ئەسكەر سانى. (213-بەت)
• 2,000 مىل: سمۇتسنىڭ قوشۇنىنىڭ قىلغان يۈرۈش مۇساپىسى. (214-بەت)
• 30,000: كۆيدۈرۈۋېتىلگەن دېھقانچىلىق مەيدانلىرىنىڭ سانى. (215-بەت)
• 3.6 مىليون: بوغۇزلانغان قوي سانى. (215-بەت)
• 150,000 دىن ئارتۇق: «يىغىۋېلىش لاگېرلىرى»غا قامالغان بوئېر ئاياللىرى ۋە بالىلىرىنىڭ سانى. (216-بەت)
• 25,000 دىن ئارتۇق: لاگېرلاردا يۇقۇملۇق كېسەللەردىن قازا قىلغانلارنىڭ سانى. (216-بەت)
• 2,000: بوئېرلارغا ياردەم بېرىش ئۈچۈن كەلگەن چەتئەللىك پىدائىيلارنىڭ سانى. (217-بەت)
• 8,000: سېلىنغان قاماللارنىڭ سانى. (218-بەت)
• 2,400 دىن ئارتۇق: توقۇنۇش جەريانىدا ئەنگىلىيە ھەربىي ئاخبارات بۆلۈمىنىڭ كېڭەيگەن خادىم سانى (280 دىن). (218-بەت)
• 20,000 دىن ئارتۇق: ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندا مەيداندا قالغان بوئېر جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (220-بەت)
• 7,000 بوئېر ئەسكىرى ۋە 22,000 ئەنگىلىيە ئەسكىرى: ئۇرۇشتا قازا قىلغان ئەسكەرلەر سانى. (221-بەت)
• 25,000 دىن ئارتۇق: يىغىۋېلىش لاگېرلىرىدا قازا قىلغان پۇقرالارنىڭ سانى. (221-بەت)

28-باب: ئىمپېرىيەنىڭ ئاۋات چۈش ۋاقتى (High Noon for Empire)

• 7 مىليون: فىلىپپىنلىقلارنىڭ سانى. (223-بەت)
• 4,234: فىلىپپىن ئىسيانىدا قازا قىلغان ئامېرىكا ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (223-بەت)
• 16,000: جەڭدە ئۆلتۈرۈلگەن فىلىپپىنلىق جەڭچىلەرنىڭ سانى. (223-بەت)
• 200,000: كۆپىنچىسى كېسەلدىن قازا قىلغان فىلىپپىنلىق پۇقرالارنىڭ سانى. (223-بەت)

---

تۆتىنچى بۆلۈم: بومبا ئاتقۇچىلار: خەلقئارالىق تېرورلۇقنىڭ تۇنجى دەۋرى (226-290 بەتلەر)

• خەرىتە (226-227 بەتلەر): «بومبا ئاتقۇچىلار» ناملىق بۇ خەرىتە تېرورلۇقنىڭ تۇنجى خەلقئارالىق دەۋرىدىكى ئاساسلىق پائالىيەت نۇقتىلىرىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇنىڭدا ئامېرىكىدىكى «قانلىق كانزاس» (1854-59) ۋە خارپېرس فېررى (Harpers Ferry) ھۇجۇمى (1859)، ياۋروپادا دۇبلىندىكى پاسخا قوزغىلىڭى (1916) ۋە مۇستەقىللىق ئۇرۇشى (1919-21)، موسكۋا ۋە سانت-پېتېربۇرگدىكى نىھىلىستلارنىڭ پائالىيەتلىرى (1879-81) ۋە ئانارخىستلارنىڭ فرانسىيە، ئىتالىيە، ئىسپانىيەدىكى ھۇجۇملىرى (1880-1939)، ھەمدە ئوتتۇرا شەرقتىكى ھاششاشىيلار (Assassins) نىڭ پائالىيەت ئورۇنلىرى (1090-1256) قاتارلىقلار بەلگىلەنگەن.

بۇ بۆلۈم 19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە بولغان تېرورلۇق ھەرىكەتلىرىنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە تەرەققىياتىغا مەركەزلەشكەن. بۇ دەۋردە تۇنجى قېتىم خەلقئارالىق تېرورلۇق ھەرىكەتلىرى بارلىققا كەلگەن.

• 29-باب: ئۆزىنى قۇربان قىلغۇچى پىچاقچىلار (Suicide Knifers): ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئىسمائىلىيە مەزھىپىدىكى ھاششاشىيلار (Assassins) نىڭ سىياسىي ۋە دىنىي رەھبەرلەرنى قەستلەش ئارقىلىق قانداق قورقۇنچ سالغانلىقى بايان قىلىنغان. ئۇلار تېرورلۇقنى سىستېمىلىق قوللانغان تۇنجى تەشكىلاتلارنىڭ بىرى.

• 30-باب: جون بروۋننىڭ جەسىتى (John Brown’s Body): ئامېرىكا ئىچكى ئۇرۇشىدىن ئىلگىرى، قۇللۇق تۈزۈمىگە قارشى تۇرغۇچى جون بروۋننىڭ كىچىك تىپتىكى تېرورلۇق ھۇجۇملىرى ئارقىلىق پۈتۈن دۆلەتنى قانداق تەۋرىتىپ، ئىچكى ئۇرۇشنىڭ پارتىلىشىغا تۈرتكە بولغانلىقى بايان قىلىنغان.

• 31-باب: قايتا قۇرۇشنىڭ ۋەيران بولۇشى (The Destruction of Reconstruction): ئامېرىكا ئىچكى ئۇرۇشىدىن كېيىن، كۇ كلاكس كلان (Ku Klux Klan) نىڭ جەنۇبتىكى قارا تەنلىكلەر ۋە ئۇلارنىڭ ھوقۇقىنى قوللىغۇچىلارغا قارشى كەڭ كۆلەملىك تېرورلۇق ھەرىكىتى ئېلىپ بېرىپ، ئاخىرىدا فېدېرال ھۆكۈمەتنىڭ قايتا قۇرۇش سىياسىتىنى مەغلۇپ قىلغانلىقى بايان قىلىنغان.
  • مۇھىم نۇقتا: KKK تارىختىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك تېرورلۇق تەشكىلاتلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇلارنىڭ غەلىبىسى ئاساسلىقى يەرلىك ئاق تەنلىكلەرنىڭ كەڭ قوللىشىغا ئېرىشكەنلىكىدىن بولغان.
• 32-باب: ئەمەلىيەت ئارقىلىق تەشۋىق قىلىش (Propaganda by the Deed): 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىكى ئانارخىستلارنىڭ «ئەمەلىيەت ئارقىلىق تەشۋىق قىلىش» شۇئارى ئاستىدا ياۋروپا ۋە ئامېرىكىدىكى دۆلەت ئەربابلىرى ۋە ئادەتتىكى پۇقرالارغا قارشى بومبا ھۇجۇملىرى ئېلىپ بارغانلىقى، ئەمما ئاخىرىدا ھېچقانداق سىياسىي مەقسەتكە يېتەلمەي مەغلۇپ بولغانلىقى بايان قىلىنغان.

بۇ بۆلۈمنىڭ تېخىمۇ تەپسلىيرەك مەزمۇنى:

بۇ كىتاب پارتىزانلىق ئۇرۇشى تارىخىدىكى يەنە بىر مۇھىم تېمىغا — زامانىۋى تېرورلۇقنىڭ بارلىققا كېلىشىگە مەركەزلەشكەن. ئاپتور بۇ بۆلۈمدە پارتىزانلىق ئۇرۇشى بىلەن تېرورلۇقنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى پەرقنى ئېنىق ئايرىپ، تېرورلۇقنىڭ ئاساسلىقى بىگۇناھ پۇقرالارنى نىشان قىلىش ئارقىلىق جەمئىيەتتە قورقۇنچ پەيدا قىلىپ، سىياسىي مەقسەتكە يېتىشنى كۆزلەيدىغانلىقىنى تەكىتلەيدۇ. 19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە بولغان بۇ دەۋر، سانائەت ئىنقىلابى ئېلىپ كەلگەن يېڭى تېخنىكىلار (دىنامىت، قايتا ئوق قاچىلىنىدىغان تاپانچا) ۋە يېڭى ئىدىيەلەر (ئانارخىزم، سوتسىيالىزم، مىللەتچىلىك) نىڭ تۈرتكىسىدە، تېرورلۇقنىڭ تۇنجى قېتىم خەلقئارالىق بىر ھادىسىگە ئايلانغان «ئالتۇن دەۋرى» ھېسابلىنىدۇ. بۇ كىتاب ئامېرىكا، ياۋروپا ۋە ئوتتۇرا شەرق قاتارلىق جايلاردىكى بىر قانچە تىپىك تېرورلۇق ھەرىكىتىنى چوڭقۇر تەھلىل قىلىش ئارقىلىق، تېرورلۇقنىڭ مۇۋەپپەقىيەت ۋە مەغلۇبىيەتلىرىنىڭ سەۋەبلىرىنى، شۇنداقلا ئۇنىڭ تارىخقا كۆرسەتكەن غايەت زور تەسىرىنى ئېچىپ بېرىدۇ.

ھەربىر بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى

29-باب: ئۆزىنى قۇربان قىلغۇچى پىچاقچىلار (Suicide Knifers)

بۇ باب زامانىۋى تېرورلۇقنىڭ يىلتىزىنى ئوتتۇرا ئەسىرگىچە سۈرۈشتۈرۈپ، ھاششاشىيلار (Assassins) تەشكىلاتىنى تەھلىل قىلىدۇ. ئاپتور تېرورلۇق بىلەن ئادەتتىكى قەستلەش ياكى پارتىزانلىق ھەرىكىتىنى ئايرىپ، ھاششاشىيلارنى سىستېمىلىق ھالدا تېرورلۇقنى سىياسىي قورال قىلغان تۇنجى گۇرۇپپىلارنىڭ بىرى دەپ قارايدۇ.

• كىملىكى ۋە مەقسىتى: ئۇلار 11-ئەسىردە بارلىققا كەلگەن شىئە مەزھىپىدىكى نىزارى ئىسمائىلىيە تارمىقى بولۇپ، سۈننىي سەلجۇق ئىمپېرىيەسىنىڭ زىيانكەشلىكىگە ئۇچرىغان. ئۇلارنىڭ رەھبىرى ھەسەن سابباھ (Hasan-i Sabbah) بولۇپ، ئۇ ئالامۇت قەلئەسىدە تۇرۇپ، پۈتۈن ئوتتۇرا شەرققە قورقۇنچ سالغان. ئۇلارنىڭ مەقسىتى ئۆز مەزھىپىنىڭ ھايات قېلىشى ئۈچۈن بىر بىخەتەر ماكان يارىتىش ئىدى.
• تاكتىكىسى: ئۇلارنىڭ ئاساسلىق تاكتىكىسى «فەدائىي» (fedayeen)، يەنى ئۆزىنى قۇربان قىلغۇچىلارنى ئەۋەتىپ، دۈشمەننىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك ھەربىي ۋە سىياسىي ئەمەلدارلىرىنى، دىنىي ئۆلىمالىرىنى خەنجەر بىلەن ئۆلتۈرۈش ئىدى. بۇ فەدائىيلەر ۋەزىپىنى ئورۇندىغاندىن كېيىن قېچىشقا ئۇرۇنمايتتى، شۇڭا ئۇلارنى «ئۆزىنى قۇربان قىلغۇچى پىچاقچىلار» دېيىشكە بولىدۇ.
• مۇھىم نۇقتا: ھاششاشىيلارنىڭ زامانىۋى تېرورچىلاردىن مۇھىم بىر پەرقى بار: «ئۇلار پەقەت چوڭ ۋە كۈچلۈكلەرگىلا ھۇجۇم قىلاتتى، ھەرگىزمۇ ئادەتتىكى خەلققە زىيان يەتكۈزمەيتتى» (231-بەت). بۇ ئۇلارنىڭ ھۇجۇملىرىنىڭ نىشانىنىڭ ئېنىقلىقى ۋە سىياسىي تەسىرىنىڭ چوڭقۇرلىقىنى كاپالەتلەندۈرگەن.

30-باب: جون بروۋننىڭ جەسىتى (John Brown’s Body)

بۇ باب زامانىۋى تېرورلۇقنىڭ ئامېرىكىدىكى باشلىنىشىنى جون بروۋن (John Brown) نىڭ پائالىيەتلىرى بىلەن باغلايدۇ.

• 881-بەت: جون بروۋن. رەسىم ئاستىدا: «جون بروۋن قورقۇنچلۇق بىر پارتىزان رەھبىرى بولۇپ، ئۇنىڭ خارپېرس فېررىغا قىلغان ھۇجۇمى بىر ئاپەت ئىدى. ئەمما ئۇ قۇللۇق تۈزۈمىنى ئاخىرلاشتۇرغان ئۇرۇشنى قوزغاشقا ياردەم بەرگەن ئۇلۇغ بىر تېرورچى ئىدى».

• كىملىكى ۋە مەقسىتى: جون بروۋن قۇللۇق تۈزۈمىگە قارشى تۇرىدىغان، دىنىي ئەقىدىسى كۈچلۈك بىر ئاق تەنلىك ئابولىتسىئونىست ئىدى. ئۇ قۇللۇقنى «بارلىق رەزىللىكلەرنىڭ يىغىندىسى» دەپ قاراپ، ئۇنى يوقىتىش ئۈچۈن زوراۋانلىق ئىشلىتىش كېرەكلىكىگە ئىشىنەتتى.
• پائالىيەتلىرى: 1856-يىلى، ئۇ «قانلىق كانزاس» تا بىر قانچە قۇللۇق تەرەپدارىنى ۋەھشىيلەرچە ئۆلتۈرۈپ، پۈتۈن دۆلەتنى زىلزىلىگە سالغان پوتتاۋاتومى قىرغىنچىلىقى (Pottawatomie massacre) نى پىلانلىغان. 1859-يىلى، ئۇ 21 نەپەر ئەگەشكۈچىسى بىلەن خارپېرس فېررى (Harpers Ferry) دىكى فېدېرال قورال-ياراغ ئىسكىلاتىغا ھۇجۇم قىلىپ، قۇللار قوزغىلىڭىنى قوزغىماقچى بولغان.
• ئاقىۋىتى: ھەربىي جەھەتتىن پۈتۈنلەي مەغلۇپ بولغان بولسىمۇ، جون بروۋن سوتلىنىش جەريانى ۋە ئۆلۈمى ئارقىلىق شىمالدىكى قۇللۇققا قارشى تۇرغۇچىلار ئۈچۈن بىر شەھىد ۋە قەھرىمانغا ئايلانغان. ئۇنىڭ ھەرىكىتى ۋە نۇتۇقلىرى ئاممىۋى پىكىرنى قۇتۇپلاشتۇرۇپ، ئامېرىكا ئىچكى ئۇرۇشىنىڭ پارتىلىشىغا بىۋاسىتە تۈرتكە بولغان. ئاپتور ئۇنى «ئىقتىدارسىز بىر پارتىزان، ئەمما بىرىنچى دەرىجىلىك بىر تېرورچى» دەپ تەسۋىرلىنىدۇ (240-بەت). ئۇنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى ئاخبارات ۋاسىتىلىرىنى ئۇستىلىق بىلەن ئىشلىتىپ، ئۆزىنىڭ داۋاسىنى پۈتۈن دۆلەتكە ئاڭلىتالىغانلىقىدا ئىدى.

31-باب: قايتا قۇرۇشنىڭ ۋەيران بولۇشى (The Destruction of Reconstruction)

بۇ باب ئامېرىكا ئىچكى ئۇرۇشىدىن كېيىنكى قايتا قۇرۇش (Reconstruction) دەۋرىدىكى كۇ كلاكس كلەن (Ku Klux Klan) نىڭ تېرورلۇق ھەرىكەتلىرىنى بايان قىلىدۇ ۋە ئۇنى تارىختىكى ئەڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك تېرورلۇق تەشكىلاتلىرىنىڭ بىرى دەپ قارايدۇ.

• مەقسىتى: KKK نىڭ مەقسىتى قارا تەنلىكلەرگە بېرىلگەن يېڭى سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي ھوقۇقلارنى يوقىتىش، جەنۇبتا ئاق تەنلىكلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى قايتا تىكلەش ئىدى.
• تاكتىكىسى: ئۇلارنىڭ تاكتىكىسى كەڭ كۆلەملىك، يېزا-قىشلاقلارنى ئاساس قىلغان تېرورلۇق ئىدى. ئۇلار كېچىلىرى نىقابلىنىپ، قارا تەنلىك رەھبەرلەر، ئوقۇتقۇچىلار، سايلامغا قاتناشقۇچىلار ۋە ئۇلارنى قوللايدىغان ئاق تەنلىكلەرنى قورقۇتۇش، ئۇرۇش، قىيناش ۋە ئۆلتۈرۈش ئارقىلىق پۈتۈن بىر ئىرقىي گۇرۇپپىنى سىياسىي جەھەتتىن بېسىقتۇردى.

• 882-بەت: مايور لېۋىس مېررىل. رەسىم ئاستىدا: «ئۇ قەيسەر بىر تەكشۈرگۈچى ئىدى، ئەمما ئۇ يورك ناھىيەسى، جەنۇبىي كارولىنادا ئېنىقلاپ چىققان KKK ئەزالىرىنى سوتلاپ جازالىيالمىدى».

• 883-بەت: «كۇ-كلۇكىسنىڭ زىيارىتى» ناملىق رەسىم. رەسىم ئاستىدا: «ئازاد قىلىنغان قۇللار ۋە ئۇلارنىڭ جۇمھۇرىيەتچى ھىمايىچىلىرىنى قورقۇتۇشنى مەقسەت قىلغان بۇ خىل قورقۇتۇش ھەرىكەتلىرى ئارقىلىق، ئاق تەنلىكلەرنى ئۈستۈن كۆرىدىغانلار قايتا قۇرۇشنىڭ ۋەدىلىرىنى ۋەيران قىلدى».

• غەلىبىسىنىڭ سەۋەبلىرى:
  1. كەڭ ئاممىۋى ئاساس: KKK جەنۇبتىكى ئاق تەنلىك جەمئىيىتىنىڭ كەڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن. نۇرغۇن جايلاردا، «پۈتۈن ئاق تەنلىك جامائەت» ئۇلارنىڭ سېپىدە ئىدى (246-بەت).
  2. ھۆكۈمەتنىڭ ئاجىزلىقى: فېدېرال ھۆكۈمەتنىڭ جەنۇبتا يېتەرلىك ئەسكىرى ۋە سىياسىي ئىرادىسى يوق ئىدى.
  3. نىشانىنىڭ چەكلىكلىكى: ئۇلار فېدېرال ھۆكۈمەتنى ئاغدۇرۇشنى ئەمەس، پەقەت جەنۇبتىكى ئىجتىمائىي تەرتىپنى ئۆزگەرتىشنىلا مەقسەت قىلغان. شۇڭا شىمالدىكىلەر ئاخىرىدا بۇنىڭغا كۆز يۇمدى.
• ئاقىۋىتى: KKK نىڭ 11 يىللىق تېرورلۇق ھەرىكىتى ئارقىلىق (تەخمىنەن 3000 ئادەم ئۆلتۈرۈلگەن)، ئارمىيە 4 يىللىق ئۇرۇشتا ئېرىشەلمىگەن نەتىجىگە ئېرىشىپ، قايتا قۇرۇشنى ۋەيران قىلدى ۋە جەنۇبتا يۈز يىل داۋاملىشىدىغان ئىرقىي ئايرىمىچىلىق تۈزۈمىنى ئورناتتى (248-بەت).

32-34-باب: ئانارخىستلار ۋە رۇس ئىنقىلابچىلىرى

بۇ بابلاردا تېرورلۇقنىڭ ياۋروپادا، بولۇپمۇ رۇسىيەدە قانداق يىلتىز تارتقانلىقى ۋە تەرەققىي قىلغانلىقى مۇھاكىمە قىلىنغان.

• 32-باب: ئەمەلىيەت ئارقىلىق تەشۋىق قىلىش: ئانارخىستلارنىڭ 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا ياۋروپا ۋە ئامېرىكىدا ئېلىپ بارغان بومبا ھۇجۇملىرى ۋە قەستلەشلىرى بايان قىلىنغان. ئۇلارنىڭ «پروپاگاندا بى دى دىد» (Propaganda by the Deed) شۇئارى بار بولۇپ، زوراۋانلىق ئارقىلىق خەلقنى ئويغىتىپ، دۆلەتنى يوقىتىشنى مەقسەت قىلاتتى. ئېمىل ھېنرى (Émile Henry) نىڭ پارىژدىكى بىر قەھۋەخانىغا بومبا تاشلىشى بۇنىڭ تىپىك مىسالى. ئانارخىستلار تۇنجى خەلقئارالىق تېرورلۇق ھەرىكىتىنى قوزغىغان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ تەشكىلىي قۇرۇلمىسى ئاجىز، ئىچكى جەھەتتە پارچىلانغان ۋە ئاممىۋى ئاساسى يوق بولغاچقا، ئاخىرىدا ھېچقانداق نەتىجىگە ئېرىشەلمەي مەغلۇپ بولغان.

• 884-بەت: ئېمىل ھېنرىنىڭ بومبىسىنىڭ پارىژدىكى كافې تېرمىنۇستا پارتىلىشى، 1894-يىل. رەسىم ئاستىدا: «ئانارخىستلار، تۇنجى خەلقئارالىق تېرورلۇق گۇرۇپپىلىرىنىڭ بىرى بولۇش سۈپىتى بىلەن، سىياسىي رەھبەرلەر ۋە ئادەتتىكى ‹بۇرژۇئازىيە› نى ئوخشاشلا ئۆلتۈردى».

• 33-34-باب: چار پادىشاھنى ئوۋلاش: رۇسىيەدىكى نىھىلىستلار (Nihilists) ۋە سوتسىيالىست ئىنقىلابچىلار (Socialist Revolutionaries) نىڭ چار پادىشاھ ھاكىمىيىتىگە قارشى ئېلىپ بارغان ئۇزۇن مۇددەتلىك ۋە سىستېمىلىق تېرورلۇق ھەرىكەتلىرى بايان قىلىنغان. ئۇلار ئانارخىستلارغا قارىغاندا تېخىمۇ تەشكىللىك ۋە ئىنتىزامچان ئىدى. «خەلق ئىرادىسى» (Narodnaya Volya) تەشكىلاتىنىڭ يەتتە قېتىملىق سۇيىقەستتىن كېيىن، 1881-يىلى چار پادىشاھ ئالېكساندېر II نى ئۆلتۈرۈشى بۇ ھەرىكەتنىڭ يۇقىرى پەللىسى ئىدى. 20-ئەسىرنىڭ بېشىدا، سوتسىيالىست ئىنقىلابچىلار پارتىيەسى تېخىمۇ كەڭ كۆلەملىك ھۇجۇملارنى قوزغاپ، مىڭلىغان ئەمەلدارلارنى ئۆلتۈرگەن. ھەتتا ستالىننىڭ ئۆزىمۇ ياش ۋاقتىدا كاۋكازدا بانكا بۇلاش ۋە قەستلەش ھەرىكەتلىرىگە قاتناشقان (265-بەت). گەرچە بۇ تېرورلۇق ھەرىكەتلىرى چار ھاكىمىيىتىنى بىۋاسىتە ئاغدۇرالمىغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ ھاكىمىيەت ئاساسىنى ئاجىزلىتىپ، 1917-يىلىدىكى ئىنقىلابقا يول ئاچقان.

• 886-بەت: سىبىرىيەگە سۈرگۈن قىلىنىشقا ھۆكۈم قىلىنغان رۇس نىھىلىستلىرى. رەسىم ئاستىدا: «چار پادىشاھ ھاكىمىيىتىنىڭ قاتتىق قوللۇقىغا قارىماي، ئۇنىڭ ساقچى كۈچى شۇنداق ئاز ۋە ئاجىز بولغاچقا، سولچىل تېرورچىلار خالىغانچە ۋەيرانچىلىق قىلالايتتى».

35-36-باب: ئىرېلاندىيە ۋە تېرورچىنىڭ روھىي دۇنياسى

بۇ ئاخىرقى ئىككى باب زامانىۋى مىللەتچىلىك تېرورلۇقىنىڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك بىر مىسالىنى ۋە تېرورچىلارنىڭ ئومۇمىي پىسخىكىسىنى تەھلىل قىلىدۇ.

• 35-باب: شىننېرلار ۋە پېلەرلار (Shinners and Peelers): ئىرېلاندىيە مۇستەقىللىق ئۇرۇشى (1919–1921) ۋە مايكول كوللىنس (Michael Collins) نىڭ رەھبەرلىكى بايان قىلىنغان. كوللىنس ئىستىخبارات (intelligence) نى ئۇرۇشنىڭ مەركىزى قىلىپ، ئەنگىلىيەنىڭ دۇبلىندىكى ئىستىخبارات تورىنى پۈتۈنلەي ۋەيران قىلغان. ئۇنىڭ «گۇرۇپپا» (The Squad) دەپ ئاتالغان قەستلەش ئەترىتى ئەنگىلىيە ئوفىتسېرلىرى ۋە جاسۇسلىرىنى نىشانلىق يوقىتىپ، ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتىنى قورقۇنچ ئىچىدە قويغان. 1920-يىلىدىكى «قانلىق يەكشەنبە» (Bloody Sunday) ۋەقەسىدە، كوللىنسنىڭ ئادەملىرى بىرلا كۈندە 14 نەپەر ئەنگىلىيە ئىستىخبارات ئوفىتسېرىنى ئۆلتۈرگەن. ئاخىرىدا، ئەنگىلىيە ئاممىۋى پىكرىنىڭ بېسىمى ئاستىدا، ھۆكۈمەت ئىرېلاندىيەگە مۇستەقىللىق بېرىشكە مەجبۇر بولغان. بۇ، ئىستىخبارات، تېرورلۇق ۋە ئاممىۋى پىكىرنى بىرلەشتۈرۈشنىڭ قانچىلىك كۈچلۈك بولىدىغانلىقىنى ئىسپاتلىغان.

• 885-بەت: مايكول كوللىنس. رەسىم ئاستىدا: «ئىرېلاندىيە جۇمھۇرىيەتچىلىك داۋاسىنىڭ 1919-21-يىللىرىدىكى مۇستەقىللىق ئۇرۇشىدىكى پىلانلىغۇچىسى. ئۇ ‹جەلپكارلىق ۋە مېھرىبانلىققا تولغان—ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىرگە خەتەرلىك ئوت ئىدى› دەپ تەسۋىرلەنگەن».

• 36-باب: تېرورچىنىڭ روھىي دۇنياسى (The Terrorist Mind): بۇ باب پۈتۈن كىتابنى خۇلاسىلەپ، «تىپىك تېرورچى» نىڭ بار-يوقلۇقىنى مۇھاكىمە قىلىدۇ. ئاپتورنىڭ قارىشىچە، تېرورچىلارنى بىرلا قېلىپقا سېلىش مۇمكىن ئەمەس. ئەمما ئۇلاردا ئورتاق بولغان بىر قانچە ئالاھىدىلىك بار: ئۇلار كۆپىنچە ياش، مەلۇم دەرىجىدە مائارىپ تەربىيەسى كۆرگەن، جەمئىيەتتىن چەتكە قېقىلغانلىق ھېسسىياتى كۈچلۈك ۋە بىر خىل ئىدېئولوگىيەگە ئىشىنىدۇ. ئۇلار ئىنتىقام، نام چىقىرىش ۋە ئىنكاس قوزغاش (revenge, renown, and reaction) نى مەقسەت قىلىدۇ. ئاپتور كوللىنسقا ئوخشاش سوغۇققان، ئەمەلىيەتچىل رەھبەرلەر بىلەن راۋاچول (Ravachol) غا ئوخشاش جىنايەتچى ياكى ساراڭلارنى سېلىشتۇرۇپ، تېرورلۇق ھەرىكىتىنىڭ ئىچىدىكى مۇرەككەپلىكنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

قىسقىسى، تۆتىنچى كىتاب پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ بىر تارمىقى بولغان تېرورلۇقنىڭ قانداق قىلىپ مۇستەقىل بىر كۈرەش شەكلىگە ئايلانغانلىقىنى، ئۇنىڭ زامانىۋى تېخنىكا ۋە ئىدىيەلەر بىلەن بىرلەشكەندە قانچىلىك زور ۋەيران قىلغۇچ كۈچكە ئىگە بولىدىغانلىقىنى، شۇنداقلا ئۇنىڭ مۇۋەپپەقىيىتىنىڭ ئاممىۋى قوللاش ۋە سىياسىي نىشاننىڭ ئېنىقلىقىغا قانچىلىك باغلىق ئىكەنلىكىنى چوڭقۇر ۋە ئەتراپلىق بايان قىلىپ بېرىدۇ.

تۆتىنچى بۆلۈمدىكى بارلىق سانلىق مەلۇماتلار

29-باب: ئۆزىنى قۇربان قىلغۇچى پىچاقچىلار (Suicide Knifers)

• 50: ھاسان-سابباھنىڭ (Hasan-i Sabbah) 30 يىللىق ھۆكۈمرانلىقى مەزگىلىدە ئۇنىڭ فىدائىيلىرى ئۆلتۈرگەنلەرنىڭ سانى. (229-بەت)
• 1192-يىلى: سىناننىڭ (Sinan) يېرۇسالېم ئەھلىسەلىپ پادىشاھلىقىنىڭ پادىشاھى كونرادنى (Conrad of Montferrat) ئۆلتۈرگۈزگەن ۋاقتى. (230-بەت)
• 1866-يىلى: دىنامىتنىڭ (Dynamite) كەشىپ قىلىنغان ۋاقتى. (232-بەت)
• 20 ھەسسە: دىنامىتنىڭ ئوق-دورىدىن كۈچلۈك بولۇش دەرىجىسى. (232-بەت)

30-باب: جون بروۋننىڭ جەسىدى (John Brown’s Body)

• 5: 1856-يىلى 24-ماي كېچىسى جون بروۋن (John Brown) تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن قۇللۇق تۈزۈم تەرەپدارلىرىنىڭ سانى. (234-بەت)
• 8: قۇللۇق تۈزۈم تەرەپدارى گېزىتنىڭ خەۋەر قىلغان ئۆلگۈچىلەر سانى. (235-بەت)
• 150: 1863-يىلى كۋانترىل (Quantrill) نىڭ لاۋرېنس (Lawrence) قا قىلغان ھۇجۇمىدا ئۆلتۈرگەن كىشىلەرنىڭ سانى. (235-بەت)
• 157: 1854-1861-يىللىرى كانزاستىكى زوراۋانلىقتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (236-بەت)
• 56: بۇلارنىڭ ئىچىدىكى سىياسىي سەۋەبتىن ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (236-بەت)
• 26: بروۋننىڭ قارا جەك (Black Jack) جېڭىدە يىغقان پىدائىيلىرىنىڭ سانى. (237-بەت)
• 25 دىن 50 گىچە: بروۋننىڭ قۇللار ئىسيانىنى قوزغاش ئۈچۈن كېرەك دەپ قارىغان ئادەم سانى. (238-بەت)
• 22: 1859-يىلى 16-ئۆكتەبىر خارپېرس فېررى (Harpers Ferry) دىكى قورال-ياراغ ئىسكىلاتىغا ھۇجۇم قىلغان بروۋننىڭ ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ سانى (5 ى قارا تەنلىك). (238-بەت)
• 35: بروۋن تەرىپىدىن تۇتۇپ تۇرۇلغان گۆرۈگە ئالغۇچىلارنىڭ سانى. (238-بەت)
• 90: روبېرت لى (Robert E. Lee) قوماندانلىقىدىكى ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيەسى پىيادە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (239-بەت)
• 10: ھۇجۇمدا ئۆلتۈرۈلگەن بروۋننىڭ ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ سانى (2 سى ئۇنىڭ ئوغلى). (239-بەت)

31-باب: قايتا قۇرۇشنىڭ ۋەيران بولۇشى (The Destruction of Reconstruction)

• 500,000: كۇ كلاكس كلان (Ku Klux Klan) ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش تەشكىلاتلارنىڭ ئەزالىرىنىڭ سانى. (242-بەت)
• 11: مايور لېۋىس مېررىلنىڭ (Lewis M. Merrill) يورك ناھىيىسىدە (York County) تەكشۈرگەن قەستلەپ ئۆلتۈرۈش دېلولىرىنىڭ سانى. (246-بەت)
• 600: قامچىلاش، ئۇرۇش ۋە شەخسىي زوراۋانلىق دېلولىرىنىڭ سانى. (246-بەت)
• 82: مېررىلنىڭ ئاتلىق ئەسكەرلىرى ئىككى كۈن ئىچىدە تۇتقان گۇماندارلارنىڭ سانى. (246-بەت)
• 1,355: كۇ كلاكس كلانغا قارشى سۇنۇلغان ئەرزنامىلەرنىڭ سانى. (247-بەت)
• 102: جىنايىتى بېكىتىلگەنلەرنىڭ سانى. (247-بەت)
• 5 يىل: بېرىلگەن ئەڭ ئۇزۇن جازا مۇددىتى. (247-بەت)
• 3,000: 11 يىللىق تېرورلۇق ھەرىكىتىدە ئۆلتۈرۈلگەن ئازاد قىلىنغان قۇللارنىڭ سانى. (248-بەت)
• 650,000 دىن 850,000 غىچە: تۆت يىللىق ئىچكى ئۇرۇشتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (248-بەت)

32-باب: ئەمەلىيەت ئارقىلىق تەشۋىق قىلىش (Propaganda by the Deed)

• 350 دىن ئارتۇق: 1894-يىلى 12-فېۋرال كەچتە تېرمىنۇس مېھمانخانىسىنىڭ (Hotel Terminus) قەھۋەخانىسىدىكى ئادەم سانى. (249-بەت)
• 4 قاداق: ئېمىل ھېنرى (Émile Henry) تاشلىغان بومبىنىڭ ئېغىرلىقى. (249-بەت)
• 20: يارىلانغانلارنىڭ سانى (بىرى كېيىن قازا قىلغان). (249-250-بەت)
• 5: 1892-يىلى 8-نويابىر ھېنرىنىڭ بومبىسى پارتلاپ ئۆلگەن ساقچىلارنىڭ سانى. (250-بەت)
• 15: ھېنرىنىڭ قەھۋەخانىدا ئۆلۈشىنى ئۈمىد قىلغان ئادەم سانى. (250-بەت)
• 20,000 ئۆلگەن، 40,000 تۇتقۇن: 1871-يىلى مايدىكى بىر ھەپتىلىك قانلىق جەڭدە يوقىتىلغان كوممۇنارلارنىڭ سانى. (250-بەت)
• 5,000 دىن ئارتۇق: فرانسىيە ساقچىلىرى بېكىتكىن انارخىستلارنىڭ سانى (1,000 ى خەتەرلىك دەپ قارالغان). (252-بەت)
• 22: 1893-يىلى بارسېلونادىكى تىياتىرخانىغا تاشلانغان بومبىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (253-بەت)
• 5: يارىلانغانلارنىڭ سانى. (253-بەت)
• 38: 1920-يىلى ۋال كوچىسىدىكى (Wall Street) پارتلاشتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (253-بەت)
• 11: 1892-1894-يىللىرى پارىژدىكى بومبا ھۇجۇملىرىنىڭ سانى. (254-بەت)
• 9: بۇ ھۇجۇملاردا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (254-بەت)
• 160 ئۆلگەن، 500 دىن ئارتۇق يارىلانغان: 1880-1914-يىللىرى 16 دۆلەتتە انارخىستلارنىڭ ھۇجۇمىدا يوقىتىلغانلارنىڭ سانى. (257-بەت)
• 93: بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن انارخىستلار ھۇجۇمىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (257-بەت)

33-باب: چار پادىشاھنى ئوۋلاش (Hunting the Tsar)

• 25: 1879-يىلى 26-ئاۋغۇست «خەلق ئىرادىسى» (Narodnaya Volya) تەشكىلاتىنىڭ ئىجرائىيە كومىتېتىدىكى ئەر-ئاياللارنىڭ سانى. (258-بەت)
• 11 ئۆلگەن، 56 يارىلانغان: 1880-يىلى 5-فېۋرال قىشلىق ئوردىدىكى پارتلاشتا يوقىتىلغانلارنىڭ سانى. (260-بەت)
• 20: 1881-يىلى 1-مارتتىكى ھۇجۇمدا زەخىملەنگەنلەرنىڭ سانى. (261-بەت)
• 7: چار پادىشاھقا قىلىنغان قەستلەش ھەرىكەتلىرىنىڭ سانى. (262-بەت)

34-باب: «كونترول قىلغىلى بولمايدىغان پارتلاش» (“An Uncontrollable Explosion”)

• 5: 1881-يىلى 3-ئاپرېل دارغا ئېسىلغان تېرورچىلارنىڭ سانى. (263-بەت)
• 20 يىل: ۋېرا فىگنېرنىڭ (Vera Figner) يالغۇز كامېردا ئۆتكۈزگەن ۋاقتى. (263-بەت)
• 13 ھەسسە: 1860-1914-يىللىرى روسىيەدىكى ئۇنىۋېرسىتېت ئوقۇغۇچىلىرى سانىنىڭ ئېشىشى. (263-بەت)
• 3 ھەسسىدىن ئارتۇق: 1860-1900-يىللىرى قەرەللىك ژۇرناللار سانىنىڭ ئېشىشى. (263-بەت)
• 21% دىن 40% گىچە: 1897-1914-يىللىرى ساۋاتلىق نىسبىتىنىڭ ئېشىشى. (263-264-بەت)
• 27 ئۆلگەن، 70 يارىلانغان: 1906-يىلى پيوتر ستولىپىنغا (Pyotr Stolypin) قىلىنغان ھۇجۇمدا يوقىتىلغانلارنىڭ سانى. (264-بەت)
• 18: ستولىپىننىڭ ھاياتىغا قىلىنغان ھۇجۇم سانى. (264-بەت)
• 2,000 غا يېقىن: 1905-1906-يىللىرى روسىيەدە يۈز بەرگەن بانكا بۇلاش دېلولىرىنىڭ سانى. (265-بەت)
• 250,000 رۇبلى (3.4 مىليون دوللار): 1907-يىلى 12-ئىيۇن تىفلىستىكى بۇلاڭچىلىقتا ئېلىنغان پۇل مىقدارى. (265-بەت)
• 17,000: 1897-1917-يىللىرى روسىيە ئىمپېرىيىسىدە تېرورچىلار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن ياكى يارىلانغانلارنىڭ سانى. (266-بەت)
• 161: 1895-يىلىدىكى ئوخرانانىڭ (Okhrana) پۈتۈن كۈنلۈك خىزمەتچىلىرىنىڭ سانى. (266-بەت)
• 10,000 دىن ئاز: گېندارمېس (Gendarmes) قوشۇنىنىڭ سانى. (266-بەت)
• 136 مىليون: روسىيە نوپۇسى. (266-بەت)
• 100 ھەسسە: روسىيەنىڭ فرانسىيەگە قارىغاندا ھەر بىر ئادەمگە توغرا كېلىدىغان ساقچى سانىنىڭ ئازلىقى. (266-بەت)
• 158: 1867-1894-يىللىرى چەكلەنگەن كىتابلارنىڭ سانى. (267-بەت)
• 44: شۇ يىللاردا سىياسىي جىنايەتلەر بىلەن ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغانلارنىڭ سانى. (267-بەت)
• 3,000 دىن 5,000 غىچە: 1905-06-يىللىرىدىكى ئىنقىلابتا ئۆلتۈرۈلگەنلەرنىڭ سانى. (267-بەت)
• 8,000 غا يېقىن: 1906-يىلى سىبىرىيەگە سۈرگۈن قىلىنغانلارنىڭ سانى. (267-بەت)

35-باب: شىننېرلار ۋە پىلېرلار (Shinners and Peelers)

• 5 كۈن: 1919-يىلى يانۋاردا دان برىن (Dan Breen) ۋە سەپداشلىرىنىڭ پىستىرمىدا ساقلىغان ۋاقتى. (269-بەت)
• 100 قاداق: ئۇلارنىڭ قولغا چۈشۈرمەكچى بولغان گېلىگنىت (gelignite) نىڭ مىقدارى. (269-بەت)
• 2,000: ئىرېلاندىيە جۇمھۇرىيەتچىلەر قېرىنداشلىقى (Fenians) نىڭ ئەزالىرىنىڭ سانى. (269-بەت)
• 12: 1867-يىلى فېنىيىلىكلەر تۈرمىدىن بىر ئەزاسىنى قاچۇرماقچى بولغاندا ئۆلگەن لوندونلۇقلارنىڭ سانى. (269-بەت)
• 1,500: 1916-يىلى 24-ئاپرېل پاسخا ھەپتىسىدە دۇبلىندا ھوقۇق تارتىۋالماقچى بولغان شىننېرلارنىڭ (Shinners) سانى. (270-بەت)
• 400 دىن ئارتۇق: پاسخا قوزغىلىڭىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (270-بەت)
• 16: قوزغىلاڭدىن كېيىن ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان رەھبەرلەرنىڭ سانى. (270-بەت)
• 100 مىل: سولوخېدبېگ (Soloheadbeg) بىلەن دۇبلىن ئارىسىدىكى ئارىلىق. (271-بەت)
• 26: بىرىنچى ئىرېلاندىيە پارلامېنتىغا قاتناشقان 76 ۋەكىل ئىچىدىكى سان. (271-بەت)
• 29 ياش: 1919-يىلىدىكى مايكول كوللىنسنىڭ (Michael Collins) يېشى. (272-بەت)
• 4: دۇبلىن شەھەرلىك ساقچى ئىدارىسىنىڭ G دىۋىزىيىسىدىن كوللىنسقا مەخپىي دوكلات بەرگەنلەرنىڭ سانى. (274-بەت)
• 12 دىن ئارتۇق: فورما كىيگەن ساقچىلار ئىچىدىكى جاسۇسلارنىڭ سانى. (274-بەت)
• 12: 1920-يىلى ئەتىيازغىچە ئۆلتۈرۈلگەن دۇبلىن ساقچىلىرىنىڭ سانى. (274-بەت)
• 8: بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (274-بەت)
• 14 ئۆلگەن، 5 يارىلانغان: 1920-يىلى 21-نويابىردىكى «قانلىق يەكشەنبە» (Bloody Sunday) كۈنى ئۆلتۈرۈلگەن ئەنگىلىيەلىكلەرنىڭ سانى. (275-بەت)
• 12: كروك باغچىسىدا (Croke Park) ئۆلتۈرۈلگەن پۇقرالارنىڭ سانى. (276-بەت)
• 60: يارىلانغانلارنىڭ سانى. (276-بەت)
• 50,000 ئەنگىلىيە ئەسكىرى ۋە 14,000 ساقچى: 5,000 پىدائىيغا قارشى ئۇرۇش قىلغان. (278-بەت)
• 3 مىليوندىن ئاز: ئىرېلاندىيەنىڭ نوپۇسى. (278-بەت)
• 9,000 غا يېقىن: 1920-يىلى ئىراقتىكى قوزغىلاڭنى باستۇرۇشتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (278-بەت)
• 370 دىن ئارتۇق: 1919-يىلى ئامرىتساردا (Amritsar) ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرى ئۆلتۈرگەن قورالسىز نامايىشچىلارنىڭ سانى. (278-بەت)
• 77: ئىرېلاندىيە ئەركىن دۆلىتى ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ئالتە ئايدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە ئېتىپ ئۆلتۈرۈلگەن جۇمھۇرىيەتچىلەرنىڭ سانى (ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتى ئۆلتۈرگەن سانىدىن ئۈچ ھەسسە كۆپ). (280-بەت)
• 4,000: «تان ئۇرۇشى» دا ئۆلگەن ياكى يارىلانغانلارنىڭ سانى. (281-بەت)
• 950: بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرى ۋە ساقچىلىرى. (281-بەت)
• 17: 1920-يىلى نويابىردا لىۋېرپولدا كۆيدۈرۈۋېتىلگەن ئامبارلارنىڭ سانى. (281-بەت)

36-باب: تېرورچىنىڭ روھىيىتى (The Terrorist Mind)

• 21: جون بروۋننىڭ گۇرۇپپىسىدىكىلەرنىڭ سانى. (284-بەت)
• 25: «خەلق ئىرادىسى» تەشكىلاتىنىڭ ئىجرائىيە كومىتېتىدىكىلەرنىڭ سانى. (284-بەت)

---

بەشىنچى بۆلۈم: قوشۇمچە ئويۇنلار: دۇنيا ئۇرۇشلىرىدىكى پارتىزانلار ۋە كوماندولار (290-341 بەتلەر)

• خەرىتە (290-291 بەتلەر): بۇ كىتابنىڭ بېشىدىكى بۇ خەرىتە «دۇنيا ئۇرۇشلىرىدىكى پارتىزانلار ۋە كوماندولار» نىڭ ئاساسلىق پائالىيەت رايونلىرىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇنىڭدا ياۋروپادا سارايېۋودىكى قەستلەش (1914)، يۇگوسلاۋىيەدىكى پارتىزانلار ھەرىكىتى (1941-45)، ئوتتۇرا شەرق ۋە ئافرىقىدا ئەرەب قوزغىلىڭى (1916-18)، پەلەستىندىكى ئەرەب قوزغىلىڭى (1936-39)، ھەبەشىستان (ئېفىئوپىيە) دىكى ئىتالىيەگە قارشى ئۇرۇش (1941) ۋە شىمالىي ئافرىقىدىكى SAS قىسىملىرىنىڭ ھەرىكەتلىرى؛ ئاسىيادا بولسا بېرمىدىكى چىندىتلار (Chindits) نىڭ پائالىيەتلىرى ۋە ياپونىيەدىكى ئوڭ قانات تېرورلۇقى قاتارلىق مۇھىم جۇغراپىيەلىك نۇقتىلار بەلگىلەنگەن.

بۇ بۆلۈم بىرىنچى ۋە ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرى ۋە ئالاھىدە قىسىملارنىڭ پائالىيەتلىرىنى بايان قىلىدۇ. بۇ ھەرىكەتلەر ئۇرۇشنىڭ ئاساسلىق ئېقىمى بولمىسىمۇ، كېيىنكى دەۋرلەرگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن.

• 38-باب: بىر ئارخېئولوگنىڭ تەدرىجىي تەرەققىياتى (The Evolution of an Archaeologist): «ئەرەبىستانلىق لاۋرېنس» (Lawrence of Arabia) دەپ تونۇلغان T.E. لاۋرېنسنىڭ بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا ئەرەب ئىسيانچىلىرىغا يېتەكچىلىك قىلىپ، ئوسمانلى ئىمپېرىيەسىگە قارشى پارتىزانلىق ئۇرۇشىنى قانداق ئېلىپ بارغانلىقى ھېكايە قىلىنغان.
  • لاۋرېنسنىڭ ئىستراتېگىيەسى: دۈشمەننىڭ ئاساسلىق كۈچى بىلەن بىۋاسىتە توقۇنۇشۇشتىن ساقلىنىپ، ئۇنىڭ ئەڭ ئاجىز ھالقىسى بولغان تۆمۈر يول لىنىيەسىگە ئۈزلۈكسىز ھۇجۇم قىلىش.
• 40-باب: ۋىنگېيتنىڭ ئۇرۇشلىرى (Wingate’s Wars): ئەنگىلىيە ئوفىتسېرى ئوردې ۋىنگېيت (Orde Wingate) نىڭ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا پەلەستىن، ھەبەشىستان ۋە بېرمىدا ئالاھىدە قىسىملارنى تەشكىللەپ، دۈشمەن ئارقا سېپىدە ئېلىپ بارغان يىراق مۇساپىلىك سىڭىپ كىرىش ھەرىكەتلىرى بايان قىلىنغان.
  • يېڭىلىق: ئۇ تۇنجى بولۇپ ھاۋا ئارقىلىق تەمىنلەش ۋە رادىئو ئارقىلىق قوماندانلىق قىلىش ئۇسۇللىرىنى كەڭ كۆلەمدە قوللانغان.
• 41-باب: قارشىلىق ۋە ھەمكارلىق (Resistance and Collaboration): ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىكى يۇگوسلاۋىيە پارتىزانلىرىنىڭ تىتو (Tito) رەھبەرلىكىدە ناتسىست گېرمانىيەگە قارشى ئېلىپ بارغان كەسكىن كۈرىشى بايان قىلىنغان.
  • مۇھىم نۇقتا: تىتونىڭ غەلىبىسى ئۇنىڭ ھەم سىياسىي، ھەم ھەربىي جەھەتتىكى ئۇستىلىقى، ئوخشىمىغان مىللەتلەرنى بىرلىككە كەلتۈرەلىگەنلىكى ۋە ئىتتىپاقداش دۆلەتلەرنىڭ زور ياردىمىگە ئېرىشكەنلىكىدىن بولغان.

بۇ بۆلۈمنىڭ تېخىمۇ تەپسلىيرەك مەزمۇنى:

بۇ كىتاب 20-ئەسىرنىڭ بىرىنچى يېرىمىدىكى ئىككى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشىغا مەركەزلەشكەن بولۇپ، پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ بۇ غايەت زور، نىزامىي ئۇرۇشلار ئىچىدىكى ئورنى ۋە رولىنى تەھلىل قىلىدۇ. كىتابنىڭ تېمىسىدىكى «قوشۇمچە ئويۇنلار» (The Sideshows) بۇ خىل ھەرىكەتلەرنىڭ ئۇرۇشنىڭ ئاساسلىق جەڭ مەيدانلىرى (مەسىلەن، غەربىي سېپىدىكى ئوقۇر ئۇرۇشى ياكى ستالىنگراد ئۇرۇشى) ئەمەس، بەلكى ئاساسلىق ئۇرۇشقا يانداش ھالدا يۈز بەرگەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ. گەرچە «قوشۇمچە» بولسىمۇ، بۇ ھەرىكەتلەر كېيىنكى دەۋرلەردىكى پارتىزانلىق ئۇرۇشى ۋە ئالاھىدە ھەرىكەت قىسىملىرىنىڭ تەرەققىياتىغا غايەت زور تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ بۆلۈم تېرورلۇقنىڭ بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنى قانداق قوزغىغانلىقىدىن باشلاپ، T.E. لاۋرېنس، ئوردې ۋىنگېيت ۋە تىتو قاتارلىق رىۋايەتتەك شەخسلەرنىڭ پائالىيەتلىرىنى بايان قىلىش ئارقىلىق، دۆلەت تەرىپىدىن قوللىنىلغان پارتىزانلىق ھەرىكىتى، يەنى ئالاھىدە ھەرىكەت قىسىملىرى (Special Forces) نىڭ تۇغۇلۇشى ۋە تەرەققىياتىنى تەپسىلىي بايان قىلىدۇ.

ھەربىر بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى

37-باب: ئوتتۇز يىللىق ئۇرۇش (The Thirty Years’ War)

بۇ باب 1914-يىلىدىن 1945-يىلىغىچە بولغان دەۋرنى بىر پۈتۈن «ئىككىنچى ئوتتۇز يىللىق ئۇرۇش» دەپ قاراپ، بۇ دەۋردىكى چوڭ كۆلەملىك توقۇنۇشلارنىڭ يىلتىزىنىڭ تېرورلۇق ۋە پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.

• بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ پارتىلىشى: 1914-يىلى سارايېۋودا سېرب مىللەتچىلىرىدىن تەشكىللەنگەن «ياش بوسنىيە» (Young Bosnia) تەشكىلاتىنىڭ ئەزاسى گاۋرىلو پرىنسىپنىڭ ئاۋسترىيە-ۋېنگرىيە ئىمپېرىيەسىنىڭ تەخت ۋارىسى ئارشدۇق فىرانز فېردىناند (Archduke Franz Ferdinand) نى قەستلەپ ئۆلتۈرۈشى، تارىختىكى ئەڭ ئېغىر ئاقىۋەتلىك تېرورلۇق ھەرىكىتى سۈپىتىدە بايان قىلىنغان. بۇ كىچىك بىر گۇرۇپپىنىڭ ھەرىكىتى پۈتۈن دۇنيانى ئۇرۇش ئوتىغا تۇتقان (292-293 بەتلەر).
• ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ يىلتىزى: ئۇرۇش ئارىلىقىدىكى گېرمانىيە ۋە ياپونىيەدىكى ئەھۋاللار تەھلىل قىلىنغان. گېرمانىيەدە، ناتسىستلارنىڭ SA (Sturmabteilung ياكى «بوران-چاپقۇن باتالىيونى»)، يەنى قوڭۇر كۆڭلەكلەرنىڭ كوممۇنىستلار ۋە باشقا سىياسىي رەقىبلىرىگە قارشى كوچا زوراۋانلىقى ۋە تېرورلۇق ھەرىكەتلىرى ئارقىلىق ھاكىمىيەتكە كېلىشكە يول ئاچقانلىقى بايان قىلىنغان. ياپونىيەدە بولسا، «قان قېرىنداشلىقى» (Blood Brotherhood) قاتارلىق مىللەتچى ھەربىي تەشكىلاتلارنىڭ باش مىنىستىرلار ۋە باشقا مۆتىدىل ئەمەلدارلارنى ئۈزلۈكسىز قەستلەش ئارقىلىق، ھۆكۈمەتنى قورقۇتۇپ، ھەربىيلەرنىڭ ھاكىمىيەتنى كونترول قىلىشىغا سەۋەب بولغانلىقى كۆرسىتىلگەن. ئاپتورنىڭ قارىشىچە، «ياپونىيەدە تېرورلۇق ئىشقا يارىدى، چۈنكى تېرورچىلار قوراللىق قىسىملارنىڭ زور بىر قىسمىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مۇھىم ۋە تەسىرى كۈچلۈك بىر گۇرۇپپىغا ۋەكىللىك قىلاتتى» (295-بەت).

• 887-بەت: 1914-يىلى سارايېۋودا ئارشدۇق فىرانز فېردىناندنىڭ قەستلەپ ئۆلتۈرۈلۈشى. رەسىم ئاستىدا: «بۇ تارىختىكى ئەڭ ئېغىر ئاقىۋەتلىك تېرورلۇق ھەرىكىتى بولۇپ، ئۇ بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنى قوزغىدى».

38-باب: بىر ئارخېئولوگنىڭ تەدرىجىي تەرەققىياتى (The Evolution of an Archaeologist)

بۇ باب پۈتۈنلەي T.E. لاۋرېنس («ئەرەبىستانلىق لاۋرېنس») قا مەركەزلەشكەن بولۇپ، ئۇنىڭ قانداق قىلىپ بىر ئالىم-ئارخېئولوگتىن 20-ئەسىردىكى ئەڭ داڭلىق پارتىزان رەھبەرلىرىنىڭ بىرىگە ئايلانغانلىقىنى ھېكايە قىلىدۇ.

• لاۋرېنسنىڭ ئالاھىدىلىكى: ئۇنىڭ قانۇنسىز تۇغۇلغانلىقى، جەمئىيەتتىن چەتتە قېلىش ھېسسىياتى ۋە ئاكادېمىك تالانتى ئۇنىڭ خاراكتېرىنى شەكىللەندۈرگەن. ئۇ ئەرەب مەدەنىيىتىنى چوڭقۇر چۈشىنىدىغان ۋە ئۇنىڭغا ھۆرمەت قىلىدىغان ئاز ساندىكى غەربلىكلەرنىڭ بىرى ئىدى.
• ئەرەب قوزغىلىڭىدىكى ئىستراتېگىيەسى: لاۋرېنس ئەرەبلەرنىڭ كۈچىنىڭ نىزامىي ئۇرۇشتا ئەمەس، بەلكى پارتىزانلىق ئۇرۇشىدا ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتكەن. ئۇنىڭ ئىستراتېگىيەسى ئوسمانلى ئارمىيەسى بىلەن يۈزمۇيۈز ئۇرۇشۇش ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ جان تومۇرى بولغان ھىجاز تۆمۈر يولىغا ئۈزلۈكسىز ھۇجۇم قىلىپ، ئۇلارنى بىر قانچە چوڭ شەھەردە قاپسىلىپ قېلىشقا مەجبۇرلاش ئىدى. ئۇ ئەرەب پارتىزانلىرىنى «تۇتقىلى بولمايدىغان، زەخىملەنمەيدىغان، ئالدى-كەينى يوق، گازغا ئوخشاش لەيلەپ يۈرىدىغان بىر نەرسە» دەپ تەسۋىرلىگەن (301-بەت).
• نەزەرىيەۋى تۆھپىسى: ئۇنىڭ «يىگىرمە يەتتە ماددا» (Twenty-Seven Articles) ۋە «بىر قوزغىلاڭنىڭ تەدرىجىي تەرەققىياتى» (The Evolution of a Revolt) ناملىق ماقالىلىرى كېيىنكى دەۋر پارتىزانلىق ئۇرۇشى ۋە ئىسيانغا قارشى تۇرۇش نەزەرىيەلىرىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن. ئۇنىڭ «ئەرەبلەرنىڭ ئۆز ئۇرۇشىنى ئۆزلىرىنىڭ قىلىشىغا يول قويۇش كېرەك، سەن ئۇلار ئۈچۈن غەلىبە قىلىپ بېرىدىغان ئادەم ئەمەس» دېگەن سۆزى، كېيىنكى دەۋر ھەربىي مەسلىھەتچىلىرى ئۈچۈن مۇھىم بىر پرىنسىپقا ئايلانغان (310-بەت).

• 888-بەت: T.E. لاۋرېنسنىڭ ئەرەبچە كىيىملىرى بىلەن تۇرغان سۈرىتى. رەسىم ئاستىدا: «ئۇ پەقەت ئىككى يىللا (1916-18) ئەرەب قېلىپسىز قوشۇنلىرىغا مەسلىھەت بېرىپ يېتەكچىلىك قىلغان بولسىمۇ، پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ ئەڭ تەسىر كۈچىگە ئىگە ئەمەلىيەتچىلىرى ۋە نەزەرىيەچىلىرىنىڭ بىرىگە ئايلاندى».

39-40-باب: نىزامىي قېلىپسىزلار ۋە ۋىنگېيتنىڭ ئۇرۇشلىرى

بۇ بابلار ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە زامانىۋى ئالاھىدە ھەرىكەت قىسىملىرىنىڭ تۇغۇلۇشى ۋە تەرەققىياتىنى بايان قىلىدۇ.

• 39-باب: نىزامىي قېلىپسىزلار: بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىكى لاۋرېنس ۋە بوئېرلارنىڭ تەجرىبىلىرىدىن ئىلھام ئالغان ئەنگىلىيە باش مىنىستىرى ۋىنستون چېرچىل، كوماندولار (Commandos) ۋە ئالاھىدە ھەرىكەت ئىجرائىيە ئىدارىسى (Special Operations Executive, SOE) قاتارلىق قىسىملارنى قۇرۇپ، «ياۋروپانى ئوتقا تۇتۇش» نى بۇيرۇغان. بۇ قىسىملارنىڭ مەقسىتى دۈشمەن ئارقا سېپىدە قالايمىقانچىلىق تۇغدۇرۇش، قارشىلىق ھەرىكەتلىرىنى قوللاش ۋە ئىستىخبارات يىغىش ئىدى. ئامېرىكىمۇ ئىستراتېگىيەلىك مۇلازىمەت ئىدارىسى (Office of Special Services, OSS) ۋە رېينجېرلار (Rangers) نى قۇرۇپ، بۇ يېڭى ئۇرۇش ئۇسۇلىغا قوشۇلغان.
• 40-باب: ۋىنگېيتنىڭ ئۇرۇشلىرى: بۇ باب بۇ يېڭى تىپتىكى جەڭچىلەرنىڭ ئەڭ ۋەكىل خاراكتېرلىك شەخسى ئوردې ۋىنگېيت (Orde Wingate) نى مەركەز قىلغان.
  • پەلەستىندە: ئۇ ئالاھىدە كېچىلىك ئەترەتلىرى (Special Night Squads) نى قۇرۇپ، ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرى بىلەن يەھۇدىي پىدائىيلىرىنى بىرلەشتۈرۈپ، ئەرەب ئىسيانچىلىرىغا قارشى تۇنجى قېتىم ھۇجۇم خاراكتېرلىك پارتىزانلىققا قارشى ھەرىكەتنى ئېلىپ بارغان. بۇ كېيىنكى ئىسرائىلىيە ئارمىيەسىنىڭ تاكتىكىسىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن.
  • ھەبەشىستاندا: ئۇ گىدېئون قوشۇنى (Gideon Force) ناملىق كىچىك بىر قىسىمغا رەھبەرلىك قىلىپ، يەرلىك پارتىزانلارنى سەپەرۋەر قىلىپ، زور ساندىكى ئىتالىيە ئىشغالىيەت ئارمىيەسىنى مەغلۇپ قىلىپ، ئىمپېراتور ھايلې سېلاسسىينى تەختكە قايتا ئولتۇرغۇزغان.
  • بېرمىدا: ئۇ چىندىتلار (Chindits) دەپ ئاتالغان قىسىمغا قوماندانلىق قىلىپ، يىراق مۇساپىلىك سىڭىپ كىرىش (long-range penetration) تاكتىكىسىنى ئىجاد قىلغان. ئۇلار ياپونىيە ئارمىيەسىنىڭ ئارقا سېپىگە نەچچە يۈز كىلومېتىر چوڭقۇرلاپ كىرىپ، پۈتۈنلەي ھاۋا ئارقىلىق تەمىنلەنگەن. گەرچە چىندىتلار غايەت زور تالاپەتكە ئۇچرىغان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ باتۇرلۇقى ئىتتىپاقداشلارنىڭ روھىنى ئۇرغۇتقان ۋە ياپونىيە ئارمىيەسىنى ھالسىراتقان.

• 889-بەت: ئوردې ۋىنگېيتنىڭ سۈرىتى. رەسىم ئاستىدا: «ئۇ لاۋرېنسنىڭ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىكى ئەڭ يېقىن ئىز باسارى ئىدى. يالىڭاچ ھالەتتە زىيارەت قوبۇل قىلىدىغان بۇ غەلىتە ئادەم پەلەستىن، ھەبەشىستان ۋە بېرمىدا جەڭ قىلغان».

• 891-بەت (ئۈستىدىكى رەسىم): ۋىنگېيتنىڭ چىندىتلىرىنىڭ 1943-يىلى بېرمىدا دەريادىن ئۆتۈۋاتقان كۆرۈنۈشى. رەسىم ئاستىدا: «ئۇلار ‹چوڭقۇر سىڭىپ كىرىش› ۋەزىپىلىرىدە ئېغىر بەدەل تۆلىدى، شۇنىڭ بىلەن بىرگە رادىئو ئارقىلىق ماسلاشتۇرۇلغان ھاۋا تەمىناتىدا يول ئاچتى».

41-42-باب: قارشىلىق، ھەمكارلىق ۋە «دەرىجىدىن تاشقىرى ئەسكەرلەر»

بۇ ئاخىرقى ئىككى باب ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىكى پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرىنىڭ ئومۇمىي نەتىجىسىنى ۋە مىراسلىرىنى يەكۈنلەيدۇ.

• 41-باب: قارشىلىق ۋە ھەمكارلىق: ياۋروپادىكى قارشىلىق ھەرىكەتلىرى سېلىشتۇرۇلغان. غەربىي ياۋروپادا، ناتسىستلارنىڭ باستۇرۇشى بىر قەدەر «يۇمشاق» بولغاچقا، قارشىلىق ھەرىكەتلىرى كۆپىنچە «ئاستا ۋە يوشۇرۇن» بولغان. ئەمما شەرقىي ياۋروپادا، بولۇپمۇ يۇگوسلاۋىيەدە، ناتسىستلارنىڭ ۋەھشىي قىرغىنچىلىقى كەڭ كۆلەملىك قوراللىق قارشىلىقنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. بۇ يەردە تىتو رەھبەرلىكىدىكى كوممۇنىست پارتىزانلار (Partisans) ئەڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك بولغان. ئۇلارنىڭ غەلىبىسىنىڭ سىرى، بىرىنچىدىن، ئۇلارنىڭ مىللەتلەر ھالقىغان بىرلىك سەپ قۇرالىغانلىقى؛ ئىككىنچىدىن، ئۇلارنىڭ ناتسىستلارغا قارشى قەتئىي كۈرەش قىلىپ، خەلقنىڭ ۋە ئىتتىپاقداشلارنىڭ ئىشەنچىسىگە ئېرىشكەنلىكىدە ئىدى. ئۇلارنىڭ رەقىبى بولغان سېرب مىللەتچىسى مىھائىلوۋىچ (Mihailović) نىڭ چەتنىكلىرى (Chetniks) بولسا، ھەم ناتسىستلارغا، ھەم كوممۇنىستلارغا قارشى تۇرۇپ، ئاخىرىدا ھەتتا ناتسىستلار بىلەن ھەمكارلىشىپ، مەغلۇپ بولغان.
• 42-باب: «دەرىجىدىن تاشقىرى ئەسكەرلەر» نى باھالاش: بۇ باب ئالاھىدە ھەرىكەت قىسىملىرىنىڭ ئۇرۇش جەريانىدىكى ئەمەلىي رولىغا باھا بېرىدۇ. نۇرغۇنلىغان نىزامىي ئارمىيە گېنېراللىرى، مەسىلەن فېلد مارشال سلىم (Field Marshal Slim)، بۇ قىسىملارنى «ئەڭ ياخشى ئەسكەرلەرنى ئىسراپ قىلىدىغان، ئەمەلىي ئىستراتېگىيەلىك قىممىتى يوق» دەپ قارىغان (338-بەت). ئاپتورمۇ ئۇلارنىڭ كۆپىنچە ھەرىكەتلىرىنىڭ ئۇرۇشنىڭ ئومۇمىي يۆنىلىشىگە چوڭ تەسىر كۆرسەتمىگەنلىكىنى، ئەمما ئۇلارنىڭ ئىستىخبارات يىغىش، دۈشمەن كۈچىنى چېچىش ۋە پىسخىكىلىق جەھەتتىن روھلاندۇرۇش قاتارلىق جەھەتلەردە مۇھىم رول ئوينىغانلىقىنى ئېتىراپ قىلىدۇ.
• مۇھىم مىراس: بۇ ئۇرۇشنىڭ ئەڭ مۇھىم مىراسلىرىنىڭ بىرى، ئىتتىپاقداشلارنىڭ يەرلىك قارشىلىق ھەرىكەتلىرىنى قوراللاندۇرۇشى ۋە تەربىيەلىشى بولدى. بۇ، بىر تەرەپتىن، ناتسىستلارغا قارشى تۇرۇشقا ياردەم بەردى، يەنە بىر تەرەپتىن، «ئۇرۇشتىن كېيىن بۇ قوراللارنىڭ ئۆزلىرىگە قارىتىلىدىغانلىقى» دېگەن «ئەكس تەسىر» (blowback) نى كەلتۈرۈپ چىقاردى. بۇ، كېيىنكى بۆلۈمدە بايان قىلىنىدىغان «مىللىي ئازادلىق ئۇرۇشلىرى» نىڭ باشلىنىشىغا زېمىن ھازىرلىدى.

خۇلاسە قىلغاندا، بەشىنچى كىتاب پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ دۆلەتنىڭ رەسمىي قورالىغا ئايلىنىش جەريانىنى، يەنى ئالاھىدە ھەرىكەت قىسىملىرىنىڭ تۇغۇلۇشىنى بايان قىلىدۇ. ئۇ لاۋرېنس، ۋىنگېيت ۋە تىتو قاتارلىق رىۋايەتتەك شەخسلەرنىڭ ھېكايىلىرى ئارقىلىق، پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ زامانىۋى ئۇرۇشتىكى مۇرەككەپ رولىنى—ھەم قۇرغۇچىلىق، ھەم ۋەيران قىلغۇچىلىق—كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

بەشىنچى بۆلۈمدىكى بارلىق سانلىق مەلۇماتلار

37-باب: ئوتتۇز يىللىق ئۇرۇش (The Thirty Years’ War)

• 500,000: 1933-يىلى 30-يانۋارغا كەلگەندە بروۋنشىرتلارنىڭ (Brownshirts) سانى. (294-بەت)
• 1921-1936-يىللار: ياپونىيەدىكى ئوڭ قانات تېرورلۇق ھەرىكەتلىرى. (295-بەت)
• 1914-1945-يىللار: «ئىككىنچى ئوتتۇز يىللىق ئۇرۇش» دەپ ئاتالغان دەۋر. (295-296-بەت)

38-باب: بىر ئارخېئولوگنىڭ تەدرىجىي تەرەققىياتى (The Evolution of an Archaeologist)

• 100: 1918-يىلى 9-ئاپرېل مىسىر تۆگە كورپۇسىدىكى ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (297-بەت)
• 400: ئاقابا (Aqaba) پورتىنىڭ نورمال نوپۇسى. (297-بەت)
• 5 فۇت 5 ئىنگلىز چىسى: ت.ئې. لاۋرېنسنىڭ (T. E. Lawrence) بوي ئېگىزلىكى. (297-298-بەت)
• 45 سائەت: لاۋرېنسنىڭ بىر قېتىم تاماقسىز ۋە ئۇيقۇسىز ئۆتكۈزگەن ۋاقتى. (299-بەت)
• 100 مىل: لاۋرېنسنىڭ ئۆسمۈرلۈك ۋاقتىدا بىر كۈندە ۋېلىسىپىت بىلەن ماڭغان مۇساپىسى. (299-بەت)
• 15,000 دىن ئارتۇق: مېدىنە (Medina) ئەتراپىدا ئورۇنلاشقان تۈرك ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (299-بەت)
• 50,000 غىچە: بېدۇيىن (Bedouin) قەبىلىلىرىنىڭ جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (300-بەت)
• 30: 1917-يىلى 26-مارت لاۋرېنس بىلەن بىللە تۆمۈر يول بېكىتىگە ھۇجۇم قىلغانلارنىڭ سانى. (301-بەت)
• 390 پىيادە ئەسكەر، 25 ئۆچكە: تۈرك گارنىزونىنىڭ تەركىبى. (302-بەت)
• 30 تۇتقۇن، بىر بايتال، ئىككى تۆگە: بۇ ھۇجۇمدا ئەرەبلەرنىڭ ئولجىلىرى. (302-بەت)
• 70: ئۆلگەن ۋە يارىلانغان تۈرك گارنىزونى ئەزالىرىنىڭ سانى. (302-بەت)
• 1: ئەرەبلەردىن يېنىك يارىلانغانلارنىڭ سانى. (302-بەت)
• 600 مىل: ئاقابانى ئىشغال قىلىش ئۈچۈن قىلىنغان چۆل يۈرۈشىنىڭ مۇساپىسى. (303-بەت)
• 50 دىن ئاز: 1917-يىلى 9-ماي لاۋرېنس بىلەن بىللە يولغا چىققان ئەرەبلەرنىڭ سانى. (303-بەت)
• 400 قاداق: ئۇلار ئېلىپ ماڭغان ئالتۇننىڭ ئېغىرلىقى. (303-بەت)
• 6: پارتلاتقۇچ دورا قاچىلانغان تۆگىلەرنىڭ سانى. (303-بەت)
• 2,000: 6-ئىيۇل لاۋرېنس بىلەن بىللە ئاقاباغا كىرگەن ئەرەبلەرنىڭ سانى. (303-بەت)
• 100 قاداق: ئاقابا ئېكىسپېدىتسىيەسىنىڭ ئاخىرىدا لاۋرېنسنىڭ ئېغىرلىقى. (304-بەت)
• 20,000 قاداق: لاۋرېنسنىڭ بېشىغا بېكىتىلگەن مۇكاپات پۇلى. (304-بەت)
• 100,000: تۈرك قوشۇنلىرىنىڭ پەلەستىن ۋە سۈرىيەدىكى سانى. (305-بەت)
• 69,000: ئاللېنبى (Allenby) قوماندانلىقىدىكى ئەنگىلىيە قوشۇنىنىڭ سانى. (305-بەت)
• 8,000: ئەرەب دائىمىي قوشۇنىنىڭ سانى. (305-بەت)

39-باب: دائىمىي تەرتىپسىزلەر (The Regular Irregulars)

• 3 كۈن: كوماندو (Commando) قوشۇنى قۇرۇش تەستىقلانغاندىن كېيىنكى ۋاقىت. (312-بەت)
• 15 كۈن: ئۇلارنىڭ تۇنجى ھۇجۇمىغىچە بولغان ۋاقىت. (312-بەت)

40-باب: ۋىنگېيتنىڭ ئۇرۇشلىرى (Wingate’s Wars)

• 30,000 دىن 200,000 غىچە: قىرىم ئۇرۇشى مەزگىلىدە كاۋكازدىكى رۇس ئەسكەرلىرىنىڭ سانىنىڭ ئېشىشى. (184-بەت)
• 400: 1859-يىلى 25-ئاۋغۇست گۇنىب (Gunib) قورغىنىدا شامىل بىلەن بىللە قالغان ئەگەشكۈچىلەرنىڭ سانى. (186-بەت)
• 40,000: قورشاۋغا ئالغان رۇس ئارمىيىسىنىڭ سانى. (186-بەت)
• 24,000: 1801-1864-يىللىرى كاۋكازدىكى پۈتۈن ھەربىي ھەرىكەتتە ئۆلگەن رۇس ئەسكەر ۋە ئوفىتسېرلىرىنىڭ سانى. (186-187-بەت)
• 4,500: 1842-يىلى 6-يانۋار كابۇل (Kabul) دىن چېكىنگەن ئەنگىلىيە-ھىندىستان ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (188-بەت)
• 12,000: قوشۇنغا ئەگەشكەن پۇقرالارنىڭ سانى. (188-بەت)
• 15,100: 1838-يىلىدىكى ھىندى دەرياسى ئارمىيىسىدىكى ئەنگىلىيە ۋە ھىندىستان ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (190-بەت)
• 6,000: شاھ شۇجائۇل مۇلك (Shah Shuja ul-Mulkh) نىڭ ياللانما ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (190-بەت)
• 38,000: قوشۇنغا ئەگەشكەن پۇقرالارنىڭ سانى. (190-بەت)
• 30,000: يۈك توشۇيدىغان تۆگىلەرنىڭ سانى. (190-بەت)
• 300 دىن ئارتۇق: سىر روبېرت سېل (Sir Robert Sale) نىڭ 1841-يىلى جالالئابادقا چېكىنگەندىكى يوقىتىشلىرى. (191-بەت)
• 3,000: خۇرد-كابۇل (Khurd-Kabul) ئېغىزىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (192-بەت)
• 100 دىن ئارتۇق: ئەسىرگە چۈشكەن ئەنگىلىيەلىكلەرنىڭ سانى. (192-بەت)
• 16,000: كابۇلدىن چېكىنگەن قوشۇندىكى ئومۇمىي ئادەم سانى (700 دىن ئارتۇقى ياۋروپالىق). (192-بەت)
• 14,000: 1842-يىلى ئەنگىلىيەنىڭ ئەۋەتكەن «ئىنتىقام ئارمىيىسى»نىڭ سانى. (193-بەت)
• 10,000 غا يېقىن: ئەنگىلىيەنىڭ ئىككىنچى ئافغان ئۇرۇشىدىكى يوقىتىشلىرى (كۆپىنچىسى كېسەلدىن). (194-بەت)
• 1,000 غا يېقىن: مايۋاند (Maiwand) جېڭىدە 2,500 ئەسكەر ئىچىدە ئۆلتۈرۈلگەن ئەسكەر سانى. (194-بەت)
• 30 يىل: پولكوۋنىك سىر روبېرت ۋاربارتوننىڭ (Sir Robert Warburton) رايوندا تۇرغان ۋاقتى. (197-بەت)
• 68,000: 1899-يىلى ھىندىستاندا تۇرۇشلۇق ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (201-بەت)
• 250 مىليون: ھىندىستاننىڭ نوپۇسى. (201-بەت)
• 51,000: ئىمپېرىيەنىڭ باشقا جايلىرىدا تۇرۇشلۇق ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (201-بەت)
• 41 مىليون: ئافرىقىدىكى مۇستەملىكىلەرنىڭ نوپۇسى. (201-بەت)
• 10,000 دىن ئارتۇق: گاللىيېنى (Gallieni) نىڭ يەرلىك كەنتتىكىلەرگە تارقىتىپ بەرگەن مىلتىق سانى. (203-بەت)
• 5.4 مىليون: ماراكەشتىكى ئەرەب ۋە بەربەرلەرنىڭ نوپۇسى. (204-بەت)
• 5,000 ئەسكەر، 1,500 قېچىر، 2,000 تۆگە: پولكوۋنىك مانگىننىڭ (Charles Mangin) قوشۇنىنىڭ تەركىبى. (205-بەت)
• 10,000 دىن ئارتۇق: ئەھمەد ئەل-ھىبانىڭ (Ahmed el-Hiba) قوشۇنىنىڭ سانى. (206-بەت)
• 2,000 دىن ئارتۇق: 1912-يىلى 6-سېنتەبىردىكى جەڭدە ئۆلگەن ماراكەشلىكلەرنىڭ سانى. (206-بەت)
• 2: شۇ جەڭدە ئۆلگەن فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (206-بەت)
• 60,000: 1914-يىلى لىياۋتېينىڭ (Lyautey) فرانسىيەگە ئەۋەتكەن ئەسكەر سانى. (206-بەت)
• 500,000 دىن ئارتۇق: 1926-يىلى ئابد ئەل-كرىمنى (Abd el-Krim) مەغلۇپ قىلغان فرانسىيە-ئىسپانىيە بىرلەشمە قوشۇنىنىڭ سانى. (206-بەت)
• 3,000: 1899-يىلى 12-ئايدىكى «قارا ھەپتە» دە ئەنگىلىيەنىڭ ئۆلگەن ۋە يارىلانغان ئەسكەر سانى. (208-بەت)
• 12: يوقىتىلغان زەمبىرەكلەرنىڭ سانى. (208-بەت)
• 38 مىليون: ئەنگىلىيەنىڭ نوپۇسى. (210-بەت)
• 219,000: بوئېرلارنىڭ (Boers) نوپۇسى. (210-بەت)
• 50,000 غا يېقىن: ئۇرۇشنىڭ دەسلەپكى ئايلىرىدا بوئېرلارنىڭ يىغقان ئارمىيە سانى. (210-211-بەت)
• 20,000 دىن 250,000 گىچە: 1900-يىلى ئەتىيازدا ئەنگىلىيە قوشۇنىنىڭ سانىنىڭ كۆپىيىشى. (211-بەت)
• 30,000: 1900-يىلى يازدا قالغان بوئېر جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (211-بەت)
• 2,000: دې ۋېتنىڭ (De Wet) ساننانىڭ پوچتىسىغا (Sanna’s Post) ھۇجۇم قىلغان ئەسكەر سانى. (212-بەت)
• 350 ئۆلگەن-يارىلانغان، 480 تۇتقۇن: بۇ ھۇجۇمدا ئەنگىلىيەنىڭ يوقىتىشلىرى. (212-بەت)
• 30,000: 20 مىل دائىرە ئىچىدىكى ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (213-بەت)
• 250: يان سمۇتسنىڭ (Jan Christiaan Smuts) كاپ مۇستەملىكىسىگە ئېلىپ كىرگەن ئەسكەر سانى. (213-بەت)
• 2,000 مىل: سمۇتسنىڭ قوشۇنىنىڭ قىلغان يۈرۈش مۇساپىسى. (214-بەت)
• 30,000: كۆيدۈرۈۋېتىلگەن دېھقانچىلىق مەيدانلىرىنىڭ سانى. (215-بەت)
• 3.6 مىليون: بوغۇزلانغان قوي سانى. (215-بەت)
• 150,000 دىن ئارتۇق: «يىغىۋېلىش لاگېرلىرى»غا قامالغان بوئېر ئاياللىرى ۋە بالىلىرىنىڭ سانى. (216-بەت)
• 25,000 دىن ئارتۇق: لاگېرلاردا يۇقۇملۇق كېسەللەردىن قازا قىلغانلارنىڭ سانى. (216-بەت)
• 2,000: بوئېرلارغا ياردەم بېرىش ئۈچۈن كەلگەن چەتئەللىك پىدائىيلارنىڭ سانى. (217-بەت)
• 8,000: سېلىنغان قاماللارنىڭ سانى. (218-بەت)
• 2,400 دىن ئارتۇق: توقۇنۇش جەريانىدا ئەنگىلىيە ھەربىي ئاخبارات بۆلۈمىنىڭ كېڭەيگەن خادىم سانى (280 دىن). (218-بەت)
• 20,000 دىن ئارتۇق: ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندا مەيداندا قالغان بوئېر جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (220-بەت)
• 7,000 بوئېر ئەسكىرى ۋە 22,000 ئەنگىلىيە ئەسكىرى: ئۇرۇشتا قازا قىلغان ئەسكەرلەر سانى. (221-بەت)
• 25,000 دىن ئارتۇق: يىغىۋېلىش لاگېرلىرىدا قازا قىلغان پۇقرالارنىڭ سانى. (221-بەت)
• 7 مىليون: فىلىپپىنلىقلارنىڭ سانى. (223-بەت)
• 4,234: فىلىپپىن ئىسيانىدا قازا قىلغان ئامېرىكا ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (223-بەت)
• 16,000: جەڭدە ئۆلتۈرۈلگەن فىلىپپىنلىق جەڭچىلەرنىڭ سانى. (223-بەت)
• 200,000: كۆپىنچىسى كېسەلدىن قازا قىلغان فىلىپپىنلىق پۇقرالارنىڭ سانى. (223-بەت)
• 50: ھاسان-سابباھنىڭ (Hasan-i Sabbah) 30 يىللىق ھۆكۈمرانلىقى مەزگىلىدە ئۇنىڭ فىدائىيلىرى ئۆلتۈرگەنلەرنىڭ سانى. (229-بەت)
• 1192-يىلى: سىناننىڭ (Sinan) يېرۇسالېم ئەھلىسەلىپ پادىشاھلىقىنىڭ پادىشاھى كونرادنى (Conrad of Montferrat) ئۆلتۈرگۈزگەن ۋاقتى. (230-بەت)
• 1866-يىلى: دىنامىتنىڭ (Dynamite) كەشىپ قىلىنغان ۋاقتى. (232-بەت)
• 20 ھەسسە: دىنامىتنىڭ ئوق-دورىدىن كۈچلۈك بولۇش دەرىجىسى. (232-بەت)
• 5: 1856-يىلى 24-ماي كېچىسى جون بروۋن (John Brown) تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن قۇللۇق تۈزۈم تەرەپدارلىرىنىڭ سانى. (234-بەت)
• 8: قۇللۇق تۈزۈم تەرەپدارى گېزىتنىڭ خەۋەر قىلغان ئۆلگۈچىلەر سانى. (235-بەت)
• 150: 1863-يىلى كۋانترىل (Quantrill) نىڭ لاۋرېنس (Lawrence) قا قىلغان ھۇجۇمىدا ئۆلتۈرگەن كىشىلەرنىڭ سانى. (235-بەت)
• 157: 1854-1861-يىللىرى كانزاستىكى زوراۋانلىقتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (236-بەت)
• 56: بۇلارنىڭ ئىچىدىكى سىياسىي سەۋەبتىن ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (236-بەت)
• 26: بروۋننىڭ قارا جەك (Black Jack) جېڭىدە يىغقان پىدائىيلىرىنىڭ سانى. (237-بەت)
• 25 دىن 50 گىچە: بروۋننىڭ قۇللار ئىسيانىنى قوزغاش ئۈچۈن كېرەك دەپ قارىغان ئادەم سانى. (238-بەت)
• 22: 1859-يىلى 16-ئۆكتەبىر خارپېرس فېررى (Harpers Ferry) دىكى قورال-ياراغ ئىسكىلاتىغا ھۇجۇم قىلغان بروۋننىڭ ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ سانى (5 ى قارا تەنلىك). (238-بەت)
• 35: بروۋن تەرىپىدىن تۇتۇپ تۇرۇلغان گۆرۈگە ئالغۇچىلارنىڭ سانى. (238-بەت)
• 90: روبېرت لى (Robert E. Lee) قوماندانلىقىدىكى ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيەسى پىيادە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (239-بەت)
• 10: ھۇجۇمدا ئۆلتۈرۈلگەن بروۋننىڭ ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ سانى (2 سى ئۇنىڭ ئوغلى). (239-بەت)
• 500,000: كۇ كلاكس كلان (Ku Klux Klan) ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش تەشكىلاتلارنىڭ ئەزالىرىنىڭ سانى. (242-بەت)
• 11: مايور لېۋىس مېررىلنىڭ (Lewis M. Merrill) يورك ناھىيىسىدە (York County) تەكشۈرگەن قەستلەپ ئۆلتۈرۈش دېلولىرىنىڭ سانى. (246-بەت)
• 600: قامچىلاش، ئۇرۇش ۋە شەخسىي زوراۋانلىق دېلولىرىنىڭ سانى. (246-بەت)
• 82: مېررىلنىڭ ئاتلىق ئەسكەرلىرى ئىككى كۈن ئىچىدە تۇتقان گۇماندارلارنىڭ سانى. (246-بەت)
• 1,355: كۇ كلاكس كلانغا قارشى سۇنۇلغان ئەرزنامىلەرنىڭ سانى. (247-بەت)
• 102: جىنايىتى بېكىتىلگەنلەرنىڭ سانى. (247-بەت)
• 5 يىل: بېرىلگەن ئەڭ ئۇزۇن جازا مۇددىتى. (247-بەت)
• 3,000: 11 يىللىق تېرورلۇق ھەرىكىتىدە ئۆلتۈرۈلگەن ئازاد قىلىنغان قۇللارنىڭ سانى. (248-بەت)
• 650,000 دىن 850,000 غىچە: تۆت يىللىق ئىچكى ئۇرۇشتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (248-بەت)
• 350 دىن ئارتۇق: 1894-يىلى 12-فېۋرال كەچتە تېرمىنۇس مېھمانخانىسىنىڭ (Hotel Terminus) قەھۋەخانىسىدىكى ئادەم سانى. (249-بەت)
• 4 قاداق: ئېمىل ھېنرى (Émile Henry) تاشلىغان بومبىنىڭ ئېغىرلىقى. (249-بەت)
• 20: يارىلانغانلارنىڭ سانى (بىرى كېيىن قازا قىلغان). (249-250-بەت)
• 5: 1892-يىلى 8-نويابىر ھېنرىنىڭ بومبىسى پارتلاپ ئۆلگەن ساقچىلارنىڭ سانى. (250-بەت)
• 15: ھېنرىنىڭ قەھۋەخانىدا ئۆلۈشىنى ئۈمىد قىلغان ئادەم سانى. (250-بەت)
• 20,000 ئۆلگەن، 40,000 تۇتقۇن: 1871-يىلى مايدىكى بىر ھەپتىلىك قانلىق جەڭدە يوقىتىلغان كوممۇنارلارنىڭ سانى. (250-بەت)
• 5,000 دىن ئارتۇق: فرانسىيە ساقچىلىرى بېكىتكىن انارخىستلارنىڭ سانى (1,000 ى خەتەرلىك دەپ قارالغان). (252-بەت)
• 22: 1893-يىلى بارسېلونادىكى تىياتىرخانىغا تاشلانغان بومبىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (253-بەت)
• 5: يارىلانغانلارنىڭ سانى. (253-بەت)
• 38: 1920-يىلى ۋال كوچىسىدىكى (Wall Street) پارتلاشتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (253-بەت)
• 11: 1892-1894-يىللىرى پارىژدىكى بومبا ھۇجۇملىرىنىڭ سانى. (254-بەت)
• 9: بۇ ھۇجۇملاردا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (254-بەت)
• 160 ئۆلگەن، 500 دىن ئارتۇق يارىلانغان: 1880-1914-يىللىرى 16 دۆلەتتە انارخىستلارنىڭ ھۇجۇمىدا يوقىتىلغانلارنىڭ سانى. (257-بەت)
• 93: بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن انارخىستلار ھۇجۇمىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (257-بەت)
• 25: 1879-يىلى 26-ئاۋغۇست «خەلق ئىرادىسى» (Narodnaya Volya) تەشكىلاتىنىڭ ئىجرائىيە كومىتېتىدىكى ئەر-ئاياللارنىڭ سانى. (258-بەت)
• 11 ئۆلگەن، 56 يارىلانغان: 1880-يىلى 5-فېۋرال قىشلىق ئوردىدىكى پارتلاشتا يوقىتىلغانلارنىڭ سانى. (260-بەت)
• 20: 1881-يىلى 1-مارتتىكى ھۇجۇمدا زەخىملەنگەنلەرنىڭ سانى. (261-بەت)
• 7: چار پادىشاھقا قىلىنغان قەستلەش ھەرىكەتلىرىنىڭ سانى. (262-بەت)
• 5: 1881-يىلى 3-ئاپرېل دارغا ئېسىلغان تېرورچىلارنىڭ سانى. (263-بەت)
• 20 يىل: ۋېرا فىگنېرنىڭ (Vera Figner) يالغۇز كامېردا ئۆتكۈزگەن ۋاقتى. (263-بەت)
• 13 ھەسسە: 1860-1914-يىللىرى روسىيەدىكى ئۇنىۋېرسىتېت ئوقۇغۇچىلىرى سانىنىڭ ئېشىشى. (263-بەت)
• 3 ھەسسىدىن ئارتۇق: 1860-1900-يىللىرى قەرەللىك ژۇرناللار سانىنىڭ ئېشىشى. (263-بەت)
• 21% دىن 40% گىچە: 1897-1914-يىللىرى ساۋاتلىق نىسبىتىنىڭ ئېشىشى. (263-264-بەت)
• 27 ئۆلگەن، 70 يارىلانغان: 1906-يىلى پيوتر ستولىپىنغا (Pyotr Stolypin) قىلىنغان ھۇجۇمدا يوقىتىلغانلارنىڭ سانى. (264-بەت)
• 18: ستولىپىننىڭ ھاياتىغا قىلىنغان ھۇجۇم سانى. (264-بەت)
• 2,000 غا يېقىن: 1905-1906-يىللىرى روسىيەدە يۈز بەرگەن بانكا بۇلاش دېلولىرىنىڭ سانى. (265-بەت)
• 250,000 رۇبلى (3.4 مىليون دوللار): 1907-يىلى 12-ئىيۇن تىفلىستىكى بۇلاڭچىلىقتا ئېلىنغان پۇل مىقدارى. (265-بەت)
• 17,000: 1897-1917-يىللىرى روسىيە ئىمپېرىيىسىدە تېرورچىلار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن ياكى يارىلانغانلارنىڭ سانى. (266-بەت)
• 161: 1895-يىلىدىكى ئوخرانانىڭ (Okhrana) پۈتۈن كۈنلۈك خىزمەتچىلىرىنىڭ سانى. (266-بەت)
• 10,000 دىن ئاز: گېندارمېس (Gendarmes) قوشۇنىنىڭ سانى. (266-بەت)
• 136 مىليون: روسىيە نوپۇسى. (266-بەت)
• 100 ھەسسە: روسىيەنىڭ فرانسىيەگە قارىغاندا ھەر بىر ئادەمگە توغرا كېلىدىغان ساقچى سانىنىڭ ئازلىقى. (266-بەت)
• 158: 1867-1894-يىللىرى چەكلەنگەن كىتابلارنىڭ سانى. (267-بەت)
• 44: شۇ يىللاردا سىياسىي جىنايەتلەر بىلەن ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغانلارنىڭ سانى. (267-بەت)
• 3,000 دىن 5,000 غىچە: 1905-06-يىللىرىدىكى ئىنقىلابتا ئۆلتۈرۈلگەنلەرنىڭ سانى. (267-بەت)
• 8,000 غا يېقىن: 1906-يىلى سىبىرىيەگە سۈرگۈن قىلىنغانلارنىڭ سانى. (267-بەت)
• 5 كۈن: 1919-يىلى يانۋاردا دان برىن (Dan Breen) ۋە سەپداشلىرىنىڭ پىستىرمىدا ساقلىغان ۋاقتى. (269-بەت)
• 100 قاداق: ئۇلارنىڭ قولغا چۈشۈرمەكچى بولغان گېلىگنىت (gelignite) نىڭ مىقدارى. (269-بەت)
• 2,000: ئىرېلاندىيە جۇمھۇرىيەتچىلەر قېرىنداشلىقى (Fenians) نىڭ ئەزالىرىنىڭ سانى. (269-بەت)
• 12: 1867-يىلى فېنىيىلىكلەر تۈرمىدىن بىر ئەزاسىنى قاچۇرماقچى بولغاندا ئۆلگەن لوندونلۇقلارنىڭ سانى. (269-بەت)
• 1,500: 1916-يىلى 24-ئاپرېل پاسخا ھەپتىسىدە دۇبلىندا ھوقۇق تارتىۋالماقچى بولغان شىننېرلارنىڭ (Shinners) سانى. (270-بەت)
• 400 دىن ئارتۇق: پاسخا قوزغىلىڭىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (270-بەت)
• 16: قوزغىلاڭدىن كېيىن ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان رەھبەرلەرنىڭ سانى. (270-بەت)
• 100 مىل: سولوخېدبېگ (Soloheadbeg) بىلەن دۇبلىن ئارىسىدىكى ئارىلىق. (271-بەت)
• 26: بىرىنچى ئىرېلاندىيە پارلامېنتىغا قاتناشقان 76 ۋەكىل ئىچىدىكى سان. (271-بەت)
• 29 ياش: 1919-يىلىدىكى مايكول كوللىنسنىڭ (Michael Collins) يېشى. (272-بەت)
• 4: دۇبلىن شەھەرلىك ساقچى ئىدارىسىنىڭ G دىۋىزىيىسىدىن كوللىنسقا مەخپىي دوكلات بەرگەنلەرنىڭ سانى. (274-بەت)
• 12 دىن ئارتۇق: فورما كىيگەن ساقچىلار ئىچىدىكى جاسۇسلارنىڭ سانى. (274-بەت)
• 12: 1920-يىلى ئەتىيازغىچە ئۆلتۈرۈلگەن دۇبلىن ساقچىلىرىنىڭ سانى. (274-بەت)
• 8: بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (274-بەت)
• 14 ئۆلگەن، 5 يارىلانغان: 1920-يىلى 21-نويابىردىكى «قانلىق يەكشەنبە» (Bloody Sunday) كۈنى ئۆلتۈرۈلگەن ئەنگىلىيەلىكلەرنىڭ سانى. (275-بەت)
• 12: كروك باغچىسىدا (Croke Park) ئۆلتۈرۈلگەن پۇقرالارنىڭ سانى. (276-بەت)
• 60: يارىلانغانلارنىڭ سانى. (276-بەت)
• 50,000 ئەنگىلىيە ئەسكىرى ۋە 14,000 ساقچى: 5,000 پىدائىيغا قارشى ئۇرۇش قىلغان. (278-بەت)
• 3 مىليوندىن ئاز: ئىرېلاندىيەنىڭ نوپۇسى. (278-بەت)
• 9,000 غا يېقىن: 1920-يىلى ئىراقتىكى قوزغىلاڭنى باستۇرۇشتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (278-بەت)
• 370 دىن ئارتۇق: 1919-يىلى ئامرىتساردا (Amritsar) ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرى ئۆلتۈرگەن قورالسىز نامايىشچىلارنىڭ سانى. (278-بەت)
• 77: ئىرېلاندىيە ئەركىن دۆلىتى ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ئالتە ئايدىن ئارتۇق ۋاقىت ئىچىدە ئېتىپ ئۆلتۈرۈلگەن جۇمھۇرىيەتچىلەرنىڭ سانى (ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتى ئۆلتۈرگەن سانىدىن ئۈچ ھەسسە كۆپ). (280-بەت)
• 4,000: «تان ئۇرۇشى» دا ئۆلگەن ياكى يارىلانغانلارنىڭ سانى. (281-بەت)
• 950: بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرى ۋە ساقچىلىرى. (281-بەت)
• 17: 1920-يىلى نويابىردا لىۋېرپولدا كۆيدۈرۈۋېتىلگەن ئامبارلارنىڭ سانى. (281-بەت)
• 21: جون بروۋننىڭ گۇرۇپپىسىدىكىلەرنىڭ سانى. (284-بەت)
• 25: «خەلق ئىرادىسى» تەشكىلاتىنىڭ ئىجرائىيە كومىتېتىدىكىلەرنىڭ سانى. (284-بەت)
• 500,000: 1933-يىلى 30-يانۋارغا كەلگەندە بروۋنشىرتلارنىڭ (Brownshirts) سانى. (294-بەت)
• 1914-1945-يىللار: «ئىككىنچى ئوتتۇز يىللىق ئۇرۇش» دەپ ئاتالغان دەۋر. (295-296-بەت)
• 100: 1918-يىلى 9-ئاپرېل مىسىر تۆگە كورپۇسىدىكى ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (297-بەت)
• 400: ئاقابا (Aqaba) پورتىنىڭ نورمال نوپۇسى. (297-بەت)
• 5 فۇت 5 ئىنگلىز چىسى: ت.ئې. لاۋرېنسنىڭ (T. E. Lawrence) بوي ئېگىزلىكى. (297-298-بەت)
• 45 سائەت: لاۋرېنسنىڭ بىر قېتىم تاماقسىز ۋە ئۇيقۇسىز ئۆتكۈزگەن ۋاقتى. (299-بەت)
• 100 مىل: لاۋرېنسنىڭ ئۆسمۈرلۈك ۋاقتىدا بىر كۈندە ۋېلىسىپىت بىلەن ماڭغان مۇساپىسى. (299-بەت)
• 15,000 دىن ئارتۇق: مېدىنە (Medina) ئەتراپىدا ئورۇنلاشقان تۈرك ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (299-بەت)
• 50,000 غىچە: بېدۇيىن (Bedouin) قەبىلىلىرىنىڭ جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (300-بەت)
• 30: 1917-يىلى 26-مارت لاۋرېنس بىلەن بىللە تۆمۈر يول بېكىتىگە ھۇجۇم قىلغانلارنىڭ سانى. (301-بەت)
• 390 پىيادە ئەسكەر، 25 ئۆچكە: تۈرك گارنىزونىنىڭ تەركىبى. (302-بەت)
• 30 تۇتقۇن، بىر بايتال، ئىككى تۆگە: بۇ ھۇجۇمدا ئەرەبلەرنىڭ ئولجىلىرى. (302-بەت)
• 70: ئۆلگەن ۋە يارىلانغان تۈرك گارنىزونى ئەزالىرىنىڭ سانى. (302-بەت)
• 1: ئەرەبلەردىن يېنىك يارىلانغانلارنىڭ سانى. (302-بەت)
• 600 مىل: ئاقابانى ئىشغال قىلىش ئۈچۈن قىلىنغان چۆل يۈرۈشىنىڭ مۇساپىسى. (303-بەت)
• 50 دىن ئاز: 1917-يىلى 9-ماي لاۋرېنس بىلەن بىللە يولغا چىققان ئەرەبلەرنىڭ سانى. (303-بەت)
• 400 قاداق: ئۇلار ئېلىپ ماڭغان ئالتۇننىڭ ئېغىرلىقى. (303-بەت)
• 6: پارتلاتقۇچ دورا قاچىلانغان تۆگىلەرنىڭ سانى. (303-بەت)
• 2,000: 6-ئىيۇل لاۋرېنس بىلەن بىللە ئاقاباغا كىرگەن ئەرەبلەرنىڭ سانى. (303-بەت)
• 100 قاداق: ئاقابا ئېكىسپېدىتسىيەسىنىڭ ئاخىرىدا لاۋرېنسنىڭ ئېغىرلىقى. (304-بەت)
• 20,000 قاداق: لاۋرېنسنىڭ بېشىغا بېكىتىلگەن مۇكاپات پۇلى. (304-بەت)
• 100,000: تۈرك قوشۇنلىرىنىڭ پەلەستىن ۋە سۈرىيەدىكى سانى. (305-بەت)
• 69,000: ئاللېنبى (Allenby) قوماندانلىقىدىكى ئەنگىلىيە قوشۇنىنىڭ سانى. (305-بەت)
• 8,000: ئەرەب دائىمىي قوشۇنىنىڭ سانى. (305-بەت)
• 3 كۈن: كوماندو (Commando) قوشۇنى قۇرۇش تەستىقلانغاندىن كېيىنكى ۋاقىت. (312-بەت)
• 15 كۈن: ئۇلارنىڭ تۇنجى ھۇجۇمىغىچە بولغان ۋاقىت. (312-بەت)

---

ئالتىنچى بۆلۈم: ئېمپېرىيەلەرنىڭ ھالاكىتى (342-415 بەتلەر)

• خەرىتە (342-343 بەتلەر): بۇ خەرىتە «ئىمپېرىيەنىڭ ئاخىرلىشىشى» دەۋرىدىكى ئاساسلىق توقۇنۇش رايونلىرىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئاسىيا قىسمىدا خىتايدىكى كوممۇنىستلار ئىنقىلابى (1921-49)، ھىندى-خىتاي ئۇرۇشى (1946-54) ۋە مالايا جىددىي ھالىتى (1948-60) قاتارلىقلار بەلگىلەنگەن. ياۋروپا ۋە ئافرىقا قىسمىدا بولسا شىمالىي ئىرېلاندىيە، سىپرۇس، ئالجىرىيە، ئادەن، كېنىيە ۋە ئومان قاتارلىق جايلاردىكى توقۇنۇشلار كۆرسىتىلگەن.

بۇ بۆلۈم ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنكى مۇستەملىكىچىلىككە قارشى دولقۇننى ۋە بۇ جەرياندا يۈز بەرگەن پارتىزانلىق ئۇرۇشلىرىنى مۇھاكىمە قىلىدۇ.

• 44-باب: قىزىل ئىمپېراتورنىڭ قەد كۆتۈرۈشى (The Rise of the Red Emperor): ماۋ زېدوڭ رەھبەرلىكىدىكى خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ ئۇزۇن يىللىق پارتىزانلىق ئۇرۇشى ئارقىلىق، ئاخىرىدا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ياردىمى بىلەن گومىنداڭ ھاكىمىيىتىنى قانداق ئاغدۇرۇپ تاشلىغانلىقى بايان قىلىنغان.
  • ماۋنىڭ ئىستراتېگىيەسى: «يېزىلار بىلەن شەھەرلەرنى قورشاش»، خەلقنى سەپەرۋەر قىلىش، پارتىزانلىق ئۇرۇشى، ھەرىكەتچان ئۇرۇش ۋە نىزامىي ئۇرۇشنى بىرلەشتۈرۈشتىن ئىبارەت ئۈچ باسقۇچلۇق ئۇرۇش نەزەرىيەسى.

• رەسىم: 891-بەتتە، ماۋ زېدوڭنىڭ «ئۇزۇن سەپەر» (Long March) دىكى سۈرىتى بار.

• 45-باب: دىيەن بېن فۇدىكى خوشلىشىش (Adieu at Dien Bien Phu): ۋېيتنام كومپارتىيەسىنىڭ خو چى مىن (Ho Chi Minh) ۋە ۋو نگۇيېن گىياپ (Vo Nguyen Giap) رەھبەرلىكىدە فرانسىيە مۇستەملىكىچىلىرىنى قانداق مەغلۇپ قىلغانلىقى، بولۇپمۇ دىيەن بېن فۇ ئۇرۇشىدىكى ھەل قىلغۇچ غەلىبىسى بايان قىلىنغان.
  • غەلىبىنىڭ ئاچقۇچى: خەلقنى كەڭ كۆلەمدە سەپەرۋەر قىلىپ، ئېغىر تىپتىكى قوراللارنى جاپالىق توشۇپ كىرىپ، فرانسىيە ئارمىيەسىنى ئويلىمىغان يەردىن مەغلۇپ قىلغان. خىتاينىڭ ياردىمى ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغان.
• 47-باب: بىر ئادەم ۋە بىر پىلان (A Man and a Plan): ئەنگىلىيەنىڭ مالايادىكى كومپارتىيە ئىسيانىنى قانداق مۇۋەپپەقىيەتلىك باستۇرغانلىقى بايان قىلىنغان. بۇ سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىدىكى غەرب دۆلەتلىرىنىڭ بىردىنبىر غەلىبە قىلغان ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ئۇرۇشى ئىدى.
  • مۇھىم ئىستراتېگىيە: برىگگىس پىلانى (Briggs Plan) ۋە گېنېرال تېمپلېر (Gerald Templer) نىڭ رەھبەرلىكىدە، خىتاي كۆچمەنلىرىنى «يېڭى كەنتلەر» گە مەجبۇرىي كۆچۈرۈش ئارقىلىق، پارتىزانلارنىڭ خەلق بىلەن بولغان ئالاقىسىنى ئۈزۈش. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، يەرلىك خەلققە ئىقتىسادىي مەنپەئەت ۋە سىياسىي ھوقۇق بېرىش.

بۇ بۆلۈمنىڭ تېخىمۇ تەپسلىيرەك مەزمۇنى:

بۇ كىتاب ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنكى دەۋرگە، يەنى ياۋروپا ئىمپېرىيەلىرىنىڭ يىمىرىلىشى ۋە ئاسىيا، ئافرىقىدىكى مۇستەملىكىلەرنىڭ مۇستەقىللىققا ئېرىشىش كۈرەشلىرىنىڭ ئەڭ يۇقىرى پەللىگە چىققان دەۋرىگە مەركەزلەشكەن. «مىللىي ئازادلىق» بۇ دەۋرنىڭ ئەڭ ياڭراق شۇئارى بولۇپ، پارتىزانلىق ئۇرۇشى بۇ شۇئارنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنىڭ ئاساسلىق ۋاسىتىسىگە ئايلانغان. ئاپتور بۇ بۆلۈمدە، ياۋروپا ئىمپېرىيەلىرىنىڭ ئۇرۇشتىن كېيىنكى ئاجىزلىقى، ئامېرىكا ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىدىن ئىبارەت ئىككى يېڭى دەرىجىدىن تاشقىرى كۈچنىڭ مۇستەملىكىچىلىككە قارشى تۇرۇشى ۋە مىللەتچىلىك ئىدىيەسىنىڭ كەڭ تارقىلىشى قاتارلىق ئامىللارنىڭ بۇ تارىخىي بۇرۇلۇشقا قانداق تۈرتكە بولغانلىقىنى ئارقا كۆرۈنۈش قىلىپ، خىتاي، ھىندى-خىتاي (ۋېيتنام)، ئالجىرىيە ۋە مالايا قاتارلىق جايلاردىكى تۆت چوڭ ۋەكىل خاراكتېرلىك توقۇنۇشنى چوڭقۇر تەھلىل قىلىدۇ. بۇ بۆلۈم كوممۇنىستچە «خەلق ئۇرۇشى» نىڭ قانداق غەلىبە قىلغانلىقىنى ۋە غەرب دۆلەتلىرىنىڭ بۇنىڭغا قانداق ئوخشىمىغان ئۇسۇللار بىلەن تاقابىل تۇرغانلىقىنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق، زامانىۋى ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ئىستراتېگىيەسىنىڭ مۇھىم پرىنسىپلىرىنى ئېچىپ بېرىدۇ.

ھەربىر بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى

43-باب: ئۇرۇشتىن كېيىنكى دۇنيا (The World After the War)

بۇ باب كېيىنكى توقۇنۇشلارنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشىنى يارىتىپ بېرىدۇ. ئۇ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنكى ئەنگىلىيە ۋە فرانسىيەنىڭ قانچىلىك ئېچىنىشلىق ئەھۋالدا قالغانلىقىنى تەپسىلىي بايان قىلىدۇ.

• ئىمپېرىيەلەرنىڭ ئاجىزلىشىشى: ئۇرۇش بۇ ئىككى چوڭ ئىمپېرىيەنى ئىقتىسادىي جەھەتتىن ۋەيران قىلغان، ئۇلارنىڭ مىليونلىغان پۇقرالىرى ئۆلگەن ياكى يارىلانغان ئىدى. ئەنگىلىيەدە يېمەكلىك ۋە باشقا لازىمەتلىكلەر يىللاپ تالون بىلەن تارقىتىلغان، فرانسىيە بولسا ئىشغالىيەتنىڭ خارلىقىدىن ئەمدىلا قۇتۇلغان ئىدى. ئاپتورنىڭ قارىشىچە، «ئەگەر ئەنگىلىيە ۋە فرانسىيە 1945-يىلىدىن كېيىن بارلىق مۇستەملىكىلىرىنى ساقلاپ قېلىشقا بەل باغلىغان تەقدىردىمۇ، ئۇلارنىڭ بۇنى قىلىشقا قۇربى يەتمەيتتى. ھەر ئىككى دۆلەت ئەمەلىيەتتە ۋەيران بولغان ئىدى» (345-بەت).
• يېڭى دۇنيا تەرتىپى: ئامېرىكا ۋە سوۋېت ئىتتىپاقى يېڭى دەرىجىدىن تاشقىرى كۈچلەرگە ئايلىنىپ، ھەر ئىككىلىسى ئۆز مەنپەئەتىدىن چىقىپ، ياۋروپانىڭ كونا مۇستەملىكىچىلىك تۈزۈمىگە قارشى تۇردى. بۇ، مىللەتچى ئىسيانچىلار ئۈچۈن مىسلىسىز پايدىلىق خەلقئارالىق مۇھىت ياراتتى.

44-باب: قىزىل ئىمپېراتورنىڭ قەد كۆتۈرۈشى (The Rise of the Red Emperor)

بۇ باب ماۋ زېدوڭ رەھبەرلىكىدىكى خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ غەلىبىسىنى زامانىۋى پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ ئەڭ مۇھىم ۋە تەسىرى ئەڭ چوڭقۇر مىسالى سۈپىتىدە بايان قىلىدۇ. گەرچە بۇ بىر ئىچكى ئۇرۇش بولسىمۇ، ئۇنىڭ «ئىمپېرىيەنىڭ ئاخىرلىشىشى» بۆلÜمىگە كىرگۈزۈلۈشىنىڭ سەۋەبى، خىتاي ئىنقىلابىنىڭ ئاساسلىق ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچىنىڭ غەرب ۋە ياپونىيە ئىمپېرىيالىزمىغا قارشى تۇرۇش بولغانلىقى، ھەمدە ئۇنىڭ غەلىبىسىنىڭ كېيىنكى ئۈچىنچى دۇنيا مىللىي ئازادلىق ھەرىكەتلىرىگە بىۋاسىتە ئىلھام ۋە ياردەم بەرگەنلىكىدىندۇر.

• ماۋنىڭ ئىستراتېگىيەسىنىڭ يادروسى: ماۋ پارتىزانلىق ئۇرۇشىنى ئۈچ باسقۇچلۇق بىر جەريان دەپ قارىدى: 1) ئىستراتېگىيەلىك مۇداپىئە (پارتىزانلىق ئاساس، ھەرىكەتچان ئۇرۇش قوشۇمچە)؛ 2) ئىستراتېگىيەلىك تەڭپۇڭلۇق (پارتىزانلىق ئاساس)؛ 3) ئىستراتېگىيەلىك ھۇجۇم (ھەرىكەتچان ئۇرۇش ئاساس). ئۇنىڭ نەزەرىيەسىدە سىياسىي خىزمەت ھەربىي ھەرىكەتتىن مۇھىم ئورۇندا تۇراتتى. «خەلق سۇغا ئوخشايدۇ، ئارمىيە بېلىققا ئوخشايدۇ» دېگەن سۆز بۇنىڭ جەۋھىرى ئىدى.
• «ئۇزۇن سەپەر» نىڭ ئەپسانىسى: ئاپتور كومپارتىيەنىڭ «ئۇزۇن سەپەر» (Long March) نى بىر ھەربىي مەغلۇبىيەتتىن تەشۋىقات ئارقىلىق بىر روھىي غەلىبىگە ئايلاندۇرغانلىقىنى ئالاھىدە تەكىتلەيدۇ. ئېدگار سنوۋ (Edgar Snow) نىڭ «خىتاي ئۈستىدىكى قىزىل يۇلتۇز» (Red Star Over China) ناملىق كىتابى بۇ ئەپسانىنى دۇنياغا تارقىتىشتا ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغان (360-361 بەتلەر).
• غەلىبىنىڭ ھەقىقىي سەۋەبلىرى: ماۋنىڭ ئىستراتېگىيەسى مۇھىم بولسىمۇ، ئاخىرقى غەلىبىنى كەلتۈرگەن ئامىللار تېخىمۇ مۇرەككەپ ئىدى:
  1. ياپونىيەنىڭ تاجاۋۇزى: ياپونىيەنىڭ خىتايغا تاجاۋۇز قىلىشى گومىنداڭ ئارمىيەسىنى ئېغىر دەرىجىدە ئاجىزلاشتۇرۇپ، كومپارتىيەگە كۈچ توپلاش پۇرسىتى يارىتىپ بەرگەن.
  2. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ياردىمى: ئۇرۇشتىن كېيىن، سوۋېت ئىتتىپاقى مانجۇرىيەدە ياپونىيەدىن غەنىيمەت ئالغان زور مىقداردىكى قورال-ياراغلارنى خىتاي كومپارتىيەسىگە ئۆتكۈزۈپ بەرگەن. بۇ، كومپارتىيەنىڭ پارتىزانلىق ئۇرۇشىدىن نىزامىي ئۇرۇشقا ئۆتۈشىنى تېزلەتكەن (366-بەت).

45-47-باب: ھىندى-خىتاي، ئالجىرىيە ۋە مالايادىكى ئۈچ چوڭ ئۇرۇش

بۇ ئۈچ باب ئۈچ ئوخشىمىغان مۇستەملىكىچىلىككە قارشى ئۇرۇشنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق، ئىسيان ۋە ئىسيانغا قارشى تۇرۇشنىڭ مۇۋەپپەقىيەت ۋە مەغلۇبىيىتىنى بەلگىلەيدىغان ئاچقۇچلۇق ئامىللارنى ئېچىپ بېرىدۇ.

• 45-باب: دىيەن بېن فۇدىكى خوشلىشىش (ھىندى-خىتاي ئۇرۇشى):
  • فرانسىيەنىڭ مەغلۇبىيىتى: فرانسىيەنىڭ ھىندى-خىتايدىكى مەغلۇبىيىتىنىڭ سەۋەبلىرى كۆپ قاتلاملىق ئىدى. ئۇلار ۋېيتنام خەلقىنىڭ مىللىي مۇستەقىللىق ئارزۇسىنى نەزەردىن ساقىت قىلىپ، ھەقىقىي مۇستەقىللىق بېرىشنى رەت قىلدى. ئۇلارنىڭ ھەربىي تاكتىكىسى ئاھالىلەرنى ئۆزىدىن يىراقلاشتۇرىدىغان ۋەھشىي باستۇرۇشقا تايىناتتى. ئەڭ مۇھىمى، ئۇلار ۋېيتمىن (Vietminh) نىڭ خىتايدىن كېلىدىغان تاشقى ياردەم يولىنى ئۈزەلمىدى. دىيەن بېن فۇ (Dien Bien Phu) دىكى مەغلۇبىيەت فرانسىيەنىڭ ھەربىي ۋە سىياسىي جەھەتتىكى ئىرادىسىنى پۈتۈنلەي سۇندۇرۇپ، ئۇلارنىڭ ھىندى-خىتايدىن چېكىنىپ چىقىشىغا سەۋەب بولدى. بۇ، بىر غەرب ئىمپېرىيەسىنىڭ مۇستەملىكىچىلىك ئۇرۇشىدا ئۇچرىغان ئەڭ ئېغىر مەغلۇبىيىتى ئىدى (384-بەت).

• 892-بەت: 1945-يىلىدىكى ۋو نگۇيېن گىياپ (سولدا) ۋە خو چى مىن. رەسىم ئاستىدا: «ئۇلارنىڭ فرانسىيە، ئامېرىكا ۋە جەنۇبىي ۋېيتنامغا قارشى ئۇزۇن ئۇرۇشىنىڭ باشلىنىشىدا. ھېچكىم ماۋچە ئىنقىلاب مودېلىنى ئۇلارچە مۇۋەپپەقىيەتلىك قوللىنالمىدى».

• 893-بەت: 1954-يىلى دىيەن بېن فۇغا پاراشوت بىلەن تاشلىنىۋاتقان قوشۇمچە كۈچلەر. رەسىم ئاستىدا: «فرانسىيە قوماندانلىرى گىياپنىڭ ئۇلارنىڭ چېگرا قەلئەسىنى قورشاش ئۈچۈن ئارتىللېرىيە يىغىشىنى ھەرگىز تەسەۋۋۇر قىلمىغان ئىدى».

• 46-باب: «ئىشەندۈرۈش ياكى مەجبۇرلاش» (ئالجىرىيە ئۇرۇشى):

  • فرانسىيەنىڭ پاجىئەسى: ئالجىرىيە ئۇرۇشى ھىندى-خىتاي ئۇرۇشىدىنمۇ قانلىق ۋە مۇرەككەپ ئىدى، چۈنكى بۇ يەردە بىر مىليونغا يېقىن ياۋروپالىق كۆچمەن (pieds noirs) ياشايتتى. فرانسىيە ئارمىيەسى ھەربىي جەھەتتىن غەلىبە قىلغان بولسىمۇ، سىياسىي جەھەتتە مەغلۇپ بولدى. ئالجىرىيە جېڭى (Battle of Algiers) دە، فرانسىيە پاراشوتچىلىرى سىستېمىلىق قىيناش (torture) ئارقىلىق FLN نىڭ شەھەردىكى تەشكىلاتىنى ۋەيران قىلغان. ئەمما بۇ ۋەھشىي ئۇسۇللار فرانسىيە ئىچىدە ۋە خەلقئارادا كۈچلۈك غۇلغۇلا قوزغاپ، فرانسىيەنىڭ ئەخلاقىي ئۈستۈنلۈكىنى يوققا چىقاردى. ئاخىرىدا، گېنېرال دې گول (Charles de Gaulle) فرانسىيەنىڭ بۇ ئۇرۇشنى داۋاملاشتۇرۇشقا سىياسىي كۈچىنىڭ يەتمەيدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ، ئالجىرىيەگە مۇستەقىللىق بېرىشنى قارار قىلدى. بۇ، ھەربىي جەھەتتە غەلىبە قىلىپ تۇرۇپ، سىياسىي جەھەتتە مەغلۇپ بولۇشنىڭ تىپىك مىسالى ئىدى.

• 894-بەت (ئاستىدىكى رەسىم): پولكوۋنىك مارسېل «برۇنو» بىگېئارد، 1956-يىل. رەسىم ئاستىدا: «ئۇ گېرمانلار، ۋېيتناملىقلار ۋە ئالجىرىيەلىكلەر بىلەن ئۇرۇشقان رىۋايەتتەك فرانسىيە ئوفىتسېرى ئىدى. ھەتتا دىيەن بېن فۇدىكى تەسلىم بولۇشمۇ ئۇنىڭ جەڭگە بولغان تەشنالىقىنى قاندۇرالمىدى».

• 895-بەت: فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ ئالجىرىيەنىڭ «يەرلىك» مەھەللىسى كاسباھتا چارلاۋاتقان كۆرۈنۈشى. رەسىم ئاستىدا: «ئۇلار ئىسيانچىلارنىڭ ئۇل قۇرۇلمىسىنى ۋەيران قىلدى، ئەمما ئۇلارنىڭ ۋەھشىي ئۇسۇللىرى ئەكس تەسىر پەيدا قىلدى».

• 47-باب: بىر ئادەم ۋە بىر پىلان (مالايا جىددىي ھالىتى):

  • ئەنگىلىيەنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى: بۇ، سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى دەۋرىدە غەرب دۆلەتلىرىنىڭ غەلىبە قىلغان بىردىنبىر چوڭ كۆلەملىك ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ئۇرۇشى. ئۇنىڭ مۇۋەپپەقىيىتىنىڭ ئاچقۇچى برىگگىس پىلانى (Briggs Plan) ئىدى. بۇ پىلان بويىچە، 500 مىڭدىن ئارتۇق خىتاي كۆچمىنى «يېڭى كەنتلەر» (New Villages) گە مەجبۇرىي كۆچۈرۈلۈپ، ئۇلارنىڭ كوممۇنىست پارتىزانلار بىلەن بولغان ئالاقىسى ئۈزۈلگەن. بۇ ھەربىي ھەرىكەت بىلەن بىر ۋاقىتتا، گېنېرال تېمپلېر (Gerald Templer) «قەلب ۋە كۆڭۈلنى» قولغا كەلتۈرۈش ئىستراتېگىيەسىنى يولغا قويۇپ، يەرلىك خەلققە ئىقتىسادىي مەنپەئەت يەتكۈزگەن ۋە ئەڭ مۇھىمى، مالاياغا مۇستەقىللىق بېرىشنى ۋەدە قىلغان. بۇ، ئىسيانچىلارنىڭ سىياسىي جەلپ قىلىش كۈچىنى يوققا چىقارغان.
  • غەلىبىنىڭ باشقا ئامىللىرى: ئىسيانچىلارنىڭ ئاساسەن خىتايلاردىن تەركىب تاپقانلىقى، كۆپ سانلىق مالايلارنىڭ ھۆكۈمەتنى قوللىغانلىقى ۋە ئىسيانچىلارنىڭ تاشقى ياردەمگە ئېرىشەلمىگەنلىكىمۇ ئەنگىلىيەنىڭ غەلىبىسىگە ياردەم بەرگەن.

• 894-بەت (ئۈستىدىكى رەسىم): 1952-يىلى مالايادىكى گېرالد تېمپلېر. رەسىم ئاستىدا: «ئۇ ‹قەلب ۋە كۆڭۈلنى› قولغا كەلتۈرۈش بىلەن تونۇلغان، گەرچە ئۇمۇ خېلى زور مەجبۇرلاش ۋاسىتىلىرىنى قوللانغان بولسىمۇ».

48-باب: «ئالاھىدە ئەنگىلىيەچە ئۇسۇل» مۇ؟

بۇ باب ئالدىنقى بابلارنى يەكۈنلەپ، ئەنگىلىيەنىڭ ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ئۇسۇلىنىڭ باشقا دۆلەتلەر (بولۇپمۇ فرانسىيە) گە سېلىشتۇرغاندا نېمە ئۈچۈن تېخىمۇ مۇۋەپپەقىيەتلىك بولغانلىقىنى تەھلىل قىلىدۇ.

• ئاساسلىق پەرقى: ئەنگىلىيەلىكلەر ھەربىي ھەرىكەت بىلەن بىرگە سىياسىي ھەل قىلىش چارىسىنىمۇ ئىزدايتتى. ئۇلار ئەڭ ئاخىرقى چارە قالمىغاندىلا كۈچ ئىشلىتەتتى ۋە يەرلىك خەلقنىڭ قوللىشىغا ئېرىشىشنىڭ مۇھىملىقىنى چۈشىنەتتى. فرانسىيەلىكلەر بولسا، كۆپىنچە ھاللاردا ھەربىي كۈچكە تايىنىپ، سىياسىي مۇرەسسە قىلىشنى رەت قىلاتتى.
• ئەمما بۇ بىر ئەپسانە ئەمەس: ئاپتور شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئەنگىلىيەنىڭمۇ كېنىيە ۋە سىپرۇس قاتارلىق جايلاردا خېلى زور زوراۋانلىق قوللانغانلىقىنى، ئۇلارنىڭ مۇۋەپپەقىيىتىنىڭ كۆپىنچە ھاللاردا ئىسيانچىلارنىڭ ئاجىزلىقى ۋە تاشقى ياردەمگە ئېرىشەلمىگەنلىكىدىن بولغانلىقىنىمۇ ئەسكەرتىدۇ.

خۇلاسە قىلغاندا، ئالتىنچى كىتاب ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنكى يېڭى دۇنيا تەرتىپىدە پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ قانداق قىلىپ ئىمپېرىيەلەرنى يىمىرىتىدىغان ھەل قىلغۇچ كۈچكە ئايلانغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇ بىر تەرەپتىن، ماۋ زېدوڭ ۋە خو چى مىننىڭ قانداق قىلىپ سىياسىي ۋە ھەربىي ۋاسىتىلەرنى بىرلەشتۈرۈپ غەلىبە قىلغانلىقىنى بايان قىلسا، يەنە بىر تەرەپتىن، فرانسىيەنىڭ ۋەھشىي باستۇرۇش سىياسىتىنىڭ قانداق مەغلۇب بولغانلىقىنى ۋە ئەنگىلىيەنىڭ ئەقىللىق سىياسىتىنىڭ قانداق مۇۋەپپەقىيەت قازانغانلىقىنى سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق، زامانىۋى ئىسيانغا قارشى تۇرۇشنىڭ ئاچقۇچلۇق پرىنسىپلىرىنى ئېچىپ بېرىدۇ.

ئالتىنچى بۆلۈمدىكى بارلىق سانلىق مەلۇماتلار

43-باب: ئۇرۇشتىن كېيىنكى دۇنيا (The World After the War)

• 750,000: ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن ئەنگىلىيەدە ۋەيران بولغان ياكى بۇزۇلغان ئۆيلەرنىڭ سانى. (344-بەت)
• 600,000 دىن ئارتۇق: فرانسىيەنىڭ ئۇرۇشتا قازا قىلغان پۇقرالىرىنىڭ سانى. (345-بەت)
• 10,000 دىن ئارتۇق: گېرمان ئەسكەرلىرى بىلەن ھەمكارلاشقان دەپ ئەيىبلەنگەن فرانسىيە ئاياللىرىنىڭ سانى. (345-بەت)
• 85,000: 1942-يىلى سىنگاپوردا ياپونىيەگە تەسلىم بولغان ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (346-بەت)
• 338: يەھۇدىي تېرورچىلار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن ئەنگىلىيەلىكلەرنىڭ سانى. (347-348-بەت)
• 91: 1946-يىلى پادىشاھ داۋۇت مېھمانخانىسىدىكى پارتلاشتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (348-بەت)
• 11,200 دىن ئارتۇق: 1947-48-يىللىرى فرانسىيەنىڭ ماداغاسقاردىكى قوزغىلاڭنى باستۇرۇشتا ئۆلتۈرگەن كىشىلەرنىڭ سانى. (348-بەت)

44-باب: قىزىل ئىمپېراتورنىڭ ئۆرلىشى (The Rise of the Red Emperor)

• 12 دوللار: خىتايدىكى 460 مىليون نوپۇسنىڭ ئوتتۇرىچە يىللىق كىرىمى. (350-بەت)
• 10%: نوپۇسنىڭ 50% تىن ئارتۇق يەرنى ئىگىلىگەنلەرنىڭ نىسبىتى. (350-بەت)
• 13: 1921-يىلى 7-ئايدا شاڭخەيدە خىتاي كوممۇنىستىك پارتىيىسىنىڭ بىرىنچى قۇرۇلتىيىغا قاتناشقان ۋەكىللەرنىڭ سانى. (351-بەت)
• 57: شۇ ۋاقىتتىكى پۈتۈن پارتىيە ئەزالىرىنىڭ سانى. (351-بەت)
• 100,000 دىن ئارتۇق: 1925-يىلى گومىنداڭ (Kuomintang) نىڭ ئەزا سانى. (353-بەت)
• 20,000: 1927-يىلى 1-ئاۋغۇست نەنچاڭ (Nanchang) دىكى قوزغىلاڭغا قاتناشقان ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (354-بەت)
• 186,000: گومىنداڭنىڭ جياڭشى (Jiangxi) سوۋېت رايونىدا ئۆلتۈرگەنلەرنىڭ سانى. (356-بەت)
• 500,000 دىن ئارتۇق: چياڭ كەيشىنىڭ (Chiang Kai-shek) بەشىنچى قېتىملىق قورشاۋ ھەرىكىتىگە سەپەرۋەر قىلغان ئەسكەر سانى. (356-بەت)
• 86,000: ئۇزۇن سەپەرگە ئاتلانغان قىزىل ئارمىيە ئەسكەرلىرى ۋە كادىرلىرىنىڭ سانى. (357-بەت)
• 4,000 مىل: ئۇزۇن سەپەرنىڭ مۇساپىسى. (357-بەت)
• 12 ئاي: ئۇزۇن سەپەرنىڭ داۋاملاشقان ۋاقتى. (357-بەت)
• 4,000: 1935-يىلى ئۆكتەبىردە شەنشى (Shaanxi) گە يېتىپ كەلگەن ھالسىز ھايات قالغۇچىلارنىڭ سانى. (357-بەت)
• 22: لۇدىڭ كۆۋرۈكى (Luding Bridge) جېڭىدىكى قىزىل ئارمىيە جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (358-بەت)
• 15,000: شياڭ دەرياسىدىن (Xiang River) ئۆتكەندە ئۆلگەن يۈرۈشچىلەرنىڭ سانى. (358-بەت)
• 30,000: قېچىپ كەتكەنلەرنىڭ سانى. (358-بەت)
• 14,000 فۇت: غەربىي خىتايدىكى بۈيۈك قارلىق تاغلارنىڭ ئېگىزلىكى. (359-بەت)
• 9,000 فۇتتىن ئارتۇق: سىچۈەننىڭ شىمالىدىكى سازلىقلارنىڭ دېڭىز يۈزىدىن ئېگىزلىكى. (359-بەت)
• 3 مىليون: 1931-1945-يىللىرى ياپونىيە تاجاۋۇزچىلىرىغا قارشى جەڭدە ئۆلگەن خىتاي ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (365-بەت)
• 18 مىليون: ئۆلگەن پۇقرالارنىڭ سانى. (365-بەت)
• 90%: ئۆلگەن ھەربىيلەر ئىچىدە مىللەتچىلەرنىڭ نىسبىتى. (365-بەت)
• 40,000: 1937-يىلىدىكى قىزىل ئارمىيەنىڭ سانى. (366-بەت)
• 1 مىليونغا يېقىن: 1947-يىلىدىكى خەلق ئازادلىق ئارمىيىسىنىڭ سانى. (366-بەت)
• 3.5 مىليون: گومىنداڭ ئارمىيىسىنىڭ سانى. (366-بەت)
• 80%: 1946-يىلغىچە گومىنداڭ كونترول قىلغان خىتاي تېررىتورىيەسىنىڭ نىسبىتى. (366-بەت)
• 50 مىليوندىن ئارتۇق: ماۋ زېدۇڭنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىكى كېيىنكى 25 يىلدا ئۆلگەن كىشىلەرنىڭ سانى. (367-368-بەت)
• 1 مىليون: خىتاينىڭ چاۋشيەن ئۇرۇشىغا ئەۋەتكەن «پىدائىي» ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (368-بەت)

45-باب: دىيەن بېن فۇدىكى خەيرلىشىش (Adieu at Dien Bien Phu)

• 621: 1953-يىلى 20-نويابىر دىيەن بېن فۇغا (Dien Bien Phu) تاشلانغان فرانسىيە ئالتىنچى مۇستەملىكە پاراشوتچىلار باتالىيونىدىكى ئەسكەرلەرنىڭ سانى (200 ى ۋيېتناملىق). (369-بەت)
• 15: جەڭدە ئۆلگەن فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (371-بەت)
• 100 دىن ئارتۇق: ئۆلگەن ۋيېتمىن (Vietminh) ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (371-بەت)
• 30 يىل: خو چى مىننىڭ (Ho Chi Minh) 1941-يىلى ۋيېتنامغا قايتىپ كېلىشتىن بۇرۇن چەتئەلدە ياشىغان ۋاقتى. (371-بەت)
• 1,137: 1947-يىلى 7-ئۆكتەبىر ۋيېت باك (Viet Bac) قا تاشلانغان فرانسىيە پاراشوتچىلىرىنىڭ سانى. (373-بەت)
• 24 مىليون: ۋيېتنام نوپۇسى. (373-بەت)
• 10: خو چى مىننىڭ بىر فرانسىيە دىپلوماتىغا «سىلەر مېنىڭ ئون ئادىمىمنى ئۆلتۈرگەندە، بىز سىلەرنىڭ بىر ئادىمىڭلارنى ئۆلتۈرىمىز» دېگەن سۆزى. (374-بەت)
• 228,000: 1953-يىلىدىكى فرانسىيە يىراق شەرق ئېكىسپېدىتسىيە كورپۇسىدىكى ئەسكەر ۋە يانداش قوشۇنلارنىڭ سانى. (378-بەت)
• 52,000: بۇلارنىڭ ئىچىدىكى فرانسىيەلىكلەرنىڭ سانى. (378-بەت)
• 70,000: ۋيېتناملىقلارنىڭ سانى. (378-بەت)
• 250,000: ۋيېتمىننىڭ دائىمىي ۋە رايونلۇق قوشۇنلىرىنىڭ سانى. (378-بەت)
• 2 مىليون: يەرلىك ميۇتىيەچىلەرنىڭ سانى. (378-بەت)
• 82,000: دې لاتترې لىنىيىسى (De Lattre Line) دىكى 900 دىن ئارتۇق قورغاندا تۇرۇشلۇق ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (378-بەت)
• 25%: 1953-يىلى فرانسىيە ھەربىي تەرىپىنىڭ مۆلچەرىچە، فرانسىيە كونترول قىلغان ۋيېتنام تېررىتورىيەسىنىڭ نىسبىتى. (379-بەت)
• 60%: مىنا تازىلاش جەريانىدا يۈز بەرگەن يوقىتىشلارنىڭ نىسبىتى. (379-بەت)
• 180 مىل: دىيەن بېن فۇنىڭ خانوي (Hanoi) دىن يىراقلىقى. (379-بەت)
• 50,000: دىيەن بېن فۇ ئەتراپىدىكى تاغلارغا يىغىلغان ۋيېتمىن جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (379-بەت)
• 50,000: يانداش خادىملارنىڭ سانى. (379-بەت)
• 206: ۋيېتمىننىڭ قورشاۋغا ئالغان زەمبىرەك ۋە مىناميوتلىرىنىڭ سانى. (380-بەت)
• 10,813: دەسلەپتە مۇداپىئە ئورۇنلىرىنى ئىگىلىگەن فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى (كېيىن 15,090 غا يەتكەن). (381-بەت)
• 48: ئېتىپ چۈشۈرۈلگەن ئايروپىلانلارنىڭ سانى. (382-بەت)
• 1,800: ئېلىئان 1 (Eliane 1) گە قىلىنغان 10 مىنۇتلۇق ھۇجۇمدا تاشلانغان سىنارەد سانى. (382-بەت)
• 10,261: 55 كۈنلۈك قورشاۋدىن كېيىن ھايات قالغان 15,090 مۇداپىئەچى ئىچىدىكى سان. (383-بەت)
• 92,000: سەككىز يىللىق ئۇرۇشتا ئۆلگەن فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (383-بەت)
• 27,000: قازا قىلغان يانداش دۆلەتلەر ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (383-بەت)
• 25,000: دىيەن بېن فۇدا ئۆلگەن ۋە يارىلانغان ۋيېتمىن ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (383-بەت)
• 250,000: پۈتۈن ئۇرۇشتا ئۆلگەن ۋيېتمىن ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (383-بەت)
• 3%: دىيەن بېن فۇدا يوقىتىلغان فرانسىيە ئىتتىپاقى ئارمىيىسىنىڭ ئومۇمىي كۈچىگە بولغان نىسبىتى. (384-بەت)
• 15%: 1953-يىلى مايدا ئېلىپ بېرىلغان راي سىناشتا فرانسىيەنىڭ ھىندىچىندا قېلىشىنى خالايدىغانلارنىڭ نىسبىتى. (384-بەت)
• 3,900: ژېنېۋە كېلىشىمىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە ۋيېتمىن تەرىپىدىن قايتۇرۇلغان ئەسىرلەرنىڭ سانى. (385-بەت)

---

يەتتىنچى بۆلۈم: رادىكال مودا: سولچىل ئىنقىلابچىلارنىڭ رومانتىكىلىقى (416-498 بەتلەر)

• خەرىتە (416-417 بەتلەر): بۇ كىتابنىڭ بېشىدىكى بۇ خەرىتە «سولچىل ئىنقىلابچىلارنىڭ رومانتىكىلىقى» دەۋرىدىكى پائالىيەت مەركەزلىرىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇنىڭدا لاتىن ئامېرىكىسىدىكى كۇبا ئىنقىلابى (1956-59)، بولىۋىيەدىكى چې گېۋارانىڭ ئاخىرقى ھەرىكىتى (1966-67)؛ ياۋروپادا گېرمانىيەدىكى باادېر-مېينخوف گۇرۇپپىسى (1970-92) ۋە ئىتالىيەدىكى قىزىل بىرىگادالار (1967-88)؛ ئافرىقىدا كونگودىكى مۇستەقىللىقتىن كېيىنكى توقۇنۇشلار (1961-65)؛ ئاسىيادا فىلىپپىندىكى خۇك ئىسيانى ۋە ۋېيتنام ئۇرۇشى (1960-75)؛ ئوتتۇرا شەرقتە بولسا پەلەستىن ئازادلىق تەشكىلاتىنىڭ پائالىيەتلىرى قاتارلىق مۇھىم جايلار بەلگىلەنگەن.

بۇ بۆلۈم 1960-70-يىللاردىكى سولچىل ئىدېئولوگىيەدىن ئىلھام ئالغان پارتىزانلىق ۋە تېرورلۇق ھەرىكەتلىرىگە مەركەزلەشكەن. بۇ دەۋردە چې گېۋارا قاتارلىقلار ياشلارنىڭ مودا سىمۋولىغا ئايلانغان.

• 50-باب: جىمجىت ئامېرىكىلىق (The Quiet American): ئامېرىكا مەركىزىي ئىستىخبارات ئىدارىسى (CIA) نىڭ ئوفىتسېرى ئېدۋارد لانسدېيل (Edward Lansdale) نىڭ فىلىپپىندىكى خۇك (Huk) ئىسيانىنى باستۇرۇشتا قانداق ھەل قىلغۇچ رول ئوينىغانلىقى بايان قىلىنغان.
  • لانسدېيلنىڭ ئۇسۇلى: ھەربىي ھەرىكەت بىلەن بىر ۋاقىتتا، سىياسىي ئىسلاھات ئېلىپ بېرىش، دېموكراتىك سايلام ئۆتكۈزۈش ۋە پىسخىكا ئۇرۇشى ئارقىلىق خەلقنىڭ ھۆكۈمەتكە بولغان ئىشەنچىسىنى تىكلەش.

• 52-باب: يەنە بىر ئۇرۇش (The Other War): ئامېرىكىنىڭ ۋېيتنام ئۇرۇشىدا نېمە ئۈچۈن مەغلۇپ بولغانلىقى تەھلىل قىلىنغان. ئاساسلىق سەۋەب: ئامېرىكا ئارمىيەسىنىڭ پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ قانۇنىيىتىگە پىسەنت قىلماي، نىزامىي ئۇرۇش تاكتىكىسىنى، يەنى «ئىزدەپ يوقىتىش» (search and destroy) ۋە كەڭ كۆلەملىك بومباردىمان قىلىشنى قوللانغانلىقى.

• 54-باب: فوكو ياكى ساراڭلىق؟ (Foco or Loco?): چې گېۋارانىڭ كۇبا ئىنقىلابىدىن كېيىن، ئۆزىنىڭ «فوكو» (foco) نەزەرىيەسى، يەنى كىچىك بىر گۇرۇپپا پارتىزانلارنىڭ پۈتۈن بىر ئىنقىلابنى قوزغىيالايدىغانلىقى ھەققىدىكى ئىدىيەسىنى ئافرىقا ۋە لاتىن ئامېرىكىسىدا سىناق قىلىپ، ئاخىرىدا بولىۋىيەدە مەغلۇپ بولۇپ ئۆلتۈرۈلگەنلىكى بايان قىلىنغان.
  • نېگىزلىك پىكىر: كۇبا ئىنقىلابىنىڭ غەلىبىسىنى كۆپتۈرۈش ۋە ئۇنى باشقا جايلارغا كۆچۈرۈشكە ئۇرۇنۇش ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن ئەمەس ئىدى.

بۇ بۆلۈمنىڭ تېخىمۇ تەپسلىيرەك مەزمۇنى:

بۇ كىتاب 20-ئەسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدىكى، بولۇپمۇ 1960-يىللاردىن 1970-يىللارغىچە بولغان دەۋردىكى پارتىزانلىق ئۇرۇشى ۋە تېرورلۇق ھەرىكەتلىرىگە مەركەزلەشكەن. بۇ دەۋر «سولچىل ئىسيانلارنىڭ ئالتۇن دەۋرى» دەپ قارىلىدۇ. كىتابنىڭ تېمىسى «رادىكال مودا» (Radical Chic) ئامېرىكىلىق يازغۇچى توم ۋولف (Tom Wolfe) تەرىپىدىن ئىجاد قىلىنغان بىر ئاتالغۇ بولۇپ، ئۇ بايلار ۋە زىيالىيلارنىڭ ئىنقىلابىي ھەرىكەتلەرنى يۈزەكى ۋە مودا دەپ قاراپ، ئۇنى قوللىشىنى مەسخىرە قىلىدۇ. ئاپتور بۇ ئاتالغۇنى كېڭەيتىپ، پۈتكۈل دەۋرنىڭ پارتىزانلارنى رومانتىكىلاشتۇرۇش ۋە ئۇلارنى قەھرىمان سۈپىتىدە كۆرۈش كەيپىياتىنى تەسۋىرلەيدۇ. بۇ بۆلۈمدە، فىدېل كاسترو، چې گېۋارا ۋە ياسىر ئارافات قاتارلىق شەخسلەرنىڭ قانداق قىلىپ دۇنياۋى سىمۋوللارغا ئايلانغانلىقى ۋە ئۇلارنىڭ ھەرىكەتلىرىنىڭ ھەم پارتىزانلىق ئۇرۇشىغا، ھەم خەلقئارالىق تېرورلۇققا قانداق يېڭى شەكىللەرنى ئېلىپ كىرگەنلىكى تەپسىلىي بايان قىلىنىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، بۇ «رومانتىكىلىق» نىڭ ئارقىسىدىكى رەھىمسىز رېئاللىق ۋە بۇ ھەرىكەتلەرنىڭ ئاخىرقى مەغلۇبىيەتلىرىمۇ ئېچىپ بېرىلىدۇ.

ھەربىر بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى

49-باب: تەڭگىنىڭ ئىككى يۈزى (Two Sides of the Coin)

بۇ باب پۈتكۈل كىتابنىڭ كىرىش سۆزى بولۇپ، 1960-70-يىللاردىكى «پارتىزانلارنىڭ سېھرىي كۈچى» (Guerrilla Mystique) كەيپىياتىنى تەسۋىرلەيدۇ. بۇ دەۋردە، ئامېرىكىلىق ژۇرنالىست روبېرت تابېرنىڭ «بۈرگىنىڭ ئۇرۇشى» (The War of the Flea) ناملىق كىتابىغا ئوخشاش ئەسەرلەر، پارتىزانلارنى «دۇنيادىكى يوقسۇللار» ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقان، يېڭىلمەس قەھرىمانلار قىلىپ تەسۋىرلىگەن. بۇ تەڭگىنىڭ يەنە بىر يۈزى بولسا، ئىسيانغا قارشى تۇرۇش (Counterinsurgency) نەزەرىيەلىرىنىڭ بارلىققا كېلىشى ئىدى. فرانسىيەلىك ئوفىتسېر داۋىد گالۇلا (David Galula) ۋە ئەنگىلىيەلىك مۇتەخەسسىس سېر روبېرت تومپسون (Sir Robert Thompson) قاتارلىقلار، ئىسيانلارنى نىزامىي ئۇرۇش ئۇسۇلى بىلەن يەڭگىلى بولمايدىغانلىقىنى، ئۇنى يېڭىش ئۈچۈن چوقۇم «ئەڭ ئاز ئوق ئىشلىتىش» ۋە «پارتىزانلارنى ئەمەس، سىياسىي ئاغدۇرمىچىلىقنى يېڭىش» كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويغان (419-بەت).

50-52-باب: ئامېرىكىنىڭ ئاسىيادىكى تەجرىبىلىرى

بۇ ئۈچ باب ئامېرىكىنىڭ سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى ئىككى چوڭ ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ئۇرۇشىنى—بىرى مۇۋەپپەقىيەتلىك، يەنە بىرى مەغلۇبىيەتلىك—سېلىشتۇرۇپ بايان قىلىدۇ.

• 50-باب: جىمجىت ئامېرىكىلىق: بۇ باب ئېدۋارد لانسدېيلنىڭ فىلىپپىندىكى خۇك (Huk) ئىسيانىنى باستۇرۇشتىكى رولىغا مەركەزلەشكەن. لانسدېيلنىڭ ئۇسۇلى «ئاھالىلەرنى مەركەز قىلىش» ئىستراتېگىيەسىنىڭ مۇكەممەل بىر مىسالى ئىدى:
  1. سىياسىي ئىسلاھات: ئۇ فىلىپپىنلىق سىياسەتچى رامون ماگسايساي بىلەن ھەمكارلىشىپ، ھۆكۈمەتنىڭ چىرىكلىكىنى تۈگىتىپ، ئادىل سايلام ئۆتكۈزۈپ، دېھقانلارغا يەر تەقسىملەپ بېرىپ، خەلقنىڭ ھۆكۈمەتكە بولغان ئىشەنچىسىنى تىكلىگەن.
  2. پىسخىكا ئۇرۇشى: ئۇ «مەينەت ھىيلىلەر» (dirty tricks) نى ئىشلىتىپ، مەسىلەن، خۇكلار ئارىسىغا بوۋاق تۇتۇۋالغان قان شورىغۇچى ئەرۋاھ ھەققىدىكى رىۋايەتلەرنى تارقىتىپ، ئۇلارنىڭ روھىنى سۇندۇرغان.
  3. چەكلىك ھەربىي ھەرىكەت: چوڭ كۆلەملىك ھۇجۇملارنىڭ ئورنىغا، ئۇ كىچىك، ئالاھىدە قىسىملارنى ئىشلىتىپ، خۇك رەھبەرلىرىنى نىشانلىق يوقاتقان ياكى تۇتقان.

• 899-بەت: نگو دىنھ دىيەم. رەسىم ئاستىدا: «لانسدېيل كېيىن نگو دىنھ دىيەم بىلەن بىرلىكتە جەنۇبىي ۋېيتنامنى قۇرۇشقا ياردەم بەردى».

• 896-بەت: ئېدۋارد لانسدېيل (سولدا) ۋە رامون ماگسايساي. رەسىم ئاستىدا: «بۇ ئىككى ئادەم بىرلىكتە فىلىپپىندىكى خۇك ئىسيانىنى (1946-54) مەغلۇپ قىلدى».

• 51-52-باب: جەنۇبىي ۋېيتنامنى قۇرۇش ۋە «يەنە بىر ئۇرۇش»: لانسدېيل 1954-يىلى جەنۇبىي ۋېيتنامغا بېرىپ، نگو دىنھ دىيەم (Ngo Dinh Diem) ھاكىمىيىتىنى قۇرۇشقا ۋە مۇستەھكەملەشكە ياردەم بەرگەن. ئەمما ۋېيتنام ئۇرۇشىدا، ئامېرىكا ھەربىي رەھبەرلىكى لانسدېيلنىڭ تەجرىبىلىرىگە پۈتۈنلەي سەل قارىغان.

  • ئامېرىكىنىڭ خاتالىقى: گېنېرال ۋىليام ۋېستمورلاند (William Westmoreland) ئىسيانغا قارشى تۇرۇشنى «باشقا بىر ئۇرۇش» (the other war) دەپ قاراپ، پۈتۈن كۈچىنى نىزامىي ئۇرۇشقا، يەنى «ئىزدەپ يوقىتىش» (search and destroy) ۋە ئوت كۈچى (firepower) گە مەركەزلەشتۈرگەن. بۇنىڭ نەتىجىسىدە، ئامېرىكا ئارمىيەسى نۇرغۇنلىغان بىگۇناھ پۇقرالارنى ئۆلتۈرۈپ، خەلقنى ئۆزىدىن يىراقلاشتۇرغان، ئەمما ۋېيتكوڭنىڭ ئاساسلىق كۈچىنى يوقىتالمىغان.
  • تېت ھۇجۇمى (Tet Offensive): 1968-يىلىدىكى تېت ھۇجۇمى ھەربىي جەھەتتىن كوممۇنىستلارنىڭ ئېغىر مەغلۇبىيىتى بىلەن ئاخىرلاشقان بولسىمۇ، ئۇ ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ «غەلىبىگە يېقىنلاشتۇق» دېگەن يالغانچىلىقىنى پاش قىلىپ، ئامېرىكا خەلقىنىڭ ئۇرۇشقا قارشى كەيپىياتىنى پۈتۈنلەي كۈچەيتىپ، ئامېرىكىنىڭ سىياسىي مەغلۇبىيىتىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان (444-بەت).

• 897-بەت: پرېزىدېنت جونسون ۋە گېنېرال ۋېستمورلاند (ئوڭدا). رەسىم ئاستىدا: «پرېزىدېنت جونسون جەنۇبىي ۋېيتنامدىكى قۇرۇقلۇق ئۇرۇشىنى باشقۇرۇشنى گېنېرال ۋىليام ۋېستمورلاندقا تاپشۇردى. بەختكە قارشى، بۇ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ پېشقەدەم جەڭچىسى ئىسيانغا قارشى ئۇرۇشنى قانداق ئېلىپ بېرىشنى چۈشەنمەيتتى».

• 898-بەت: 1965-يىلى ئامېرىكا ئەسكەرلىرىنىڭ گۈرۈچلۈكتىن ئۆتۈۋاتقان كۆرۈنۈشى. رەسىم ئاستىدا: «چوڭ كۆلەملىك ‹ئىزدەپ يوقىتىش› ھەرىكەتلىرى ئامېرىكىنىڭ بايلىقىنى ئىسراپ قىلىپ، تۇتقىلى بولمايدىغان ۋېيتكوڭنى تۇتالمىدى».

53-54-باب: كۇبا ئىنقىلابى ۋە چې گېۋارانىڭ ئەپسانىسى

بۇ ئىككى باب 20-ئەسىردىكى ئەڭ رىۋايەتلىك پارتىزانلىق ھەرىكىتى—كۇبا ئىنقىلابىنى ۋە ئۇنىڭ سىمۋولى چې گېۋارا (Che Guevara) نى تەھلىل قىلىدۇ.

• 53-باب: كاسترونىڭ كۈتۈلمىگەن قايتىپ كېلىشى: فېدېل كاسترو (Fidel Castro) ۋە ئۇنىڭ 82 نەپەر سەپدىشىنىڭ 1956-يىلى «گرانما» (Granma) ناملىق كېمە بىلەن كۇباغا قونۇشى بىر ئاپەت بىلەن باشلانغان. ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى ھۆكۈمەت ئارمىيەسى تەرىپىدىن قىرىلىپ، ئاران 20 گە يەتمەيدىغان ئادەم ھايات قالغان. ئەمما كاسترو بىر قانچە ئامىلغا تايىنىپ، ئاخىرىدا غەلىبە قىلغان:
  1. باتىستا ھاكىمىيىتىنىڭ چىرىكلىكى ۋە ئاجىزلىقى.
  2. شەھەرلەردىكى يوشۇرۇن تەشكىلاتلارنىڭ كۈچلۈك قوللىشى.
  3. كاسترونىڭ تەشۋىقاتتىكى ئۇستىلىقى: بولۇپمۇ New York Times مۇخبىرى ھېربېرت ماتېۋس (Herbert Matthews) بىلەن ئۆتكۈزگەن سۆھبىتى، ئۇنى خەلقئارادا دېموكراتىك قەھرىمان قىلىپ تونۇتقان (457-458 بەتلەر).
  4. ئامېرىكىنىڭ ئاخىرقى پەيتتە باتىستادىن قول ئۈزۈشى.

• 902-بەت: ياسىر ئارافات، 1969-يىل. رەسىم ئاستىدا: «ئۇ ھەربىي مەغلۇبىيەتلەرنى تەشۋىقات غەلىبىسىگە ئايلاندۇرۇشقا ئۇستا ئىدى—بۇ ماھىيەتتىن شەكىلنىڭ ئۈستۈن كېلىشى ئىدى».

• 54-باب: فوكو ياكى ساراڭلىق؟: بۇ باب چې گېۋارانىڭ كۇبا ئىنقىلابىدىن كېيىنكى پائالىيەتلىرىگە مەركەزلەشكەن. چې گېۋارا كۇبا ئىنقىلابىنىڭ تەجرىبىسىنى يەكۈنلەپ، «فوكو» (foco) نەزەرىيەسىنى ئوتتۇرىغا قويغان. يەنى، بىر كىچىك، قوراللىق گۇرۇپپا (فوكو) يېزىلاردا ھەرىكەت قىلىپ، خەلق ئاممىسىنى ئويغىتىپ، پۈتۈن بىر ئىنقىلابنى قوزغىيالايدۇ، دەپ قارىغان.

  • مەغلۇبىيەت: چې گېۋارا بۇ نەزەرىيەنى ئالدى بىلەن كونگودا، ئاندىن بولىۋىيەدە سىناق قىلغان، ئەمما ھەر ئىككىلىسىدە ئېچىنىشلىق مەغلۇبىيەتكە ئۇچرىغان. سەۋەبى، ئۇ يەرلىك شارائىتقا پىششىق ئەمەس ئىدى، يەرلىك دېھقانلار ئۇنى قوللىمىدى، ھۆكۈمەتلەر باتىستادەك ئاجىز ئەمەس ئىدى، ۋە ئۇ كۇبادىكىدەك كۈچلۈك شەھەر ياردىمىگە ئېرىشەلمىدى. ئۇنىڭ بولىۋىيەدىكى ئۆلۈمى «فوكو» نەزەرىيەسىنىڭ ۋەيران بولغانلىقىنى جاكارلىغان.

55-57-باب: خەلقئارالىق تېرورلۇق ۋە سولچىللىقنىڭ ئاخىرلىشىشى

بۇ ئاخىرقى ئۈچ باب 1970-يىللاردىكى خەلقئارالىق تېرورلۇقنىڭ ئەۋج ئېلىشى ۋە 1980-يىللاردا سولچىل ئىسيانلارنىڭ ئومۇميۈزلۈك زاۋاللىققا يۈز تۇتۇشىنى بايان قىلىدۇ.

• 55-باب: 68- ۋە 48-يىللارنىڭ بالىلىرى: بۇ باب 1970-يىللاردىكى ياۋروپا ۋە ئامېرىكىدىكى سولچىل تېرورلۇق گۇرۇپپىلىرى (گېرمانىيەنىڭ باادېر-مېينخوف گۇرۇپپىسى، ئىتالىيەنىڭ قىزىل بىرىگادالىرى، ئامېرىكىنىڭ ۋېزېرمەن (Weathermen) قاتارلىقلار) نىڭ پائالىيەتلىرىنى بايان قىلىدۇ. بۇ گۇرۇپپىلار پەلەستىنلىك تېرورچىلار بىلەن ھەمكارلىشىپ، ئايروپىلان بۇلاش، قەستلەش ۋە بومبا ھۇجۇمى قاتارلىق ھەرىكەتلەرنى ئېلىپ بارغان. 1976-يىلىدىكى ئېنتېببې (Entebbe) ئايروپىلان بۇلاش ۋەقەسى بۇ خىل خەلقئارالىق ھەمكارلىقنىڭ تىپىك مىسالى.
• 56-باب: ئارافاتنىڭ سەپىرى: بۇ باب ياسىر ئارافات (Yasser Arafat) ۋە پەلەستىن ئازادلىق تەشكىلاتى (PLO) نىڭ تارىخىغا مەركەزلەشكەن. ئارافات تېرورلۇقنى سىياسىي داۋا ئۈچۈن خىزمەت قىلدۇرۇشتا ئىنتايىن ئۇستا ئىدى. 1972-يىلىدىكى ميۇنخېن ئولىمپىك قىرغىنچىلىقى قاتارلىق ۋەقەلەر گەرچە دۇنيانىڭ نەپرىتىنى قوزغىغان بولسىمۇ، پەلەستىن مەسىلىسىنى خەلقئارا كۈنتەرتىپكە ئېلىپ چىققان. ئارافاتنىڭ ئۆمرى بويىچە بىر تەرەپتىن تېرورلۇقنى قوللىنىپ، يەنە بىر تەرەپتىن دىپلوماتىيە ئويۇنى ئويناپ، ئاخىرىدا پەلەستىن خەلقىنىڭ رەھبىرى سۈپىتىدە خەلقئارادا ئېتىراپ قىلىنىشى، تېرورلۇقنىڭ مۇرەككەپ ۋە زىددىيەتلىك رولىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

• 900-بەت: 1972-يىلىدىكى ميۇنخېن ئولىمپىك تەنھەرىكەت يىغىنىدىكى «قارا سېنتەبىر» تېرورچىسى. رەسىم ئاستىدا: «بۇ 2001-يىلىدىن بۇرۇنقى ئەڭ داڭلىق تېرورلۇق ھۇجۇمى بولۇپ، ئارافاتنىڭ يوشۇرۇن تەشكىلاتلار ئارقىلىق ھەرىكەت قىلىش ئادىتىنى نامايان قىلدى».

• 901-بەت: فىدېل كاسترو (سولدا) ۋە چې گېۋارا، 1961-يىل. رەسىم ئاستىدا: «ئۇلارنىڭ ئازغىنە كۈچىگە قارىماي، ئۇلار كۇبادا ھاكىمىيەتنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن پارلاق بىر ھەرىكەتنى پىلانلىدى. كېيىن، چې مەغلۇبىيەتتىن مەغلۇبىيەتكە ئۇچرىدى».

• 57-باب: تاشلىۋېتىلگەنلەر، ياكى سەۋەبسىز ئىسيانچىلار: بۇ باب پۈتكۈل سولچىل ئىسيانلار دەۋرىنى خۇلاسىلەيدۇ. 1980-يىللارغا كەلگەندە، ماركسىزمنىڭ ئىقتىسادىي ۋە سىياسىي جەھەتتىكى ۋەيران بولۇشى، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئاجىزلىشىشى ۋە كاپىتالىستىك دۇنيانىڭ قايتىدىن گۈللىنىشى بىلەن، سولچىل پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرى ئۆزلىرىنىڭ ئىدىيەۋى ئاساسى ۋە تاشقى ياردەم مەنبەسىدىن مەھرۇم قالغان. ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى يا يوقىتىلغان، ياكى ئەھمىيىتىنى يوقاتقان. بۇ، پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭمۇ زاماننىڭ چوڭ ئېقىمى ۋە ئىدىيەۋى كەيپىياتىدىن ئايرىلالمايدىغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. بۇ بۆلۈم ئاخىرىدا، سولچىل ئىدېئولوگىيەنىڭ ئورنىنى يېڭى بىر كۈچ—رادىكال دىننىي پىكىر—نىڭ ئېلىۋاتقانلىقىغا ئىشارە قىلىپ، كېيىنكى كىتابقا يول ئاچقان.

قىسقىسى، يەتتىنچى كىتاب سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى دەۋرىدىكى پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ رومانتىكىلىق ۋە رېئاللىقتىن ئىبارەت ئىككى يۈزىنى ئېچىپ بېرىدۇ. ئۇ بىر تەرەپتىن، كاسترو ۋە چې گېۋارا قاتارلىق شەخسلەرنىڭ قانداق قىلىپ پۈتۈن دۇنيادىكى ياشلارنىڭ ئىلھام مەنبەسىگە ئايلانغانلىقىنى كۆرسەتسە، يەنە بىر تەرەپتىن، ئۇلارنىڭ ھەرىكەتلىرىنىڭ كۆپىنچە ھاللاردا قانلىق پاجىئە ۋە مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخىرلاشقانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ئۇنىڭدىكى ئەڭ چوڭقۇر ساۋاق شۇكى، بىر ئىسياننىڭ مۇۋەپپەقىيىتى پەقەت بىر قانچە قەھرىماننىڭ باتۇرلۇقىغا ئەمەس، بەلكى مۇرەككەپ سىياسىي، ئىجتىمائىي ۋە خەلقئارالىق شارائىتلارغا باغلىق.

يەتتىنچى بۆلۈمدىكى بارلىق سانلىق مەلۇماتلار

46-باب: «قايىل قىلىش ياكى مەجبۇرلاش» (“Convince or Coerce”)

• 70: 1954-يىلى 1-نويابىر ئالجىرىيەدە يۈز بەرگەن ھۇجۇملارنىڭ سانى. (389-بەت)
• 1,500 قاداق: بىر كاندا قوزغىلاڭچىلار تارتىۋالماقچى بولغان دىنامىتنىڭ مىقدارى. (389-بەت)
• 1 مىليونغا يېقىن: 8.5 مىليون مۇسۇلمان ئارىسىدا ياشايدىغان ياۋروپالىق كۆچمەنلەرنىڭ سانى. (389-بەت)
• 29,000: كېنىيەدىكى ياۋروپالىق كۆچمەنلەرنىڭ سانى (32 سى ئۆلتۈرۈلگەن). (389-بەت)
• 130: فىلىپپېۋىل (Philippeville) ئەتراپىدىكى بىر كانچىلىق بازىرىدىكى ياۋروپالىقلارنىڭ سانى. (389-بەت)
• 2,000: شۇ بازاردىكى مۇسۇلمانلارنىڭ سانى. (389-بەت)
• 1,273: فرانسىيەلىكلەرنىڭ ھېسابىچە ئۆلگەن مۇسۇلمانلارنىڭ سانى. (390-بەت)
• 900,000: ئالجىرىيە شەھىرىنىڭ نوپۇسى (ئۈچتىن ئىككى قىسمى ياۋروپالىق). (391-بەت)
• 3 ئۆلگەن، 50 يارىلانغان: 1956-يىلى 30-سېنتەبىردىكى بومبا ھۇجۇملىرىدا يوقىتىلغانلارنىڭ سانى. (391-بەت)
• 1,200 جەڭچى، 4,500 يانداش خادىم: ياشېف سائىدى (Yacef Saadi) نىڭ ئالجىرىيەدىكى تورىنىڭ كۆلىمى. (391-بەت)
• 30: 1956-يىلى روژدېستۋو ھەپتىسىدىكى ھۇجۇملارنىڭ سانى. (391-بەت)
• 4,600: گېنېرال جاك ماسسۇ (Jacques Massu) قوماندانلىقىدىكى 10-پاراشوتچىلار دىۋىزىيىسىدىكى ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (392-بەت)
• 100,000: كاسباھ (Casbah) دىكى مۇسۇلمانلارنىڭ سانى. (392-بەت)
• 24,000: ئالجىرىيە جېڭى مەزگىلىدە تۇتۇلغان مۇسۇلمانلارنىڭ سانى. (393-بەت)
• 4,000: «ئىز-دېرەكسىز يوقاپ كەتكەنلەر»نىڭ سانى. (393-بەت)
• 50,000: 1956-يىلىدىكى فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (394-بەت)
• 400,000: كېيىنكى يىللاردىكى ئەسكەر سانى (ھەر 21 مۇسۇلمانغا بىر ئەسكەر). (394-بەت)
• 120,000 دىن ئارتۇق: مۇسۇلمان «ھاركىس» (harkis) ميۇتىيەچىلىرىنىڭ سانى. (394-بەت)
• 50,000 دىن ئارتۇق: بىخەتەرلىك قىسىملىرى تەرىپىدىن تۇتۇلغان مۇسۇلمانلارنىڭ سانى. (394-بەت)
• 200 مىل: تۇنىس چېگراسىنى بويلاپ ياسالغان مورىس لىنىيىسى (Morice Line) نىڭ ئۇزۇنلۇقى. (394-بەت)
• 80,000: بۇ لىنىيەنى قوغدايدىغان ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (394-بەت)
• 200 دىن ئارتۇق: ئىشلىتىلگەن تىك ئۇچارلارنىڭ سانى. (394-بەت)
• 30,000: FLN نىڭ كېيىنچە ئۆلتۈرگەن «ھاركىس»لارنىڭ سانى. (397-بەت)
• 1,800 گە قارشى 32: كېنىيەدىكى ماۋ ماۋ (Mau Mau) قوزغىلىڭىدا ئۆلتۈرۈلگەن ئافرىقىلىقلار بىلەن ياۋروپالىقلارنىڭ سانى. (397-بەت)
• 17,456 ئۆلگەن، 64,985 يارىلانغان، 1,000 يوقاپ كەتكەن: ئالجىرىيە ئۇرۇشىدىكى فرانسىيە قوشۇنلىرىنىڭ يوقىتىشلىرى. (397-بەت)
• 10,000: ياۋروپالىق پۇقرالارنىڭ يوقىتىشلىرى. (397-بەت)
• 300,000 دىن 1 مىليونغىچە: ئۇرۇشتا ئۆلگەن مۇسۇلمانلارنىڭ سانى. (397-بەت)

47-باب: بىر ئادەم ۋە بىر پىلان (A Man and a Plan)

• 5,000 دىن ئارتۇق: كوممۇنىست تېرورچىلارنىڭ جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (402-بەت)
• 2 مىليون: مالايادىكى خىتاي سانى. (402-بەت)
• 5.1 مىليون: مالايانىڭ ئومۇمىي نوپۇسى. (402-بەت)
• 3,000: 1952-يىلغىچە كوممۇنىستلار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن كىشىلەرنىڭ سانى. (402-بەت)
• 30,000: كوممۇنىستلارغا قارشى سەپەرۋەر قىلىنغان ئىتتىپاقداش ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (402-بەت)
• 60,000: ساقچىلارنىڭ سانى. (402-بەت)
• 36: 1951-يىلى 5-ئۆكتەبىر سىر ھېنرى گۇرنېينى (Sir Henry Gurney) پىستىرمىدا ئۆلتۈرگەن پارتىزانلارنىڭ سانى. (402-بەت)
• 500: يېڭى يېزا (New Villages) لارنىڭ سانى. (404-بەت)
• 50,000: خىتاي ئائىلە قوغدىغۇچىلىرىنىڭ سانى. (404-بەت)
• 1 مىليوندىن ئارتۇق: 1959-يىلغىچە ئالجىرىيەدىكى «قايتا توپلىنىش لاگېرلىرى»غا كۆچۈرۈلگەن مۇسۇلمان يېزىلىقلارنىڭ سانى. (404-بەت)
• 500 دىن 100 گە، 200 دىن 40 قا: گېرالد تېمپلېر (Gerald Templer) نىڭ ئىككى يىللىق ۋەزىپىسىدە تېرورلۇق ۋەقەلىرى ۋە يوقىتىشلارنىڭ سانىنىڭ تۆۋەنلىشى. (409-بەت)
• 3,283 پۇقرا، 1,865 بىخەتەرلىك خادىمى، 6,698 كوممۇنىست: 12 يىللىق جىددىي ھالەتتە قازا قىلغانلارنىڭ سانى. (410-بەت)

48-باب: «ئالاھىدە ئەنگىلىيەچە ئۇسۇل»؟ (“A Distinctively British Approach”?)

• 17,000 دىن ئارتۇق: ئالجىرىيەدە ئۆلگەن فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (414-بەت)
• 92,000: ھىندىچىندا ئۆلگەن فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (414-بەت)
• 2,000 دىن ئاز: مالايادا ئۆلگەن ئەنگىلىيە ئەسكەرلىرى ۋە ساقچىلىرىنىڭ سانى. (414-بەت)
• 62: كېنىيەدە ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (414-بەت)
• 156: سىپرۇستا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (414-بەت)

49-باب: تەڭگىنىڭ ئىككى يۈزى (Two Sides of the Coin)

• 1959-1979-يىللار: سول قانات ئىسيانچىلىقىنىڭ ئالتۇن دەۋرى. (418-بەت)

50-باب: تەمكىن ئامېرىكىلىق (The Quiet American)

• 10,000 دىن 15,000 غىچە: خۇك (Huk) قوزغىلىڭىدىكى ئاكتىپ جەڭچىلەرنىڭ سانى. (424-بەت)
• 100,000 دىن ئارتۇق: ئاكتىپ ھېسداشلىق قىلغۇچىلارنىڭ سانى (20 مىليون نوپۇس ئىچىدە). (424-بەت)
• 51,000: ماگسايساي (Magsaysay) تەرىپىدىن كېڭەيتىلگەن قوراللىق قىسىملارنىڭ سانى. (425-بەت)

51-باب: جەنۇبىي ۋيېتنامنى يارىتىش (Creating South Vietnam)

• 348: 1954-يىلى لانسدېل (Lansdale) جەنۇبىي ۋيېتنامغا تۇنجى كەلگەندىكى ئامېرىكا ھەربىي خادىملىرىنىڭ سانى. (442-بەت)
• 94,000: جەنۇبتا تۇرۇشلۇق فرانسىيە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (432-بەت)
• 40,000 غا يېقىن: بىرلەشمە سېپلەرنىڭ جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (431-بەت)
• 150,000: دىيېمنىڭ (Diem) ئارمىيىسىنىڭ سانى. (431-بەت)
• 98.2%: 1955-يىلىدىكى رېفېراندۇمدا دىيېمنىڭ ئېرىشكەن ئاۋاز نىسبىتى. (433-بەت)

52-باب: باشقا ئۇرۇش (The Other War)

• 184,000: 1965-يىلىنىڭ ئاخىرىدا جەنۇبىي ۋيېتنامدىكى ئامېرىكا ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (438-بەت)
• 540,000: 1969-يىلىدىكى ئەڭ يۇقىرى سان. (438-بەت)
• 16 مىليون: جەنۇبىي ۋيېتنام نوپۇسى. (439-بەت)
• 90%: مېكوڭ دېلتىسى (Mekong Delta) ۋە دېڭىز بويىدىكى تار رايونلاردا ياشايدىغان نوپۇس نىسبىتى. (439-بەت)
• 50,000 دىن ئارتۇق: 1966-يىلغىچە خو چى مىن يولى (Ho Chi Minh Trail) ئارقىلىق جەنۇبقا كىرگەن جەڭچىلەرنىڭ سانى. (440-بەت)
• 95%: ئامېرىكا بايلىقىنىڭ ئىزدەش ۋە يوقىتىش ھەرىكەتلىرىگە سەرپ قىلىنغان نىسبىتى. (440-بەت)
• 134,000: 1965-يىلىنىڭ ئاخىرىدا جەنۇبتىكى كوممۇنىست دائىمىي ۋە پارتىزان كۈچلىرىنىڭ سانى. (441-بەت)
• 280,000: 1967-يىلىدىكى سان. (441-بەت)
• 500,000 دىن ئارتۇق: 1968-يىلغىچە مەركىزىي ئاخبارات ئىدارىسىنىڭ (CIA) مۆلچەرى. (441-بەت)
• 1.1 مىليون: ئۇرۇشتىن كېيىن خانوينىڭ ئېتىراپ قىلغان يوقاتقان ئەسكەر سانى. (441-بەت)
• 58,000: ئۇرۇشتا قازا قىلغان ئامېرىكا ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (441-بەت)
• 500,000 دىن ئارتۇق: 1968-يىلى لانسدېلنىڭ ئىككىنچى قېتىملىق ۋەزىپە مۇددىتى توشقاندا جەنۇبىي ۋيېتنامدىكى ئامېرىكا ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (443-بەت)
• 84,000: تېت ھۇجۇمى (Tet Offensive) غا قاتناشقان جەڭچىلەرنىڭ سانى. (444-بەت)
• 37,000 ئۆلگەن، 5,800 تۇتقۇن: كوممۇنىستلارنىڭ تېت ھۇجۇمىدىكى يوقىتىشلىرى. (444-بەت)
• 1,001 ئامېرىكىلىق، 2,082 جەنۇبىي ۋيېتناملىق: شۇ ھۇجۇمدا قازا قىلغانلار. (444-بەت)
• 2,800: خۇې (Hue) شەھىرىدە ۋيېتكوڭ (Vietcong) تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن پۇقرالارنىڭ سانى. (444-بەت)
• 26%: لىندون جونسوننىڭ (Lyndon Johnson) نۇتۇقىدىن سەل بۇرۇن ئۇنىڭ ۋيېتنام سىياسىتىنى قوللايدىغانلارنىڭ نىسبىتى. (444-بەت)
• 150,000 دىن ئارتۇق: پارىژ تىنچلىق كېلىشىمىدىن كېيىن جەنۇبتا قالغان كوممۇنىست ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (445-بەت)
• 3.6 مىليون: 20 يىللىق ئۇرۇشنىڭ ۋيېتناملىقلارغا ئېلىپ كەلگەن ئۆلۈم-يېتىم سانى. (446-بەت)
• 170,000: 1967-يىلغىچە خىتاينىڭ شىمالىي ۋيېتنامدىكى ئەسكەر سانى. (446-بەت)

53-باب: M-26-7

• 82: 1956-يىلى 2-دېكابىر «گرانما» (Granma) ناملىق ياتاقتا كۇباغا يېتىپ كەلگەن ئىنقىلابچىلارنىڭ سانى. (448-بەت)
• 25: ياتاقنىڭ ئەسلىدە كۆتۈرەلەيدىغان ئادەم سانى. (448-بەت)
• 20,000 دوللار: ياتاقنىڭ سېتىۋېلىش باھاسى. (448-بەت)
• 24 دىن ئاز: ئالېگرىيا دې پىيو (Alegría de Pío) جېڭىدىن كېيىن ھايات قالغان جەڭچىلەرنىڭ سانى. (449-بەت)
• 40,000: باتىستا (Batista) ھاكىمىيىتىنى قوغدايدىغان ياخشى قوراللانغان ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (450-بەت)
• 1,200: كاسترونىڭ (Castro) 1952-يىلى يىغقان ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ سانى. (452-بەت)
• 15 يىل: كاسترونىڭ مونكادا (Moncada) ھۇجۇمىدىن كېيىنكى تۈرمە جازاسى. (453-بەت)
• 70: كاسترونىڭ سوتتىكى نۇتۇقىدا تىلغا ئالغان ئۆلتۈرۈلگەن قېرىنداشلىرىنىڭ سانى. (453-بەت)
• 10,000: كۇبادىكى تۈزلەڭلىكتىكى ئىنقىلابچىلارنىڭ سانى. (458-بەت)
• 10,000: 1958-يىلى يازدا تاغلىق رايونلارغا ھۇجۇم قىلغان باتىستا ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (459-بەت)
• 300: كاسترونىڭ جەڭچىلىرىنىڭ سانى. (459-بەت)
• 1,500: 76 كۈنلۈك ھۇجۇمدا باتىستا قوشۇنىنىڭ ئۆلگەن، يارىلانغان ۋە تۇتۇلغانلار سانى. (459-بەت)
• 340: 1958-يىلى 29-دېكابىر سانتا كلارا (Santa Clara) غا ھۇجۇم قىلغان گېۋارانىڭ (Guevara) قوشۇنىدىكى جەڭچىلەرنىڭ سانى. (459-بەت)
• 150,000: سانتا كلارا شەھىرىنىڭ نوپۇسى. (459-بەت)
• 3,500: شەھەردىكى گارنىزوننىڭ سانى. (459-بەت)

---

سەككىزىنچى بۆلۈم: ئىلاھ نامىدىكى قاتىللار: رادىكال دىننىي پىكىرنىڭ پەيدا بولىشى (499-574 بەتلەر)

• خەرىتە (499-500 بەتلەر): «رادىكال دىننىي پىكىرنىڭ كۆتۈرۈلۈشى» تېمىسىدىكى بۇ خەرىتە زامانىۋى ئىسلامىي ئىسيانلارنىڭ ئاساسلىق پائالىيەت مەركەزلىرىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇنىڭدا ئافغانىستان، پاكىستان، ئىران، ئىراق، سۈرىيە، لىۋان، چېچىنىيە، پەلەستىن، يەمەن، سومالى، ئالجىرىيە ۋە ھەتتا شەرقىي تۈركىستان (خەرىتىدە Xinjiang دەپ بەلگىلەنگەن) قاتارلىق جايلار ۋە ئۇ يەردىكى ئاساسلىق رادىكال تەشكىلاتلار بەلگىلەنگەن.

بۇ ئەڭ ئاخىرقى بۆلۈم بولۇپ، 1979-يىلىدىن باشلاپ دۇنيا سەھنىسىگە چىققان دىننىي رادىكاللىق ۋە ئۇنىڭ تېرورلۇق ھەرىكەتلىرىنى بايان قىلىدۇ.

• 58-باب: دۇنيانى تەۋرەتكەن 50 كۈن (Fifty Days That Shook the World): 1979-يىلىنىڭ ئاخىرىدا يۈز بەرگەن ئۈچ چوڭ ۋەقە – ئىراندا ئامېرىكا ئەلچىخانىسىنىڭ ئىشغال قىلىنىشى، مەككىدىكى چوڭ مەسچىتنىڭ ئىسيانچىلار تەرىپىدىن ئىگىلىنىشى ۋە ئىسلامئابادتىكى ئامېرىكا ئەلچىخانىسىغا ھۇجۇم قىلىنىشى – دىننىي رادىكاللىقنىڭ يېڭى دولقۇنىنىڭ باشلانغانلىقىنى كۆرسىتىپ بەرگەن.

• 59-باب: روسىيەنىڭ ۋېيتنامى (Russia’s Vietnam): سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئافغانىستانغا تاجاۋۇز قىلىشى ۋە ئامېرىكا، سەئۇدى ئەرەبىستان ۋە پاكىستاننىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن مۇجاھىدلار تەرىپىدىن ئاخىرىدا مەغلۇپ قىلىنغانلىقى بايان قىلىنغان.
  • نېگىزلىك پىكىر: بۇ ئۇرۇش سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يىمىرىلىشىنى تېزلەتتى ۋە يەر شارى خاراكتېرلىك جىھاد ھەرىكىتىنىڭ تۇغۇلۇشىغا سەۋەب بولدى.
  • رەسىم: 903-بەتتە، ئافغان مۇجاھىدلىرىنىڭ رەھبىرى ئەھمەد شاھ مەسئۇد ۋە سوۋېت ئارمىيەسىنىڭ ئافغانىستاندىن چېكىنىپ چىقىۋاتقان سۈرەتلىرى بار.
• 61-باب: خەلقئارالىق تېرورچىلار (The Terrorist Internationale): ئوساما بىن لادېن ۋە ئەلقائىدە (Al Qaeda) تەشكىلاتىنىڭ قانداق بارلىققا كەلگەنلىكى، ئۇلارنىڭ يەر شارى خاراكتېرلىك تورى ۋە 11-سېنتەبىر ھۇجۇمى بايان قىلىنغان.
  • يېڭى ئالاھىدىلىك: ئەلقائىدە يەر شارىلىشىش (globalization) نىڭ يەنە بىر تەرىپىگە ۋەكىللىك قىلىپ، زامانىۋى تېخنىكا (ئىنتېرنېت، سۈنئىي ھەمراھ تېلېفونى) ۋە باشقۇرۇش ئۇسۇللىرىنى قوللىنىپ، تۇنجى ھەقىقىي يەر شارى خاراكتېرلىك ئىسياننى بارلىققا كەلتۈردى.
• 63-باب: ئىسيانغا قارشى تۇرۇشنىڭ قايتا بايقىلىشى (Counterinsurgency Rediscovered): ئامېرىكىنىڭ ئىراق ئۇرۇشىدىكى مەغلۇبىيەتلىرىدىن كېيىن، گېنېرال داۋىد پېترائۇس (David Petraeus) نىڭ يېڭى ئىسيانغا قارشى تۇرۇش قوللانمىسى (Counterinsurgency Field Manual) نى تۈزۈپ چىقىپ، «ئەسكەر كۆپەيتىش» (Surge) ئىستراتېگىيەسى ئارقىلىق ئىراقتىكى ۋەزىيەتنى ۋاقىتلىق ياخشىلىغانلىقى بايان قىلىنغان.

بۇ بۆلۈمنىڭ تېخىمۇ تەپسلىيرەك مەزمۇنى:

بۇ كىتاب دوكلاتنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ۋە ئەڭ زامانىۋى قىسمى بولۇپ، 20-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن 21-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە بولغان دەۋردىكى يەر شارى خاراكتېرلىك توقۇنۇشلارنىڭ ئاساسلىق ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچىنىڭ قانداق قىلىپ سولچىل، سېكۇلار ئىدېئولوگىيەدىن رادىكال دىنىي پىكىرگە ئۆتكەنلىكىنى چوڭقۇر ۋە سىستېمىلىق ھالدا تەھلىل قىلىدۇ. ئاپتور 1979-يىلىنى تارىخىي بۇرۇلۇش نۇقتىسى قىلىپ، ئىران ئىنقىلابى، مەككىدىكى قوزغىلاڭ ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئافغانىستانغا تاجاۋۇز قىلىشى قاتارلىق بىر يۈرۈش ۋەقەلەرنىڭ زامانىۋى جىھاد ھەرىكىتىنىڭ يەر شارى مىقياسىدا قەد كۆتۈرۈشىگە قانداق يول ئاچقانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. بۇ بۆلۈم ھىزبۇللاھ، ئەلقائىدە ۋە ئۇنىڭ ئىراقتىكى شاخچىسى قاتارلىق تەشكىلاتلارنىڭ كېلىپ چىقىشى، ئىستراتېگىيەسى، تاكتىكىسى ۋە ئۇلارغا قارشى ئېلىپ بېرىلغان ئۇرۇشلارنى تەپسىلىي بايان قىلىش ئارقىلىق، زامانىمىزدىكى پارتىزانلىق ۋە تېرورلۇقنىڭ ئەڭ يېڭى، ئەڭ مۇرەككەپ ۋە ئەڭ خەتەرلىك شەكىللىرىنى ئېچىپ بېرىدۇ.

ھەربىر بابنىڭ تەپسىلىي مەزمۇنى

58-باب: دۇنيانى تەۋرەتكەن 50 كۈن (Fifty Days That Shook the World)

بۇ باب 1979-يىلى 4-نويابىردىن 24-دېكابىرغىچە بولغان 50 كۈن ئىچىدە يۈز بەرگەن بىر قاتار ۋەقەلەرنىڭ زامانىۋى دىننىي رادىكاللىقنىڭ يەر شارى خاراكتېرلىك بىر كۈچ سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقىشىدىكى بۇرۇلۇش نۇقتىسى ئىكەنلىكىنى بايان قىلىدۇ.

• تېھراندىكى ئەلچىخانا كرىزىسى: ئىرانلىق رادىكال ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئامېرىكا ئەلچىخانىسىنى ئىشغال قىلىپ، دىپلوماتلارنى گروگانغا ئېلىۋېلىشى، ئايەتۇللاھ خومەينىنىڭ ھاكىمىيىتىنى مۇستەھكەملىشىگە ۋە ئىراننىڭ ئامېرىكىغا قارشى بىر كۈچكە ئايلىنىشىغا سەۋەب بولغان.
• مەككىدىكى چوڭ مەسچىتنى ئىشغال قىلىش: جۇھەيمان ئەل ئۇتەيبى باشچىلىقىدىكى بىر توپ سەلەفىي رادىكاللارنىڭ مەككىدىكى مۇقەددەس كەبىنى ئىشغال قىلىشى، سەئۇدى ئەرەبىستان خان جەمەتىنى قاتتىق ساراسىمىگە سالغان. بۇ ۋەقە سەئۇدى ھۆكۈمىتىنىڭ ئىچكى ۋە تاشقى سىياسىتىدە تېخىمۇ مۇتەئەسسىپلىشىپ، پۈتۈن دۇنياغا ۋەھھابىيلىق ئىدىيەسىنى تارقىتىشىنى كۈچەيتكەن. ئاپتورنىڭ قارىشىچە، بۇ «رىيالپولىتىك» (riyalpolitik) كېيىن ئوساما بىن لادېنغا ئوخشاش كىشىلەرنىڭ بارلىققا كېلىشىگە زېمىن ھازىرلىغان (503-بەت).
• ئىسلامئابادتىكى ھۇجۇم ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تاجاۋۇزى: پاكىستاندا ئامېرىكا ئەلچىخانىسىغا ھۇجۇم قىلىنىشى ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئافغانىستانغا تاجاۋۇز قىلىشى، ئىسلام دۇنياسىدىكى رادىكاللىقنىڭ كۈچىيىۋاتقانلىقىنى ۋە سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىنىڭ يېڭى بىر سەھنىگە كۆچكەنلىكىنى كۆرسەتكەن.

59-باب: روسىيەنىڭ ۋېيتنامى (Russia’s Vietnam)

بۇ باب سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئافغانىستاندىكى ئون يىللىق ئۇرۇشىنى (1979–1989) ئامېرىكىنىڭ ۋېيتنامدىكى تەجرىبىسى بىلەن سېلىشتۇرۇپ بايان قىلىدۇ.

• سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ خاتالىقى: سوۋېت رەھبەرلىرى بۇ ئۇرۇشنى 1956-يىلىدىكى ۋېنگىرىيە ياكى 1968-يىلىدىكى چېخوسلوۋاكىيەدىكىدەك تېزلا ئاخىرلىشىدىغان بىر ھەرىكەت دەپ خاتا مۆلچەرلىگەن. ئەمما ئۇلار مۇرەككەپ جۇغراپىيە، قەيسەر دۈشمەن ۋە ئەڭ مۇھىمى، تاشقى ياردەمگە ئىگە پارتىزانلارغا دۇچ كەلگەن.
• مۇجاھىدلارنىڭ غەلىبىسى: ئافغان مۇجاھىدلىرى، بولۇپمۇ ئەھمەد شاھ مەسئۇد غا ئوخشاش تالانتلىق قوماندانلارنىڭ رەھبەرلىكىدە، سوۋېت ئارمىيەسىگە ئېغىر زىيان سالغان. ئۇلارنىڭ غەلىبىسىدىكى ھەل قىلغۇچ ئامىل، ئامېرىكا، سەئۇدى ئەرەبىستان ۋە پاكىستان تەرىپىدىن تەمىنلەنگەن زور مىقداردىكى قورال-ياراغ، بولۇپمۇ ستىنگېر (Stinger) ناملىق ھاۋا مۇداپىئە باشقۇرۇلىدىغان بومبىسى ئىدى. بۇ قورال سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ھاۋا ئۈستۈنلۈكىنى يوققا چىقارغان.
• ئاقىۋىتى: بۇ مەغلۇبىيەت سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىچكى جەھەتتىكى ئىناۋىتىنى ۋەيران قىلىپ، ئۇنىڭ يىمىرىلىشىنى تېزلەتكەن. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، بۇ ئۇرۇش پۈتۈن دۇنيادىن كەلگەن ئەرەب پىدائىيلىرىنى (جۈملىدىن ئوساما بىن لادېننى) چېنىقتۇرۇپ، يەر شارى خاراكتېرلىك جىھاد ھەرىكىتىنىڭ بارلىققا كېلىشى ئۈچۈن «ئۇۋا» ھازىرلىغان.

• 903-بەت (ئۈستىدىكى رەسىم): ئەھمەد شاھ مەسئۇد (ئوڭدا). رەسىم ئاستىدا: «ئۇ 1980-يىللاردا قىزىل ئارمىيەگە قارشى ئۇرۇشقان ئەڭ ماھارەتلىك ۋە مۆتىدىل ئافغان مۇجاھىد قوماندانلىرىنىڭ بىرى ئىدى».

• 903-بەت (ئاستىدىكى رەسىم): 1988-يىلى سوۋېت ئەسكەرلىرىنىڭ ئافغانىستاندىن چېكىنىپ چىقىشى. رەسىم ئاستىدا: «ئافغانىستان ‹ئىمپېرىيەلەرنىڭ قەبرىستانلىقى› دەپ ئاتىلىدۇ، ئەمما پەقەت سوۋېت ئىمپېرىيەسىلا قىسمەن بولسىمۇ شۇ يەردە ۋەيران بولدى».

60-باب: A گۇرۇپپىسى (The A Team)

بۇ باب ھىزبۇللاھ (Hezbollah) نىڭ لىۋاندا قانداق بارلىققا كەلگەنلىكىنى ۋە ئۇنىڭ ئىسرائىلىيە ھەم ئامېرىكىغا قارشى ئېلىپ بارغان ھەرىكەتلىرىنى بايان قىلىدۇ.

• تۇغۇلۇشى: ھىزبۇللاھ 1982-يىلى ئىسرائىلىيەنىڭ لىۋانغا تاجاۋۇز قىلىشىغا قارشى ئىراننىڭ ياردىمى بىلەن قۇرۇلغان. ئۇلار تۇنجى بولۇپ ئۆزىنى قۇربان قىلىش بومبا ھۇجۇمىنى زامانىۋى تېرورلۇقنىڭ ئاساسلىق تاكتىكىسىغا ئايلاندۇرغان.
• 1983-يىلىدىكى بېيرۇت گازارمىسىنى بومباردىمان قىلىش: ھىزبۇللاھنىڭ بىر ئۆزىنى قۇربان قىلغۇچىسى يۈك ماشىنىسى بومبىسى بىلەن 241 نەپەر ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيە پىيادە ئەسكىرىنى ئۆلتۈرگەن. بۇ ھۇجۇم ئامېرىكىنى لىۋاندىن چېكىنىپ چىقىشقا مەجبۇرلىغان. بۇ، تېرورلۇق ئارقىلىق بىر دەرىجىدىن تاشقىرى كۈچنى مەغلۇپ قىلىشنىڭ تىپىك مىسالى ئىدى.
• ئالاھىدىلىكى: ھىزبۇللاھ پەقەت بىر تېرورلۇق تەشكىلاتى بولۇپلا قالماي، بەلكى لىۋاندىكى شىئە مەھەللىسى ئۈچۈن مەكتەپ، دوختۇرخانا قاتارلىق ئىجتىمائىي مۇلازىمەتلەرنى تەمىنلەيدىغان، ھەتتا سايلامغا قاتنىشىدىغان بىر مۇرەككەپ سىياسىي-ھەربىي گەۋدە ئىدى. ئاپتورنىڭ قارىشىچە، «ھىزبۇللاھ بەلكىم ‹تېرورچىلارنىڭ A گۇرۇپپىسى›، ئەلقائىدە بولسا ‹B گۇرۇپپىسى› بولۇشى مۇمكىن» (533-بەت).

• 904-بەت (ئۈستىدىكى رەسىم): 1983-يىلى بېيرۇتتىكى ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيە پىيادە ئەسكەرلىرى گازارمىسىنىڭ قالدۇقلىرى. رەسىم ئاستىدا: «بۇ ئەجەللىك ئۆزىنى قۇربان قىلىش بومبا ھۇجۇمى ئىران قوللايدىغان ھىزبۇللاھتىن كەلگەن كۈچلۈك يېڭى تەھدىتنىڭ سىگنالىنى بەردى».

• 904-بەت (ئاستىدىكى رەسىم): 2006-يىلى ھىزبۇللاھ جەڭچىلىرىنىڭ ئىماد مۇغنىيەگە ماتەم تۇتۇشى. رەسىم ئاستىدا: «ئۇ ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيە گازارمىسىنى بومباردىمان قىلىش ۋە باشقا سان-ساناقسىز تېرورلۇق ھەرىكەتلىرىنىڭ پىلانلىغۇچىسى ئىدى. كۈلكىلىك يېرى، ئۇ ئۆزى ئەڭ ياخشى كۆرىدىغان قوراللارنىڭ بىرى — ماشىنا بومبىسى بىلەن ئۆلتۈرۈلدى».

61-64-باب: ئەلقائىدە، 11-سېنتەبىر ۋە يەر شارى خاراكتېرلىك ئۇرۇش

بۇ ئاخىرقى بىر قانچە باب ئەلقائىدە ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى يەر شارى خاراكتېرلىك تېرورلۇققا قارشى ئۇرۇشنى بايان قىلىدۇ.

• 61-باب: خەلقئارالىق تېرورچىلار: ئوساما بىن لادېننىڭ بىر باي ئائىلىنىڭ ئۇياتچان ئوغلىدىن دۇنيادىكى ئەڭ داڭلىق تېرورچىغا ئايلىنىش جەريانى تەسۋىرلەنگەن. ئەلقائىدەنىڭ ئالاھىدىلىكى ئۇنىڭ دۆلەت ھالقىغان، يەر شارى خاراكتېرلىك تور قۇرۇلمىسى ئىدى. ئۇلار زامانىۋى تېخنىكىلارنى (ئىنتېرنېت، سۈنئىي ھەمراھ تېلېۋىزىيەسى) ئۇستىلىق بىلەن ئىشلىتىپ، پۈتۈن دۇنياغا تەشۋىقات قىلغان ۋە ھەرىكەت قوزغىغان. 11-سېنتەبىر ھۇجۇمى بۇ خىل يېڭى تىپتىكى تېرورلۇقنىڭ ئەڭ يۇقىرى پەللىسى ئىدى.

• 905-بەت (ئۈستىدىكى رەسىم): ئوساما بىن لادېننىڭ سىنئالغۇ لېنتىسىدىكى كۆرۈنۈشى. رەسىم ئاستىدا: «ئۇياتچان بىر سەئۇدى ياش دۇنيادىكى ئەڭ داڭلىق «تېرورچى»غا ئايلاندى. ئۇ ‹ئاخبارات ئۇرۇشى› نىڭ پۈتۈن جەڭنىڭ 90% ىنى ئىگىلەيدىغانلىقىغا ئىشىنەتتى».

• 62-باب: مېسوپوتامىيەدىكى قىرغىنچىلىق: ئامېرىكا ئىراققا تاجاۋۇز قىلغاندىن كېيىن، ئەبۇ مۇسئاب ئەل زەرقاۋى (Abu Musab al-Zarqawi) رەھبەرلىكىدىكى ئىراقتىكى ئەلقائىدە (Al Qaeda in Iraq, AQI) نىڭ قانداق بارلىققا كەلگەنلىكى ۋە ئۇلارنىڭ بولۇپمۇ شىئەلەرگە قاراتقان ۋەھشىي ھۇجۇملىرى ئارقىلىق ئىراقنى ئىچكى ئۇرۇش گىردابىغا ئېلىپ كەلگەنلىكى بايان قىلىنغان.
• 63-باب: ئىسيانغا قارشى تۇرۇشنىڭ قايتا بايقىلىشى: بۇ باب گېنېرال داۋىد پېترائۇسنىڭ ئىراقتا قانداق قىلىپ ۋەزىيەتنى ئۆزگەرتكەنلىكىگە مەركەزلەشكەن. پېترائۇس ۋېيتنام ئۇرۇشىدىن ساۋاق ئېلىپ، ئارمىيە ئۈچۈن يېڭى «ئىسيانغا قارشى تۇرۇش قوللانمىسى» (Counterinsurgency Field Manual, FM 3-24) نى تۈزدۈرگەن. ئۇنىڭ «ئەسكەر كۆپەيتىش» (Surge) ئىستراتېگىيەسىنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى، ئامېرىكا ئەسكەرلىرىنىڭ چوڭ بازىلاردىن چىقىپ، خەلق ئارىسىدا ياشاپ، ئۇلارنى بىخەتەرلىك بىلەن تەمىنلىشى ۋە شۇ ئارقىلىق «سۈننىيلەرنىڭ ئويغىنىشى» (Sunni Awakening) نى قولغا كەلتۈرۈشىدە ئىدى.

• 905-بەت (ئاستىدىكى رەسىم): گېنېرال داۋىد پېترائۇس ئىراقتا، 2007-يىل. رەسىم ئاستىدا: «قەدىمكى ئىسيانغا قارشى تۇرۇش پرىنسىپلىرىنى قايتا جانلاندۇرۇش ئارقىلىق، ئۇ بىر كۈتۈلمىگەن ھالدا كەينىدىن يېتىشىۋېلىش ھەرىكىتىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك ئېلىپ باردى».

• 906-بەت (ئۈستىدىكى رەسىم): «ئىراق ئوغۇللىرى» سۈننىي قۇراللىقلار بەيجىدە، 2008-يىل. رەسىم ئاستىدا: «بۇ سۈننىي قۇراللىقلىرىنىڭ قەد كۆتۈرۈشى، ئامېرىكا ئەسكەرلىرىنىڭ كۆپىيىشى ۋە تاكتىكىسىنىڭ ئۆزگىرىشى بىلەن بىرلىكتە، ئىراقتىكى ئەلقائىدە ۋە باشقا قۇراللىق گۇرۇپپىلىرىنىڭ كۈچىنى ئاجىزلىتىشقا ياردەم بەردى».

• 64-باب ۋە خۇلاسە: بۇ ئاخىرقى باب ۋە خۇلاسە قىسمىدا، ئوساما بىن لادېن ئۆلتۈرۈلگەندىن كېيىنكى يەر شارى خاراكتېرلىك جىھاد ھەرىكىتىنىڭ كەلگۈسى مۇھاكىمە قىلىنغان. ئاپتور ئەرەب باھارىنىڭ تېرورلۇقتىن كۆپ كۈچلۈك ئۆزگىرىش ئېلىپ كەلگەنلىكىنى، ئەمما رادىكال دىننىي پىكىر تەھدىتىنىڭ يەنىلا مەۋجۇتلۇقىنى تەكىتلەيدۇ. دوكلات مارجاھ (Marjah) دىكى بىر قېتىملىق ئادەتتىكى چارلاش ھەرىكىتىنى تەسۋىرلەش بىلەن ئاخىرلىشىدۇ. بۇ كۆرۈنۈش، ئاپتورنىڭ قارىشىچە، 5000 يىللىق پارتىزانلىق ۋە ئۇنىڭغا قارشى تۇرۇش تارىخىنىڭ بىر مىكرو كارتىنىسى ئىدى. ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيە پىيادە ئەسكەرلىرى قەدىمكى رىم ئەسكەرلىرىگە، تالىبان بولسا قەدىمكى ۋەھشىي قەبىلىلەرگە ئوخشايتتى. ئاخىرىدا، ئاپتور جورج سانتايانانىڭ سۆزىنى ئۆزگەرتىپ مۇنداق يەكۈن چىقىرىدۇ: «پەقەت ئۆلۈكلەرلا بىخەتەر؛ پەقەت ئۆلۈكلەرلا پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ ئاخىرلاشقانلىقىنى كۆردى» (574-بەت).

• 906-بەت (ئاستىدىكى رەسىم): دېڭىز ئارمىيە پىيادە ئەسكەرلىرى پولكوۋنىكى دانىئېل شمىتنىڭ مارجاھتىكى ئاقساقاللار بىلەن ئۇچرىشىشى، 2011-يىل. رەسىم ئاستىدا: «بۇ خىل سۆھبەتلەر ھەرقانداق ئىسيانغا قارشى تۇرۇش ھەرىكىتىنىڭ مۇھىم بىر قىسمىدۇر».

قىسقىسى، سەككىزىنچى كىتاب زامانىمىزدىكى ئەڭ چوڭ تەھدىت—رادىكال دىننىي پارتىزانلىق ۋە تېرورلۇق—نىڭ تارىخىي يىلتىزى، تەرەققىياتى ۋە كەلگۈسى ھەققىدە چوڭقۇر، كۆپ تەرەپلىمىلىك ۋە ئويلاندۇرىدىغان بىر تەھلىل ئېلىپ بارغان. ئۇ بىزگە بۇ مۇرەككەپ ھادىسىنى چۈشىنىش ئۈچۈن كەڭ تارىخىي كۆز قاراش كېرەكلىكىنى، ھەمدە بۇ خىل توقۇنۇشنىڭ ئاسانلىقچە ئاخىرلاشمايدىغانلىقىنى ئاگاھلاندۇرىدۇ.

سەككىزىنچى بۆلۈمدىكى بارلىق سانلىق مەلۇماتلار

58-باب: دۇنيانى تەۋرەتكەن ئەللىك كۈن (Fifty Days That Shook the World)

• 5: 1998-يىلى 23-فېۋرال «يەھۇدىيلار ۋە ئەھلىسەلىپلەرگە قارشى جىھاد ئۈچۈن دۇنيا ئىسلام فرونتىنىڭ باياناتى»غا ئىمزا قويغانلارنىڭ سانى. (535-بەت)
• 16 قېتىم: 1994-يىلدىن باشلاپ «نيۇ-يورك ۋاقىت گېزىتى»دە ئوساما بىن لادېننىڭ تىلغا ئېلىنىش قېتىم سانى. (535-بەت)
• 213: 1998-يىلى 7-ئاۋغۇست كېنىيە ۋە تانزانىيەدىكى ئامېرىكا ئەلچىخانىلىرىغا قىلىنغان ھۇجۇمدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى (12 سى ئامېرىكىلىق). (536-بەت)
• 52: 1979-يىلى 4-نويابىر تېھراندىكى ئامېرىكا ئەلچىخانىسىدا گۆرۈگە ئېلىنغانلارنىڭ سانى. (502-بەت)
• 8: «چۆل بىرىنچى» (Desert One) ھەرىكىتىدە قازا قىلغان ئامېرىكا ھەربىي خادىملىرىنىڭ سانى. (502-بەت)
• 444 كۈن: گۆرۈگە ئېلىنغانلارنىڭ تۇتۇپ تۇرۇلغان ۋاقتى. (502-بەت)
• 1,000 غا يېقىن: 1979-يىلى مەككىدىكى چوڭ مەسچىتنى قايتۇرۇۋېلىشتا قازا قىلغانلارنىڭ سانى. (503-بەت)
• 4: 1979-يىلى 21-نويابىر ئىسلامئابادتىكى ئامېرىكا ئەلچىخانىسىغا قىلىنغان ھۇجۇمدا ئۆلگەن خىزمەتچىلەرنىڭ سانى (2 سى ئامېرىكىلىق، 2 سى پاكىستانلىق). (504-بەت)

59-باب: روسىيەنىڭ ۋيېتنامى (Russia’s Vietnam)

• 26,000: سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئافغانىستان ئۇرۇشىدا يوقاتقان ئەسكەر سانى. (507-بەت)
• 3,000: 1982-يىلى مايغا كەلگەندە ئەھمەد شاھ مەسئۇدنىڭ (Ahmad Shah Massoud) مۇجاھىدلىرىنىڭ سانى. (508-بەت)
• 8,000 رۇس ۋە 4,000 ئافغان ئەسكىرى: 1982-يىلى مايدا پەنجشىر (Panjshir) جىلغىسىغا قىلىنغان بەشىنچى ھۇجۇمغا قاتناشقانلارنىڭ سانى. (509-بەت)
• 1,200: ھاۋادىن تاشلانغان ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (510-بەت)
• 9: ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندا قىزىل ئارمىيەنىڭ پەنجشىرگە قىلغان چوڭ ھۇجۇملىرىنىڭ سانى. (511-بەت)
• 1 مىليوندىن ئارتۇق: تاجاۋۇزچىلار تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەن ئافغانلارنىڭ سانى. (513-بەت)
• 5 مىليون: دۆلەتتىن قېچىشقا مەجبۇر بولغانلارنىڭ سانى. (513-بەت)
• 2 مىليون: دۆلەت ئىچىدە يۇرت-ماكانىدىن ئايرىلغانلارنىڭ سانى. (513-بەت)
• 150,000 دىن ئارتۇق: مۇجاھىدلارغا قوشۇلغان جەڭچىلەرنىڭ سانى. (513-بەت)
• 115,000 دىن ئارتۇق: ئافغانىستاندىكى قىزىل ئارمىيەنىڭ ئەڭ يۇقىرى سانى. (513-بەت)
• 30 مىليون دوللاردىن 630 مىليون دوللارغىچە: 1980-1987-يىللىرى ئامېرىكىنىڭ مۇجاھىدلارغا بەرگەن ياردىمىنىڭ ئېشىشى. (517-بەت)

60-باب: A گۇرۇپپىسى (The A Team)

• 1,800: 1983-يىلى بېيرۇتتىكى كۆپ دۆلەت تىنچلىق ساقلاش قوشۇنىدىكى ئامېرىكا دېڭىز ئارمىيەسى پىيادە ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (521-بەت)
• 12,000 قاداق: دېڭىز ئارمىيەسى گازارمىسىغا ھۇجۇم قىلغان يۈك ماشىنىسىدىكى پارتلاتقۇچ دورىنىڭ TNT بىلەن تەڭ كېلىدىغان مىقدارى. (522-بەت)
• 241: ئۆلتۈرۈلگەن دېڭىز ئارمىيەسى پىيادە ئەسكەرلىرى ۋە دېڭىزچىلارنىڭ سانى. (522-بەت)
• 58: شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۆلتۈرۈلگەن فرانسىيە پاراشوتچىلىرىنىڭ سانى. (522-بەت)
• 1,500: ئىران ئىنقىلابىي مۇھاپىزەتچىلەر كورپۇسىنىڭ بېكا (Bekaa) جىلغىسىغا ئەۋەتىلگەن ئەزالىرىنىڭ سانى. (523-بەت)
• 1,300 قاداق: 1982-يىلى نويابىردا تىر (Tyre) دىكى ئىسرائىلىيە باش شتابىغا ھۇجۇم قىلغان ماشىنىدىكى پارتلاتقۇچ دورىنىڭ مىقدارى. (524-بەت)
• 75 ئىسرائىلىيەلىك، 27 لىۋانلىق: بۇ ھۇجۇمدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (524-بەت)
• 63: 1983-يىلى 4-ئايدا بېيرۇتتىكى ئامېرىكا ئەلچىخانىسىغا قىلىنغان ھۇجۇمدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (524-بەت)
• 24: كېيىنكى يىلى ئەلچىخانا قوشۇمچە بىناسىغا قىلىنغان ھۇجۇمدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (524-بەت)
• 100 دىن ئارتۇق: كېيىنكى 10 يىلدا لىۋاندا گۆرۈگە ئېلىنغان غەربلىكلەرنىڭ سانى. (525-بەت)
• 650 ئۆلگەن، 3,000 يارىلانغان: 1985-يىلغىچە ئىسرائىلىيەنىڭ لىۋاندىكى يوقىتىشلىرى. (526-بەت)
• 29: 1992-يىلى بۇئېنوس ئايرېستىكى ئىسرائىلىيە ئەلچىخانىسىغا قىلىنغان ھۇجۇمدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (527-بەت)
• 85: 1994-يىلىدىكى يەھۇدىي مەھەللە مەركىزىگە قىلىنغان ھۇجۇمدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (527-بەت)
• 19: 1996-يىلى خوبار مۇنارى (Khobar Towers) پارتلىشىدا ئۆلگەن ئامېرىكا ھاۋا ئارمىيە خادىملىرىنىڭ سانى. (527-بەت)
• 100 مىليون دوللار: ئىراننىڭ ھىزبۇللاغا (Hezbollah) يىلدا بېرىدىغان مۆلچەرى. (528-بەت)
• 100,000 دىن ئارتۇق: 1975-1990-يىللىرى لىۋان ئىچكى ئۇرۇشىدا قازا قىلغانلارنىڭ سانى. (529-بەت)
• 800,000 دىن ئارتۇق: رۋاندادىكى ئىچكى ئۇرۇشتا قازا قىلغانلارنىڭ سانى. (529-بەت)
• 119 ئىسرائىلىيە ئەسكىرى، 42 پۇقرا: 2006-يىلىدىكى 34 كۈنلۈك ئۇرۇشتا ئىسرائىلىيەنىڭ يوقىتىشلىرى. (532-بەت)
• 1,100: لىۋانلىق پۇقرالارنىڭ ئۆلۈم سانى. (532-بەت)
• 250 دىن 650 گىچە: ھىزبۇللانىڭ يوقىتىشلىرى (15,000 دىن ئارتۇق ئومۇمىي كۈچى ئىچىدە). (532-بەت)
• 40,000: 2010-يىلغىچە ھىزبۇللانىڭ ئىگىلىگەن باشقۇرۇلىدىغان بومبا سانى (2006-يىلى 13,000 ئىدى). (532-بەت)
• 100,000 دىن ئارتۇق: 1990-يىللىرى ئالجىرىيەدىكى ئۇرۇشتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (533-بەت)

61-باب: تېرورچىلار ئىنتېرناتسىئونالى (The Terrorist Internationale)

• 30 مىليون دوللار: 11-سېنتەبىردىن بۇرۇن ئەلقائىدە (Al Qaeda) نىڭ يىللىق يىغقان مەبلىغى. (542-بەت)
• 500,000 دوللاردىن ئاز: 11-سېنتەبىر ھۇجۇمىنىڭ چىقىمى. (542-بەت)
• 50,000 دوللار: 2000-يىلى USS Cole ھۇجۇمىنىڭ چىقىمى. (542-بەت)
• 10,000 دوللار: 2004-يىلى مادرىد پويىز پارتلىشىنىڭ چىقىمى. (542-بەت)
• 17: 2000-يىلى USS Cole ھۇجۇمىدا ئۆلگەن دېڭىزچىلارنىڭ سانى. (542-بەت)
• 3,000 غا يېقىن: 11-سېنتەبىر ھۇجۇمىدا قازا قىلغانلارنىڭ سانى. (545-بەت)
• 500 مىليارد دوللار: ھۇجۇمنىڭ ئىقتىسادىي زىيىنى. (545-بەت)
• 183 قېتىم: خالىد شەيخ مۇھەممەدنىڭ (Khalid Sheikh Mohammed) سۇغا چىلاپ سوراق قىلىنىش قېتىم سانى. (546-بەت)
• 800: گۇانتانامو (Guantánamo) قولتۇقىدىكى تۇتقۇنلارنىڭ سانى. (546-بەت)
• 202: 2002-يىلى بالى (Bali) كېچىلىك كۇلۇبى پارتلىشىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (547-بەت)
• 191: 2004-يىلى مادرىد پويىز پارتلىشىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (547-بەت)
• 52: 2005-يىلى لوندون مېتروسى پارتلىشىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (547-بەت)
• 163: 2008-يىلى مۇمباي (Mumbai) ھۇجۇمىدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (547-بەت)
• 35: 2003-يىلى رىياد (Riyadh) دىكى پارتلاشتا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (547-بەت)

62-باب: مېسوپوتامىيەدىكى قىرغىنچىلىق (Carnage in Mesopotamia)

• 19: 2003-يىلى 7-ئاۋغۇست ئىئوردانىيە ئەلچىخانىسىغا قىلىنغان ھۇجۇمدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (549-بەت)
• 22: 12-ئاۋغۇست ب د ت باش شتابىغا قىلىنغان ھۇجۇمدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (549-بەت)
• 80 دىن ئارتۇق: 29-ئاۋغۇست نەجەف (Najaf) دىكى ھۇجۇمدا ئۆلگەنلەرنىڭ سانى. (549-بەت)
• 10,000 دىن ئارتۇق: 2008-يىلى 4-ئايغىچە ئىراقتىكى ئۆزىنى قوشۇپ پارتلىتىش ھۇجۇملىرىدا ئۆلگەن ئىراقلىقلارنىڭ سانى. (551-بەت)
• 25%: ئىراقتىكى سۈننىيلەرنىڭ نوپۇس نىسبىتى. (551-بەت)
• 4.5 مىليون دوللار: 2005-06-يىللىرى ئەلقائىدە ئىراق (AQI) نىڭ يىللىق يىغقان مەبلىغى. (552-بەت)
• 5,746 دىن 25,178 گە: 2005-يىلدىن 2006-يىلغىچە ئىراقتا ئۆلگەن پۇقرالار سانىنىڭ ئېشىشى. (552-بەت)
• 100,000 دىن ئارتۇق: ئىراق ئوغۇللىرى (Sons of Iraq) غا قوشۇلغان سۈننىيلەرنىڭ سانى. (553-بەت)
• 20,000 (كېيىن 30,000 غا يەتكەن): 2007-يىلىدىكى «كۈچەيتىش» (surge) ھەرىكىتىدە ئىراققا ئەۋەتىلگەن قوشۇمچە ئەسكەرلەرنىڭ سانى. (553-بەت)

63-باب: قارشى تۇرۇش ئىستراتېگىيىسىنىڭ قايتا بايقىلىشى (Counterinsurgency Rediscovered)

• 50: گېنېرال پېترائۇسنىڭ (David Petraeus) دوختۇرخانىدا ياتقاندا قىلغان تارتىشىش ھەرىكىتىنىڭ سانى. (555-بەت)
• 1.5 مىليون: 2006-يىلى 12-ئايدا ئېلان قىلىنغان «قارشى تۇرۇش ئىستراتېگىيىسى قوللانمىسى» نىڭ چۈشۈرۈلۈش قېتىم سانى. (560-بەت)
• 170,000: 2007-يىلى ئىراقتىكى ئىتتىپاقداش ئەسكەرلىرىنىڭ سانى. (561-بەت)
• 325,000 دىن ئارتۇق: ئىراق بىخەتەرلىك قىسىملىرىنىڭ سانى. (561-بەت)
• 27,000: 2007-يىلى ئامېرىكا قوشۇنلىرى تۇتقۇن قىلغان ئىراقلىقلارنىڭ سانى. (563-بەت)
• 4,484: 2011-يىلىنىڭ ئاخىرىغىچە ئىراقتا قازا قىلغان ئامېرىكا ئەسكەرلىرىنىڭ سانى (577 سى 2007-يىلدىن كېيىن). (563-بەت)
• 70,000 دىن ئارتۇق: 2011-يىلىنىڭ ئاخىرىغىچە توقۇنۇشتا قازا قىلغان ئىراقلىق پۇقرالارنىڭ سانى. (563-بەت)
• 15,000: قازا قىلغان ئىراق بىخەتەرلىك خادىملىرىنىڭ سانى. (563-بەت)

64-باب: ئاخىرلاشتىمۇ؟ (Down and Out?)

• 46% دىن 18% گە: 2003-2010-يىللىرى پاكىستاندا بىن لادېنغا «ئىشىنىدىغانلار» نىڭ نىسبىتىنىڭ تۆۋەنلىشى. (567-بەت)
• 59% دىن 25% گە: ھىندونېزىيەدىكى تۆۋەنلەش. (567-بەت)
• 56% دىن 14% گە: ئىئوردانىيەدىكى تۆۋەنلەش. (567-بەت)
• 600 دىن ئاز: فىلىپپىندىكى ئامېرىكا بىرلەشمە ئالاھىدە ھەرىكەت ۋەزىپە گۇرۇپپىسىنىڭ خادىم سانى. (568-بەت)

---

2. كىتاپ ھەققىدە تەھلىل

«كۆرۈنمەس ئارمىيەلەر» ناملىق كىتاب شەرقىي تۈركىستان تارىخىدىكى كونكرېت پارتىزانلىق ئۇرۇشلىرىنى ئايرىم بىر باب سۈپىتىدە تەپسىلىي بايان قىلمىغان، ئەمما ئۇنىڭدا ئوتتۇرىغا قويۇلغان نەزەرىيە، مودېل ۋە تارىخىي سېلىشتۇرمىلار شەرقىي تۈركىستان تارىخىنى چۈشىنىش ۋە ئۇنىڭدىكى پارتىزانلىق ئۇرۇشلىرىنى تەھلىل قىلىش ئۈچۈن ئىنتايىن قىممەتلىك بىر رامكا بىلەن تەمىنلەيدۇ.

1. كىتابتا شەرقىي تۈركىستان تارىخىغا ئائىت مىساللار بارمۇ؟

ھەئە، بار، ئەمما ئاز ۋە ۋاستىلىك شەكىلدە.

• ھون-خەن ئۇرۇشى: كىتابنىڭ بىرىنچى كىتابىدىكى 9-باب «كۆچمەنلەر ۋە ماندارىنلار: ھون ۋە خەن، م.ئ. 200 – م. 48-يىللار» (61-66 بەتلەر) پۈتۈنلەي مۇشۇ تېمىغا بېغىشلانغان. گەرچە ھونلارنىڭ بىۋاسىتە ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادى ئىكەنلىكى تالاش-تارتىشلىق بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ پائالىيەت رايونى ھازىرقى شەرقىي تۈركىستان ۋە موڭغۇلىيەنى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى ۋە ئۇلار كېيىنكى تۈركىي خەلقلەرنىڭ ھەربىي-سىياسىي ھاياتىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ بابتا:
  • ھونلارنىڭ يېنىك ئاتلىق قوشۇنلىرى ۋە ئات ئۈستىدە ئوقيا ئېتىش ماھارىتى ئارقىلىق، خەن سۇلالىسىنىڭ غايەت زور، ئەمما ھەرىكىتى ئاستا پىيادە قوشۇنلىرىنى قانداق ھالسىراتقانلىقى تەپسىلىي بايان قىلىنغان.
  • خەن سۇلالىسىنىڭ دەسلەپتە قوللانغان «تىنچلىق ۋە تۇغقاندارچىلىق» سىياسىتى (مەلىكە ياتلىق قىلىش، سوۋغات بېرىش) نىڭ ھونلارنىڭ ھۇجۇمىنى توختىتالمىغانلىقى، ئەكسىچە ئۇلارنىڭ ئاچكۆزلىكىنى قوزغىغانلىقى ئوتتۇرىغا قويۇلغان (63-بەت).
  • ئىمپېراتور ۋۇدىنىڭ ھونلارغا قارشى كەڭ كۆلەملىك ھۇجۇملارنى قوزغاپ، غايەت زور ئىقتىسادىي بەدەل تۆلىگەن بولسىمۇ، ئۇلارنى پۈتۈنلەي يوقىتالمىغانلىقى، بۇنىڭ ئولتۇراقلاشقان ئىمپېرىيەنىڭ كۆچمەن پارتىزانلار ئالدىدىكى ئاجىزلىقىنى ئىسپاتلايدىغانلىقى يەكۈنلەنگەن (64-65-بەتلەر).

• تۈرك-تاڭ ئۇرۇشى: بۇ كىتابتا كۆك تۈرك خانلىقى بىلەن تاڭ سۇلالىسى ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇشلار ئايرىم بىر باب سۈپىتىدە بايان قىلىنمىغان. ئاپتور ھون-خەن ئۇرۇشىنى ئاساسلىق مىسال قىلىپ، كۆچمەن ئىمپېرىيە بىلەن ئولتۇراقلاشقان ئىمپېرىيە ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشنىڭ ئومۇمىي مودېلىنى چۈشەندۈرۈپ بولغان دەپ قارىغان بولۇشى مۇمكىن.

• باشقا دەۋرلەردىكى ئۇيغۇرلار: كىتابتا ئۇيغۇرلارنىڭ ئىسمى بىۋاسىتە تىلغا ئېلىنغان يەرلەر ئىنتايىن ئاز ۋە ھەممىسى ھازىرقى زامانغا مۇناسىۋەتلىك:
  • دوكلاتنىڭ ئاخىرىدىكى سانلىق مەلۇمات جەدۋىلىدە: «خىتاي - ئۇيغۇرلار، 1996 - ھازىرغىچە، داۋاملىشىۋاتقان توقۇنۇش» دەپ بىر قۇر ئۇچۇر بار (599-بەت).

• 8-كىتابنىڭ خەرىتىسىدە (500-بەت): شەرقىي تۈركىستاننىڭ ئورنى «شىنجاڭ» دەپ بەلگىلىنىپ، ئۇ يەردە «شەرقىي تۈركىستان ئىسلام ھەرىكىتى» (East Turkestan Islamic Movement) نىڭ پائالىيىتى بارلىقى كۆرسىتىلگەن.

2. شەرقىي تۈركىستان تارىخىدىكى مىساللارنى قوشۇش كېرەكمۇ؟

ئەلۋەتتە، قوشقاندا تېخىمۇ مۇكەممەل بولاتتى.

ئاپتور ئۆزىنىڭ مەقسىتىنىڭ بىر ئېنسىكلوپېدىيە يېزىش ئەمەس، بەلكى تىپىك مىساللار ئارقىلىق ئومۇمىي قانۇنىيەتلەرنى چۈشەندۈرۈش ئىكەنلىكىنى ئېيتقان (15-بەت). شۇڭا، ئۇنىڭ ھەممە مىسالنى كىرگۈزەلمەسلىكى تەبىئىي. ئەمما، شەرقىي تۈركىستان تارىخىدىكى بىر قىسىم ۋەقەلەر ئۇنىڭ نەزەرىيەلىك رامكىسىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن ئىنتايىن كۈچلۈك ۋە ئۆزگىچە مىساللار بىلەن تەمىنلەيتتى. ئەگەر قوشۇلغان بولسا، كىتابنىڭ مەزمۇنى تېخىمۇ بېيىيتىلغان بولاتتى.

3. بىزنىڭ تارىخىمىزدا پارتىزانلىق ئۈلگىسى بولغۇدەك دەۋرلەر بولغانمۇ؟

شۈبھىسىزكى، بولغان. شەرقىي تۈركىستان تارىخى پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ جانلىق ئۈلگىلىرىگە ئىنتايىن باي. كىتابتا ئوتتۇرىغا قويۇلغان نۇرغۇن نەزەرىيەلەرنى بىزنىڭ تارىخىمىزدىكى ئەمەلىي مىساللار ئارقىلىق ئىسپاتلاشقا بولىدۇ:

• 1. چىڭ سۇلالىسىنىڭ ئىستىلاسىغا قارشى كۈرەش (18-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرى):
  • ۋەقە: چىڭ سۇلالىسى جۇڭغار خانلىقىنى يوقاتقاندىن كېيىن، شەرقىي تۈركىستاننى بويسۇندۇرغاندا، خوجا جاھان ۋە بۇرھانەددىن باشچىلىقىدىكى قارشىلىق ھەرىكىتى يۈز بەرگەن. ئۇلار چىڭ سۇلالىسىنىڭ غايەت زور ئارمىيەسى ئالدىدا يۈزمۇيۈز جەڭ قىلىشنىڭ مۇمكىن ئەمەسلىكىنى بىلىپ، پارتىزانلىق تاكتىكىسىنى قوللانغان.
  • كىتابتىكى پاراللېل: بۇ ھەرىكەت، كىتابتىكى شوتلاندىيەلىك روبېرت برۇسنىڭ ئەنگىلىيەگە قارشى كۈرىشى (46-50 بەتلەر) ياكى كاۋكازدىكى ئىمام شامىلنىڭ رۇسلارغا قارشى ئۇرۇشىغا ئوخشاپ كېتىدۇ. ھەر ئىككىلىسى ئاز ساندىكى كۈچ بىلەن، مۇرەككەپ جۇغراپىيەلىك مۇھىتتىن پايدىلىنىپ، قۇدرەتلىك ئىمپېرىيەگە ئۇزۇن مۇددەت قارشىلىق كۆرسەتكەن.
• 2. ياقۇب بەگ دەۋرى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى قارشىلىق ھەرىكەتلىرى (19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرى):
  • ۋەقە: ياقۇب بەگنىڭ ھاكىمىيىتى دەسلەپتە بىر پارتىزانلىق ھەرىكىتىدىن باشلانغان، ئەمما ئۇ غەلىبە قىلغاندىن كېيىن، بىر نىزامىي دۆلەت ۋە ئارمىيە قۇرۇشقا يۈزلەنگەن. بۇ، كىتابتا ئوتتۇرىغا قويۇلغان «ئىككىنچى پارادوكىس»، يەنى «مۇۋەپپەقىيەت قازانغان پارتىزانلارنىڭ ئۆزلىرىمۇ ئاخىرىدا نىزامىي ئارمىيە قۇرۇشقا يۈزلىنىشى» (69, 576-بەتلەر) نىڭ جانلىق ئىسپاتىدۇر. ياقۇب بەگ مەغلۇپ بولغاندىن كېيىنمۇ، شەرقىي تۈركىستاننىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا كىچىك تىپتىكى پارتىزانلىق قارشىلىق ھەرىكەتلىرى داۋاملاشقان.
  • كىتابتىكى پاراللېل: ياقۇب بەگنىڭ پارتىزانلىقتىن دۆلەت قۇرۇشقا ئۆتۈش جەريانى، كىتابتا تەسۋىرلەنگەن تۈركلەر، ئەرەبلەر ۋە موڭغۇللارنىڭ دەسلەپتە پارتىزانلىق بىلەن كۈچىيىپ، كېيىن نىزامىي ئىمپېرىيە قۇرغانلىقىغا ئوخشايدۇ.
• 3. شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيەتلىرى دەۋرىدىكى پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرى (1930-40-يىللار):
  • ۋەقە: بىرىنچى ۋە ئىككىنچى شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيەتلىرىنى قۇرۇش جەريانىدا، ئۇيغۇرلار ھەم نىزامىي ئۇرۇش، ھەم پارتىزانلىق ئۇرۇشىنى بىرلەشتۈرۈپ قوللانغان. مەسىلەن، قەشقەر ۋە خوتەن رايونلىرىدىكى قوزغىلاڭلار دەسلەپتە پارتىزانلىق شەكلىدە باشلىنىپ، كېيىن نىزامىي ئارمىيەگە ئايلانغان. بۇ جۇمھۇرىيەتلەرنىڭ ئاخىرقى مەغلۇبىيىتى، كىتابتا قايتا-قايتا تەكىتلەنگەن «تاشقى ياردەمنىڭ ھەل قىلغۇچ رولى» نىڭ ئەڭ ياخشى ئىسپاتىدۇر. سوۋېت ئىتتىپاقى ياردەم بەرگەندە ئۇلار غەلىبە قىلغان، ياردەمنى توختاتقاندا ياكى دۈشمەن تەرەپكە ئۆتكەندە ئۇلار مەغلۇپ بولغان.
  • كىتابتىكى پاراللېل: بۇ ئەھۋال، كىتابتىكى گرېتسىيە ئىنقىلابى (تاشقى ياردەم بىلەن غەلىبە قىلغان)، يۇگوسلاۋىيە پارتىزانلىرى (ئىتتىپاقداشلارنىڭ ياردىمى بىلەن غەلىبە قىلغان) ۋە ئەكسىچە، گرېتسىيە كوممۇنىستلىرى (يۇگوسلاۋىيەنىڭ ياردىمى ئۈزۈلۈپ قېلىپ مەغلۇپ بولغان) قاتارلىق مىساللار بىلەن ئوخشاش بىر قانۇنىيەتنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
• 4. 1950-يىللاردىن كېيىنكى قارشىلىق ھەرىكەتلىرى:
  • ۋەقە: خىتاي كومپارتىيەسى شەرقىي تۈركىستاننى ئىشغال قىلغاندىن كېيىن، ئوسمان باتۇر ۋە باشقا يەرلىك رەھبەرلەر باشچىلىقىدىكى پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرى بىر مەزگىل داۋاملاشقان. بۇ ھەرىكەتلەر گەرچە باستۇرۇلغان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ مەۋجۇتلۇقى خەلقنىڭ تەسلىم بولمىغانلىقىنىڭ ئىسپاتىدۇر. ئۇلارنىڭ مەغلۇبىيىتىدىكى ئاساسلىق سەۋەب، تاشقى ياردەمنىڭ پۈتۈنلەي ئۈزۈلۈپ قېلىشى ۋە خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ ئىنتايىن رەھىمسىز باستۇرۇش سىياسىتى ئىدى.

خۇلاسە:

شەرقىي تۈركىستان تارىخى «كۆرۈنمەس ئارمىيەلەر» ناملىق كىتابتىكى پارتىزانلىق ئۇرۇشى ھەققىدىكى نۇرغۇن نەزەرىيە ۋە مودېللارنى ئىسپاتلايدىغان جانلىق مىساللارغا تولغان. گەرچە كىتابتا بۇ مىساللار تەپسىلىي بايان قىلىنمىغان بولسىمۇ، بۇ كىتابنى ئوقۇش ئارقىلىق بىز ئۆز تارىخىمىزدىكى بۇ شانلىق كۈرەشلەرنى يېڭى بىر نۇقتىدىن، تېخىمۇ چوڭقۇر ۋە ئىلمىي چۈشىنەلەيمىز. شەرقىي تۈركىستانلىقلارنىڭ پارتىزانلىق كۈرەشلىرى ئۇلارنىڭ ئاجىزلىقىنىڭ ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ قەيسەرلىكى ۋە ئەركىنلىككە بولغان ئۆچمەس ئىنتىلىشىنىڭ ئىسپاتىدۇر.

4. كىتابتا خىتايلارنىڭ رەزىللىكى توغرىسىدىكى مەلۇماتلار

ھەئە، كىتابتا 20-ئەسىردىكى جۇڭگو كوممۇنىست پارتىيىسى (ماۋ زېدۇڭ رەھبەرلىكىدىكى) ۋە گومىنداڭ (چياڭ كەيشى رەھبەرلىكىدىكى) نىڭ ھەر ئىككىلىسىنىڭ قوللانغان رەھىمسىز ۋە ۋەھشىي ئۇسۇللىرى ھەققىدە خېلى كۆپ مەلۇمات بار.

جۇڭگو كوممۇنىست پارتىيىسى (ماۋ زېدۇڭ):

• يەر ئىگىلىرىنى قىرغىن قىلىش: ماۋ زېدۇڭ «يەر ئىگىلىرى ۋە زالىم بايلارنى شۇنداقلا ئۇلارنىڭ ئىتلىرىنى قىرغىن قىلىش» كېرەكلىكىنى ئوچۇق-ئاشكارا تەلەپ قىلغان. (355-بەت)
• پارتىيە ئىچىدىكى تازىلاش: ماۋ زېدۇڭ ئۆزىنىڭ ئىستراتېگىيەسىگە قارشى چىققانلارنى مىللەتچىلەرنىڭ «ئانتى-بولشېۋىك ئىتتىپاقى» (AB) نىڭ ئەزاسى دەپ ئەيىبلەپ، «ئەڭ رەھىمسىز قىيناش» ئۇسۇللىرىنى قوللىنىپ، يالغان ئىقرارلارنى ئېلىپ، نۇرغۇن «خائىنلارنى» يوقاتقان. (355-356-بەتلەر)
• رەھىمسىز قىيناش ئۇسۇللىرى: گۇناھسىز پارتىيە ئەزالىرىنى قىيناشتا «بەدىنىنى خۇشپۇراق تاياقچىلار بىلەن كۆيدۈرۈش»، «باش بارمىقىنى ئېزىش» قاتارلىق ئۇسۇللار قوللىنىلغان. بىر بىخەتەرلىك خادىمىنىڭ دېيىشىچە: «ئۇلار مەھبۇسنى ئىقرار قىلىشقا مەجبۇرلايدۇ، ئۇ ئىقرار قىلسا ئۇنى ئۆلتۈرىدۇ؛ ياكى ئۇ ئىقرار قىلمىسا، ئوخشاشلا ئۆلتۈرىدۇ». (356-بەت)
• جياڭشى سوۋېت رايونىدىكى قىرغىنچىلىق: 1930-31-يىللىرىدىكى بۇ ئىچكى تازىلاشتا مىڭلىغان كادىر ۋە ئەسكەر ئۆلتۈرۈلگەن. مىللەتچىلەرنىڭ مۆلچەرىچە، جياڭشى سوۋېت رايونىدا جەمئىي 186,000 ئادەم ئۆلتۈرۈلگەن. (356-بەت)
• ماۋنىڭ شەخسىيىتى: ماۋنىڭ يېقىنلىرى ئۇنى «ئىنسانىي ھېسسىياتى يوق، مۇھەببەت، دوستلۇق ياكى ئىللىقلىق مەۋجۇد ئەمەس» دەپ تەسۋىرلىگەن. (356-بەت)
• تىبەتلەرنى قىرغىن قىلىش: كوممۇنىستلار ئۇزۇن سەپەر مەزگىلىدە ئۆزلىرىگە قارشىلىق كۆرسەتكەن تىبەتلەردىن ئۆچ ئېلىش ئۈچۈن 1950- ۋە 1960-يىللاردا ئۇلارنى قىرغىن قىلغان. (359-بەت)
• ھاكىمىيەتتىكى ۋەھشىيلىك: ماۋ ھاكىمىيەتكە چىققاندىن كېيىنكى 25 يىل ئىچىدە، ئۇنىڭ ساراڭ سىياسەتلىرى تۈپەيلىدىن كەم دېگەندە 50 مىليون ئادەم ئۆلگەن، بۇ سان مىللەتچىلەر ۋە ياپونلار ئۆلتۈرگەنلەرنىڭ جەمئىيىتىدىنمۇ كۆپ ئىدى. (367-368-بەتلەر)

گومىنداڭ (چياڭ كەيشى):

• شاڭخەي قىرغىنچىلىقى: چياڭ كەيشى 1927-يىلى 12-ئاپرېل شاڭخەيدىكى كوممۇنىستلارنى قىرىشقا باشلاپ، 22 يىللىق ئىچكى ئۇرۇشنى باشلىغان. (353-بەت)
• كۆپ قېتىملىق قىرغىنچىلىق: كىتابتا گومىنداڭنىڭمۇ «نۇرغۇن قىرغىنچىلىقلارنى ئۆز ئالدىغا ئېلىپ بارغانلىقى» ئېنىق تىلغا ئېلىنغان. (356-بەت)
• كوممۇنىستلارنى ۋە ئۇلارنىڭ ئائىلە-تاۋابىئاتلىرىنى ئۆلتۈرۈش: گومىنداڭ ئەسكەرلىرى 1930-يىلى ماۋنىڭ ئىككىنچى ئايالىنى ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلغان. (361-بەت)

5. پارتىزانلىق ئۇرۇشىنى قانلىق باستۇرغان ھۆكۈمەتلەر

كىتابتا قەدىمدىن ھازىرغىچە نۇرغۇن ھۆكۈمەتلەرنىڭ ئىسيان ۋە پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرىنى قانلىق باستۇرغانلىقىغا دائىر مىساللار كۆرسىتىلگەن. تۆۋەندە بىر قىسمى تىزىپ بېرىلدى:

1. ئاككاد ئىمپېرىيىسى (Akkadian Empire)

• توقۇنۇش: بويسۇندۇرۇلغان شەھەرلەرنىڭ ئىسيانلىرى (م.ب. 2334-2279)
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: «كەڭ كۆلەملىك قىرغىن قىلىش، قۇل قىلىش، مەغلۇپ بولغان دۈشمەنلەرنى سۈرگۈن قىلىش ۋە ئۇلارنىڭ شەھەرلىرىنى پۈتۈنلەي يوقىتىش». پادىشاھ سارگون ئۆزىنى «غەزەپلەنگەن شىر» دەپ ئاتاپ، «ھېچكىمگە رەھىم قىلماسلىق»نى بۇيرۇغان. (40-بەت)

2. ئاسسۇرىيە ئىمپېرىيىسى (Assyrian Empire)

• توقۇنۇش: ئىسيان كۆتۈرگەن شەھەرلەر (م.ب. 1100-يىللار)
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: پادىشاھ ئاشۇرناسىرپال II ئۆزىنىڭ خاتىرىسىدە: «مەن ئىسيان كۆتۈرگەن بارلىق باشلىقلارنىڭ تېرىسىنى سويدۇم ۋە تۈۋرۈكنى ئۇلارنىڭ تېرىسى بىلەن قاپلىدىم… بەزىلىرىنى تۈۋرۈككە مىخلىدىم، بەزىلىرىنى قوزۇققا ئورنىتىپ قويدۇم… ئەزالىرىنى كېسىپ تاشلىدىم» دەپ يازغان. بۇ ئاشكارا ۋەھشىيلىك ئارقىلىق تېرورلۇق پەيدا قىلىش ئىستراتېگىيەسى ئىدى. (46-بەت)

3. رىم ئىمپېرىيىسى (Roman Empire)

• توقۇنۇش: يەھۇدىيلار، گېرمانلار ۋە باشقا قەبىلىلەرنىڭ ئىسيانلىرى.
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: كارتاج (Carthage) ۋە يېرۇسالېمنى پۈتۈنلەي ۋەيران قىلىش. ئۆلتۈرۈلگەن ئىنسانلارنىڭ جەسەتلىرى، ئىككىگە بۆلۈنگەن ئىتلار ۋە باشقا ھايۋانلارنىڭ ئەزالىرىنى كۆزگە كۆرۈنەرلىك جايلاشتۇرۇپ، «ۋەھىمە پەيدا قىلىش». (48-بەت)

4. ئىنقىلابىي فرانسىيە (Revolutionary France)

• توقۇنۇش: ۋېندې رايونىدىكى كاتولىك ۋە خانلىق تەرەپدارلىرىنىڭ ئىسيانى (1793-1794).
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: بىر جۇمھۇرىيەتچى گېنېرالنىڭ دوكلاتىدا: «مەن بالىلارنى ئات تۇياقلىرى ئاستىدا ئېزىپ، ئاياللارنى قىرغىن قىلدىم… مەن ئۇلارنى پۈتۈنلەي يوقاتتىم». 250,000 غا يېقىن ئادەم ئۆلتۈرۈلگەن، بۇ ۋېندې نوپۇسىنىڭ ئۈچتىن بىرىدىن كۆپرەكى ئىدى. (107-108-بەتلەر)

5. ناپولېئون فرانسىيىسى (Napoleonic France)

• توقۇنۇش: ھايتى قۇللار ئىنقىلابى (1791–1804).
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: فرانسىيە قوماندانى لېكلېرك «تاغدىكى بارلىق نېگىرلارنى، ئەر-ئايال دېمەي يوقىتىش» نى تەشەببۇس قىلغان. ھۇجۇمچى ئىتلارنى ئىشلىتىش، قارا تەنلىكلەرنى تىرىك كۆيدۈرۈش، قولدا ياسالغان «گاز كامېرلىرى» دا گۈڭگۈرت ئىسى بىلەن تۇنجۇقتۇرۇش قاتارلىق ۋەھشىي ئۇسۇللار قوللىنىلغان. (124-125-بەتلەر)

6. ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى (United States)

• توقۇنۇش: شىمالىي ئامېرىكىدىكى يەرلىك ھىندى قەبىلىلىرى (17-19-ئەسىرلەر).
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: «يۇشۇرۇن كۆز ياشلىرى يولى» (Trail of Tears) ئارقىلىق 70,000 ھىندىنى مەجبۇرىي كۆچۈرۈش، بۇ جەرياندا 15,000 ئادەم ئۆلگەن (164-بەت). كولورادو پىدائىيلىرىنىڭ ساند كرېك (Sand Creek) قىرغىنچىلىقىدا ئەرلەر، ئاياللار ۋە بالىلارنى رەھىمسىزلەرچە ئۆلتۈرۈشى (168-بەت). پادىشاھ فىلىپ ئۇرۇشىدا ۋامپانوئاگ (Wampanoag) قەبىلىسىنىڭ پۈتۈنلەي دېگۈدەك يوقىتىلىشى. (162-بەت)

7. ئىمپېرىيال گېرمانىيە (Imperial Germany)

• توقۇنۇش: ئافرىقىدىكى ھېرېرو (Herero) ۋە ماجى-ماجى (Maji-Maji) قوزغىلاڭلىرى.
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: كىتابتا گېرمانلارنىڭ بۇ قوزغىلاڭلارنى باستۇرۇشتا «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» قوللانغانلىقى ئېنىق كۆرسىتىلگەن. (216-بەت)

8. ئىسپانىيە ئىمپېرىيىسى (Spanish Empire)

• توقۇنۇش: كۇبا مۇستەقىللىق ئۇرۇشى (1896–1897).
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: گېنېرال ۋالېريانو ۋېيلېر (Valeriano Weyler) نىڭ «قاسساپ» دەپ ئاتىلىشىغا سەۋەب بولغان «قايتا توپلىنىش لاگېرلىرى» (reconcentrado camps) نى قۇرۇشى. بۇ لاگېرلارغا يېرىم مىليون كۇبالىق قامىلىپ، 100,000 دىن ئارتۇق ئادەم ئاچارچىلىق ۋە كېسەللىكتىن ئۆلگەن. (216-بەت)

9. ئەنگىلىيە ئىمپېرىيىسى (British Empire)

• توقۇنۇش: بوئېر ئۇرۇشى (Boer War, 1899–1902).
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: دېھقانچىلىق مەيدانلىرىنى كۆيدۈرۈش، چارۋىلارنى بوغۇزلاش. بوئېر ئاياللىرى ۋە بالىلىرىنى «يىغىۋېلىش لاگېرلىرى»غا قاماش. بۇ لاگېرلاردا تازىلىق، يېمەك-ئىچمەك ۋە داۋالاش شارائىتىنىڭ ناچارلىقىدىن كەم دېگەندە 25,000 ئادەم قازا قىلغان. (215-216-بەتلەر)

10. ئىمپېرىيال ياپونىيە (Imperial Japan)

• توقۇنۇش: جۇڭگودىكى قارشىلىق ھەرىكەتلىرى (1931-1945).
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: ياپون ئەسكەرلىرىنىڭ جۇڭگودا قوللانغان «ئۈچنى پۈتۈنلەي يوقىتىش» («ھەممىنى ئۆلتۈرۈش، ھەممىنى كۆيدۈرۈش، ھەممىنى ۋەيران قىلىش») ئىستراتېگىيەسى. (330-بەت)

11. ناتسىست گېرمانىيەسى (Nazi Germany)

• توقۇنۇش: ياۋروپادىكى قارشىلىق ھەرىكەتلىرى (1941–1945).
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: رېينخارد ھېيدرىچ (Reinhard Heydrich) نىڭ قەستلەپ ئۆلتۈرۈلۈشىگە جاۋابەن، لىدىس (Lidice) ۋە لېزاكى (Lezaky) يېزىلىرىنى پۈتۈنلەي يوقىتىپ، 5,000 دىن ئارتۇق ئادەمنى ئۆلتۈرۈش. ۋارشاۋا گېتتوسى ۋە پۈتۈن شەھەرنى ۋەيران قىلىش. (330-بەت)

12. سوۋېت ئىتتىپاقى (Soviet Union)

• توقۇنۇش: ئافغانىستان ئۇرۇشى (1979–1989).
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: پۇقرالارنى قورقۇنچلۇق قىيناش (ئېلېكتر بىلەن ئۇرۇش، تىرناقلىرىنى سۇغۇرۇۋېلىش). پۈتۈن يېزىلارنى قىرغىن قىلىش. تىك ئۇچارلار بىلەن پۇقرالارنى ئوققا تۇتۇش. «كېپىنەك» مىنا قاتارلىق مىليونلىغان مىنا كۆمۈش. مەسچىتلەرنى بومباردىمان قىلىش. (512-بەت)

13. فرانسىيە (ئالجىرىيە ئۇرۇشى)

• توقۇنۇش: ئالجىرىيە مۇستەقىللىق ئۇرۇشى (1954–1962).
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: فىلىپپېۋىلدىكى قىرغىنچىلىققا جاۋابەن 1,273 مۇسۇلماننى ئۆلتۈرۈش. ئالجىر ئۇرۇشىدا سىستېمىلىق ھالدا قىيناش ئۇسۇللىرىنى (ئېلېكترلىك قىيناش، سۇغا چىلاش) قوللىنىش. 4,000 مۇسۇلماننىڭ «ئىز-دېرەكسىز يوقاپ كېتىشى». (390، 393-بەتلەر)

14. روسىيە فېدېراتسىيەسى (Russian Federation)

• توقۇنۇش: چېچىنىيە مۇستەقىللىق ھەرىكىتى (1999-يىلدىن كېيىن).
• باستۇرۇش ئۇسۇللىرى: «كۆيدۈرۈلگەن يەر» تاكتىكىسىنى قوللىنىپ، ئايرىلىپ چىقماқچى بولغان ئۆلكىنى بويسۇندۇرۇش. بۇ جەرياندا بىر مىليون نوپۇس ئىچىدىن تەخمىنەن 100,000 چېچەن ئۆلتۈرۈلگەن. (534-بەت)

بۇ مىساللار كىتابنىڭ پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ پەقەت بىر تەرەپنىڭ ھېكايىسى ئەمەس، بەلكى كۆپىنچە ھاللاردا ھەر ئىككى تەرەپنىڭ ۋەھشىيلىككە تولغان، ئۇزۇنغا سوزۇلغان بىر توقۇنۇش ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ.

3. شەرقىي تۈركىستانلىقلارغا ئىبرەتلەر

شەرقىي تۈركىستانلىق مۇستەقىلچى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاقلار

I. ئىدىيە، تەشۋىقات ۋە سىياسەت

1. بايان ئۇرۇشى (Narrative Warfare) ھەممىدىن مۇھىم: زامانىۋى كۈرەشتە، غەلىبە پەقەت قورال بىلەنلا ئەمەس، بەلكى كىمنىڭ ھېكايىسىنىڭ دۇنيا تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنىشى بىلەن بەلگىلىنىدۇ. سىزنىڭ كىم ئىكەنلىكىڭىزنى، نېمە ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقانلىقىڭىزنى دۈشمىنىڭىزنىڭ بەلگىلىشىگە ھەرگىز يول قويماڭ.

• كىتابتىن مىسال: ئالجىرىيە ئۇرۇشىدا، فرانسىيە ئارمىيەسى ھەربىي جەھەتتە FLN نى پۈتۈنلەي دېگۈدەك يوقاتقان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ قىيناش ۋە ۋەھشىي ئۇسۇللىرى خەلقئارا ئاخباراتتا پاش بولۇپ، فرانسىيەنىڭ ئۆزىدە ۋە دۇنيادا كۈچلۈك ئاممىۋى بېسىم پەيدا قىلدى. ئاخىرىدا فرانسىيە سىياسىي جەھەتتە مەغلۇپ بولۇپ، ئالجىرىيەدىن چېكىنىپ چىقىشقا مەجبۇر بولدى (396-398-بەتلەر).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: خىتاي ھاكىمىيىتى پۈتۈن دۇنياغا «تېرورلۇققا قارشى ئۇرۇش» ھېكايىسىنى سۆزلەۋاتىدۇ. بۇنىڭغا قارشى، شەرقىي تۈركىستانلىقلار ئۆزلىرىنىڭ بىر مىللەتنىڭ ھايات قېلىشى ۋە مۇستەقىللىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقانلىقى، خىتاينىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىق يۈرگۈزۈۋاتقانلىقى ھەققىدىكى ھەقىقىي ھېكايىنى دۇنياغا ئۈنۈملۈك ئاڭلىتىشى كېرەك. ھەر بىر ھەرىكەت، ھەر بىر بايانات مۇشۇ چوڭ بايانغا خىزمەت قىلىشى كېرەك.

2. تېرورلۇق قالپىقىدىن ساقلىنىش: تېرورلۇق — يەنى بىگۇناھ پۇقرالارنى نىشان قىلىش — بىر ھەرىكەتنىڭ ئەخلاقىي ۋە سىياسىي جەھەتتىن ئۆزىنى ئۆلتۈرۈشىگە باراۋەر. ئۇ سىزنى خەلقئارانىڭ قوللىشىدىن مەھرۇم قىلىپلا قالماي، دۈشمىنىڭىزگە سىزنى يوقىتىش ئۈچۈن ئەڭ كۈچلۈك باھانە-سەۋەبنى ھازىرلاپ بېرىدۇ.

• كىتابتىن مىسال: 1970-يىللاردىكى ياۋروپادىكى سولچىل تېرورلۇق گۇرۇپپىلىرى (مەسىلەن، باادېر-مېينخوف گۇرۇپپىسى) ۋە پەلەستىنلىك قۇراللىقلىرىنىڭ ئايروپىلان بۇلاش، گۆرۆگە ئېلىش قاتارلىق ھەرىكەتلىرى ئۇلارغا قىسقا ۋاقىتلىق شۆھرەت ئېلىپ كەلگەن بولسىمۇ، ئاخىرىدا ئۇلارنى پۈتۈنلەي يېتىم قالدۇردى (477-479-بەتلەر).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: ھەر قانداق ئەھۋالدا، ھەر قانداق ھەرىكەتتە، بىگۇناھ پۇقرالارغا زىيان يەتكۈزۈشتىن قەتئىي ساقلىنىش كېرەك. ھەرىكەت چوقۇم خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ ھەربىي ۋە سىياسىي نىشانلىرىغىلا قارىتىلىشى كېرەك. خىتاي ھۆكۈمىتى سىلەرنى «تېرورچى» دەپ ئاتاش ئۈچۈن ھەر قانداق پۇرسەتنى كۈتۈپ ئولتۇرىدۇ. ئۇلارغا بۇ پۇرسەتنى ھەرگىز بەرمەسلىكىمىز لازىم.

3. ئېنىق سىياسىي نىشان ۋە كەلگۈسى پىلانىنى تىكلەڭ: پەقەت قارشىلىق كۆرسىتىشلا كۇپايە قىلمايدۇ، كۈرەشنىڭ ئاخىرقى نىشانىنى — يەنى قانداق بىر دۆلەت قۇرماقچى ئىكەنلىكىڭىزنى — دۇنياغا ئېنىق كۆرسىتىش كېرەك.

• كىتابتىن مىسال: ئامېرىكا ئىنقىلابچىلىرى پەقەت ئەنگىلىيەگە قارشى تۇرۇپلا قالماي، «مۇستەقىللىق خىتابنامىسى» ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ دېموكراتىيە، ئەركىنلىك ۋە باراۋەرلىككە ئىگە يېڭى بىر جۇمھۇرىيەت قۇرماقچى ئىكەنلىكىنى جاكارلىغان (103-بەت). بۇ ئۇلارغا زور سىياسىي ۋە ئەخلاقىي ئۈستۈنلۈك ئېلىپ كەلگەن.
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىق ھەرىكىتىنىڭ ئېنىق بىر سىياسىي پىروگراممىسى بولۇشى كېرەك. بۇ پىروگرامما كەلگۈسىدىكى شەرقىي تۈركىستاننىڭ كۆپ پارتىيىلىك، دىنىي ئەركىنلىككە كاپالەتلىك قىلىدىغان، بارلىق مىللەتلەرنىڭ (ئۇيغۇر، قازاق، قىرغىز قاتارلىق بارلىق مىللەتلەر) ھوقۇقىنى ھۆرمەت قىلىدىغان بىر دۆلەت بولىدىغانلىقىنى جاكارلىشى كېرەك.

4. ئىچكى ئىتتىپاقلىق ھايات-ماماتلىق مەسىلە: ھېچقانداق بىر ئىسيان ئىچكى جەھەتتە بۆلۈنگەن ھالەتتە غەلىبە قىلالمايدۇ. دۈشمەن ھەمىشە ئىچكى بۆلۈنۈشتىن پايدىلىنىدۇ.

• كىتابتىن مىسال: ئامېرىكا ھىندىئانلىرىنىڭ مەغلۇبىيىتىدىكى ئەڭ چوڭ سەۋەب ئۇلارنىڭ قەبىلىلەر ئارا بىرلىشەلمەي، ھەتتا ئۆز-ئارا ئۇرۇشۇپ، ياۋروپالىقلارغا ئۇلارنى بىر-بىرلەپ يوقىتىش پۇرسىتىنى يارىتىپ بەرگەنلىكى ئىدى (162-163-بەتلەر).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: سۈرىيەدىكى ۋە دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى ئۇيغۇر تەشكىلاتلىرى چوقۇم بارلىق ئىختىلاپلارنى بىر تەرەپكە قايرىپ قويۇپ، بىرلىككە كەلگەن بىر رەھبەرلىك ئاستىدا ھەرىكەت قىلىشى كېرەك. بىر-بىرىگە ھۇجۇم قىلىش، بىر-بىرىنى قارىلاش دۈشمەنگە ئەڭ چوڭ سوۋغاتتۇر.

5. ھەرگىزمۇ باشقا توقۇنۇشلارنىڭ بىر قىسمىغا ئايلىنىپ قالماسلىق: سۈرىيەدىكى مۇھىت ئىنتايىن مۇرەككەپ. ئۇ يەردە نۇرغۇن دۆلەت ۋە گۇرۇپپىلارنىڭ ئۆز مەنپەئەتى بار.

• كىتابتىن مىسال: يۇگوسلاۋىيەدىكى چەتنىكلەر بىر تەرەپتىن ناتسىستلارغا قارشى تۇرغان بولسىمۇ، يەنە بىر تەرەپتىن كوممۇنىست پارتىزانلار بىلەن ئۇرۇشۇپ، ئاخىرىدا ھەتتا ئىتالىيە فاشىستلىرى بىلەن ھەمكارلىشىپ، ئۆزلىرىنىڭ خەلقئارالىق قوللىشىنى ۋە يوللۇقلىقىنى يوقاتقان (334-بەت).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ بىردىنبىر نىشانى شەرقىي تۈركىستان بولۇشى كېرەك. ئۇلار سۈرىيەدىكى قەبىلە ئىچكى توقۇنۇشلارغا، مەزھەپ توقۇنۇشلىرىغا ياكى باشقا قوراللىق گۇرۇپپىلارنىڭ پائالىيەتلىرىگە ھەرگىز ئارىلىشىپ قالماسلىقى كېرەك. ئۇلارنىڭ بىتەرەپلىكى ۋە پەقەت ئۆز داۋاسىغىلا مەركەزلىشىشى، ئۇلارنىڭ كەلگۈسىدە خەلقئارالىق قوللاشقا ئېرىشىشى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم.

II. ھەربىي ئىستراتېگىيە ۋە تاكتىكا

6. نىزامىي ئۇرۇشتىن ساقلىنىش: سىزنىڭ دۈشمىنىڭىز دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ نىزامىي ئارمىيەلەرنىڭ بىرىگە ئىگە. ئۇلار بىلەن يۈزمۇيۈز جەڭ قىلىش ئۆزىنى ھالاك قىلىشقا باراۋەر.

• كىتابتىن مىسال: 1898-يىلى سۇداندىكى ئومدۇرمان ئۇرۇشىدا، 50 مىڭدىن ئارتۇق مەھدىچى باتۇرلۇق بىلەن ئەنگىلىيە ئارمىيەسىگە ھۇجۇم قىلغان، ئەمما پىلىموت ئوقى ئاستىدا بىر نەچچە سائەتتىلا 10 مىڭدىن ئارتۇق ئادەم قىرىلىپ كەتكەن (154-بەت).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: كۈچىڭىز يېتەرلىك بولمىغۇچە، ھەرگىزمۇ دۈشمەننىڭ ئاساسلىق كۈچى بىلەن توقۇنۇشۇشنى ئويلىماڭ. پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ جەۋھىرى — «دۈشمەن ئىلگىرىلىسە بىز چېكىنىمىز، دۈشمەن چېكىنسە بىز قوغلايمىز».

7. جۇغراپىيەلىك مۇھىتتىن ئەڭ زور دەرىجىدە پايدىلىنىش: پارتىزانلارنىڭ ئەڭ چوڭ دوستى مۇرەككەپ يەر شەكلى — تاغلار، ئورمانلار، سازلىقلار.

• كىتابتىن مىسال: ئىسپانىيەنىڭ تاغلىق رايونلىرى ناپالېئون ئارمىيەسىنى ھالسىراتقان (113-بەت). ئافغانىستاننىڭ ئېگىز تاغلىرى سوۋېت ئىتتىپاقىنى مەغلۇپ قىلغان.
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: سۈرىيەدىكى مۇھىت شەرقىي تۈركىستاننىڭ مۇھىتىغا ئوخشىمايدۇ. ئەمما بۇ يەردە توپلانغان تەجرىبە كەلگۈسىدە شەرقىي تۈركىستاننىڭ تەڭرىتاغ ۋە ئالتاي تاغلىرىدا، تەكلىماكان قۇملۇقىدا قانداق ھەرىكەت قىلىش ئۈچۈن قىممەتلىك بىر تەييارلىق بولۇشى مۇمكىن. يەرلىك مۇھىتنى پۇختا ئىگىلەش ھايات قېلىشنىڭ ئاساسى.

8. ئۆزىنى قامداش ئىقتىدارىنى يېتىلدۈرۈش: تاشقى ياردەمگە تايىنىۋېلىش ئىنتايىن خەتەرلىك. ھەر قانداق پەيتتە بۇ ياردەم توختاپ قېلىشى مۇمكىن.

• كىتابتىن مىسال: ئىسپانىيەلىك پارتىزان رەھبىرى مىنا ئۆزى كونترول قىلغان رايوندا باج يىغىپ، قورال-ياراغ زاۋۇتى قۇرۇپ، ئۆز ئارمىيەسىنى ئۆزى تەمىنلىگەن (114-بەت).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار پەقەت باشقىلارنىڭ ياردىمىگىلا تايانماي، ئۆزلىرىنىڭ ئىقتىسادىي مەنبەسىنى يارىتىشقا تىرىشىشى كېرەك. بۇ كىچىك تىپتىكى سودا، دېھقانچىلىق ياكى ھۈنەر-كەسپ بولسۇن، ئۆزىنى تەمىنلەش ئىقتىدارى ئۇلارنىڭ مۇستەقىللىقىنى ساقلاپ قېلىشنىڭ كاپالىتى.

9. نىشانلىق ھۇجۇم قىلىش: دۈشمەننىڭ ئاجىز ھالقىسىنى تېپىش. پارتىزانلىق ئۇرۇشىنىڭ مەقسىتى دۈشمەننى پۈتۈنلەي يوقىتىش ئەمەس، بەلكى ئۇنى ھالسىرىتىش، ئۇنىڭ ئىرادىسىنى سۇندۇرۇش.

• كىتابتىن مىسال: لاۋرېنسنىڭ ھىجاز تۆمۈر يولىغا ئۈزلۈكسىز ھۇجۇم قىلىشى، ئوسمانلى ئارمىيەسىنى قىيىن ئەھۋالدا قويغان. ۋېيتنامدا، پارتىزانلار فرانسىيەنىڭ يېزا-قىشلاقلاردىكى كىچىك، ئاجىز پوستلىرىغا ھۇجۇم قىلغان.
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: خىتاي دۆلىتىنىڭمۇ ئاجىز تەرەپلىرى بار. مەسىلەن، ئۇنىڭ ئىقتىسادىي لىنىيەلىرى، خەلقئارالىق تۈرلىرى، چەتئەلدىكى مەنپەئەتلىرى. كەلگۈسىدىكى ھەرىكەتلەر چوقۇم دۈشمەننىڭ ئەڭ ئاجىز، ئەمما ئەڭ مۇھىم نۇقتىلىرىغا قارىتىلىشى كېرەك.

10. تېخنىكىدىن ئەقىل بىلەن پايدىلىنىش: زامانىۋى تېخنىكا پارتىزانلار ئۈچۈن ھەم پۇرسەت، ھەم خەتەر.

• كىتابتىن مىسال: ئىراقتىكى ئىسيانچىلار يول بويىغا قويۇلغان بومبا (IED) ۋە ئىنتېرنېت تەشۋىقاتىنى ئۈنۈملۈك قوللانغان (550-551-بەتلەر). ئەمما ئامېرىكا ئارمىيەسىمۇ ئۇچقۇچىسىز ئايروپىلان ۋە ئېلېكترونلۇق كۆزىتىش ئارقىلىق ئۇلارغا ئېغىر زەربە بەرگەن.
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: زامانىۋى ئالاقە ۋاسىتىلىرى (مەسىلەن، شىفىرلانغان خەۋەرلىشىش ئەپلىرى) ۋە كىچىك تىپتىكى ئۇچقۇچىسىز ئايروپىلانلارغا ئوخشاش تېخنىكىلارنى ئىگىلەش ئىنتايىن مۇھىم. ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، دۈشمەننىڭ تېخنىكىلىق كۆزىتىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن قاتتىق ئىنتىزام ۋە تەدبىر قوللىنىش كېرەك.

III. تەشكىللىنىش، ئىنتىزام ۋە ھايات قېلىش

11. قاتتىق ئىنتىزام — ھايات قېلىشنىڭ كاپالىتى: ئىنتىزامسىز پارتىزانلار گۇرۇپپىسى بىر توپ قاراقچىدىن پەرقلەنمەيدۇ ۋە ئاخىرىدا خەلق تەرىپىدىن تاشلىۋېتىلىدۇ.

• كىتابتىن مىسال: ماۋ زېدوڭنىڭ قىزىل ئارمىيەسىنىڭ «ئۈچ چوڭ ئىنتىزام ۋە سەككىز دىققەت» ى بار ئىدى. بۇ ئۇلارنىڭ خەلقنىڭ قوللىشىغا ئېرىشىشىدىكى ئاچقۇچ ئىدى. چې گېۋارا كونگودا ئۇچراتقان پارتىزانلارنىڭ ئىنتىزامسىزلىقى ۋە ھورۇنلۇقىدىن قاتتىق ئۈمىدسىزلەنگەن (464-بەت).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: ھەر بىر جەڭچى يەرلىك خەلققە ھۆرمەت قىلىش، ئۇلارنىڭ مال-مۈلكىگە چېقىلماسلىق، ئاياللار ۋە بالىلارغا ياخشى مۇئامىلە قىلىش قاتارلىق قائىدىلەرگە قەتئىي بويسۇنۇشى كېرەك. ئىنتىزامنى بۇزغانلار قاتتىق جازالىنىشى كېرەك.

12. ئۆزىنى قۇربان قىلىش روھى بىلەن ئۆزىنى قۇربان قىلىش تاكتىكىسىنى ئايرىش: ئۆزىنى قۇربان قىلىش روھى ھەر بىر جەڭچىدە بولۇشى كېرەك، ئەمما ئۆزىنى قۇربان قىلىش ھۇجۇمىنى ئىشلىتىش ئىنتايىن خەتەرلىك ۋە كۆپىنچە ئەكس تەسىر پەيدا قىلىدىغان تاكتىكا.

• كىتابتىن مىسال: ئىراقتىكى ئەلقائىدە كەڭ كۆلەمدە ئۆزىنى قۇربان قىلىش ھۇجۇمى ئىشلىتىپ، نۇرغۇنلىغان شىئە پۇقرالىرىنى ئۆلتۈرۈپ، ئاخىرىدا ھەتتا سۈننىي قەبىلىلىرىنىڭ نەپرىتىنى قوزغاپ، ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىگە قارشى چىقىشىغا سەۋەب بولغان (551-552-بەتلەر).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: بۇ خىل تاكتىكا شەرقىي تۈركىستان داۋاسىنىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك مەنپەئەتىگە زىيانلىق. بۇ خىل تاكتىكىنى ئىشلىتىۋېرىش دۇنيا كۆز ئالدىدا رەھىمسىز تېرورچىغا ئايلاندۇرۇپ قويىدۇ.

13. ئوخشىمىغان دەرىجىدىكى كۈچلەرنى يېتىلدۈرۈش: ھەممە ئادەم پارتىزان بولۇشى شەرت ئەمەس. بىر مۇۋەپپەقىيەتلىك ھەرىكەت ئوخشىمىغان دەرىجىدىكى قوللىغۇچىلارغا موھتاج.

• كىتابتىن مىسال: ۋېيتنامدا، نىزامىي ئارمىيە، يەرلىك پارتىزانلار ۋە كەنتلەردىكى يوشۇرۇن ياردەمچىلەردىن تەركىب تاپقان ئۈچ قاتلاملىق بىر سىستېما بار ئىدى (375-بەت).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: سۈرىيەدىكى قوراللىق كۈچلەر پەقەت بىر قىسمى. ئۇنىڭدىن باشقا، دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا تەشۋىقات، دىپلوماتىيە، مەبلەغ توپلاش، ئىستىخبارات يىغىش بىلەن شۇغۇللىنىدىغان نۇرغۇن كىشىلەر كېرەك. ھەر كىم ئۆز ئىقتىدارىغا قاراپ، ئوخشىمىغان ساھەدە تۆھپە قوشۇشى كېرەك.

14. دۈشمەننىڭ پارچىلاش تاكتىكىسىدىن ھۇشيار بولۇش: دۈشمەن ھەمىشە ئىسيانچىلار ئارىسىغا جاسۇس ئەۋەتىش، ئىچكى زىددىيەتلەرنى كۈچەيتىش ئارقىلىق ئۇلارنى ئىچىدىن يىمىرىشكە ئۇرۇنىدۇ.

• كىتابتىن مىسال: فرانسىيە ئالجىرىيەدە FLN ئىچىگە نۇرغۇن قوشما جاسۇسلارنى كىرگۈزۈپ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە بىر-بىرىنى ئۆلتۈرىدىغان تازىلاش ھەرىكىتىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان (394-بەت).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: تەشكىلات ئىچىدىكى بىخەتەرلىك ۋە جاسۇسلۇققا قارشى تۇرۇش خىزمىتىنى ئىنتايىن قاتتىق تۇتۇش كېرەك. ھەر قانداق يېڭى كەلگەن ئادەمنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشىنى ئېنىق تەكشۈرۈش، مۇھىم ئۇچۇرلارنى پەقەت چەكلىك ساندىكى ئىشەنچلىك كىشىلەرگىلا بىلدۈرۈش كېرەك.

15. ئەسكەرنىڭ ھايات قېلىشى ئەڭ چوڭ غەلىبە: ھازىرقى باسقۇچتا، سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ مەۋجۇتلۇقىنىڭ ئۆزى بىر غەلىبىدۇر.

• كىتابتىن مىسال: كاسترونىڭ ئىنقىلابى 20 دىن ئاز ئادەم بىلەن باشلانغان. ئۇلارنىڭ دەسلەپكى مەقسىتى غەلىبە قىلىش ئەمەس، پەقەت ھايات قېلىش ئىدى. ئۇلار ھايات قېلىش ئارقىلىق، ئاخىرىدا پۇرسەتنى كۈتۈۋالالىغان (449-بەت).
• ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ساۋاق: خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ كۈچى ھازىر يۇقىرى پەللىدە، ئەمما ھېچقانداق ئىمپېرىيە مەڭگۈ مەۋجۇت بولۇپ تۇرالمايدۇ. ھازىرقى ۋەزىپە كۈچنى ساقلاپ، تەجرىبە توپلاپ، كەلگۈسىدە خەلقئارا ۋەزىيەتتە ئۆزگىرىش بولغاندا، شەرقىي تۈركىستان داۋاسى ئۈچۈن ھەرىكەتكە ئۆتەلەيدىغان بىر كۈچنى ساقلاپ قېلىش. ھازىر ھايات تۇرۇشنىڭ ئۆزى، كەلگۈسى ئۈچۈن ئۇرۇق تېرىغانلىقتۇر.

يۇقارقىلاردىن باشقا يەنە تۆۋەندىكىدەك ئىبرەتلەرنى قوشۇپ قويۇش كېرەك

1. ئىستراتېگىيەلىك سەۋرچانلىق ۋە نىشاننىڭ ئېنىقلىقى: كىتابتا ماۋ زېدوڭ ۋە خو چى مىننىڭ ئۇزۇن مۇددەتلىك، باسقۇچلۇق ئىستراتېگىيەسىنىڭ ئاخىرىدا غەلىبە قىلغانلىقى، ئەمما چې گېۋارانىڭ «فوكو» نەزەرىيەسىگە ئاساسلانغان ئالدىراڭغۇلۇقنىڭ مەغلۇبىيەتكە ئېلىپ بارغانلىقى كۆرسىتىلگەن (442-447-بەتلەر). سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن، ھازىرقى باسقۇچ غەلىبە قىلىش باسقۇچى ئەمەس، بەلكى ئۆزىنى ساقلاش، تەجرىبە توپلاش، تەشكىلىي قۇرۇلمىنى مۇكەممەللەشتۈرۈش ۋە كەلگۈسى ئۈچۈن كۈچ يىغىش باسقۇچى بولۇشى كېرەك. ئۇلارنىڭ ھەر بىر ھەرىكىتى سۈرىيەدىكى قالايمىقانچىلىققا ئارىلىشىپ قېلىش ئەمەس، بەلكى شەرقىي تۈركىستان داۋاسىغا خىزمەت قىلىشنى ئاساسلىق نىشان قىلىشى كېرەك. ئۇلار چوقۇم شۇنى ئېسىدە تۇتۇشى كېرەككى، ئۇلار شەرقىي تۈركىستان ئۈچۈن كۈرەش قىلماقتا.

2. يەرلىك خەلقنىڭ قەلبىنى قولغا كەلتۈرۈش – ھايات-ماماتلىق مەسىلە: كىتابتا ئامېرىكا، گرېتسىيە، ئالجىرىيە، ۋېيتنام ۋە پەلەستىن قاتارلىق نۇرغۇن مىساللار ئارقىلىق، زامانىۋى ئىسيانلارنىڭ غەلىبىسىنىڭ ھەربىي جەھەتتىكى ئۈستۈنلۈكتىن بەكرەك، خەلقئارا ۋە دۈشمەن دۆلەت ئىچىدىكى ئاممىۋى پىكىرنى قولغا كەلتۈرۈشكە باغلىق ئىكەنلىكى قايتا-قايتا ئىسپاتلانغان (577-578-بەتلەر). كىتابتا دېيىلگەندەك، «خەلق سۇغا ئوخشايدۇ، ئارمىيە بېلىققا ئوخشايدۇ» (355-بەت). سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار يات بىر مۇھىتتا تۇرماقتا. ئۇلارنىڭ مەۋجۇتلۇقى يەرلىك خەلقنىڭ، بولۇپمۇ سۈننىي ئەرەب خەلقىنىڭ قوللىشىغا باغلىق. شۇڭا، ئۇلار چوقۇم يەرلىك خەلقنىڭ ئۆرپ-ئادىتى، مەنپەئەتىگە ھۆرمەت قىلىشى، ئۇلارغا ياردەم بېرىشى، ھەرگىزمۇ ئۇلارنىڭ مال-مۈلكىگە، ئابرۇيىغا چېقىلماسلىقى كېرەك. يەرلىك خەلقنىڭ ئىشەنچىسىنى قولغا كەلتۈرگەندىلا، ئۇلار ئۇچۇر، يېمەكلىك ۋە بىخەتەر پاناھلىنىش ئورنىغا ئېرىشەلەيدۇ. فرانسىيەنىڭ ئالجىرىيەدىكى ۋەھشىيلىكىنىڭ ئەكس تەسىر پەيدا قىلغانلىقى (389-390-بەتلەر) ئۇلارغا چوڭقۇر ساۋاق بولۇشى كېرەك. شەرقىي تۈركىستان داۋاسى ئۈچۈن بۇ ئەڭ ھەل قىلغۇچ نۇقتا. خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستاندا يۈرگۈزۈۋاتقان ئىرقىي قىرغىنچىلىق ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلىرىنى دۇنياغا ئۈنۈملۈك ئاڭلىتىش، خەلقئارا ۋە كىشىلىك ھوقۇق مېخانىزملىرىدىن پايدىلىنىپ، خىتاينى خەلقئارا سەھنىدە يېتىم قالدۇرۇش، خىتاي ئىچىدىكى ئوخشىمىغان پىكىردىكى كىشىلەرنى ئويغىتىش – بۇلارنىڭ ھەممىسى قوراللىق كۈرەشكە ئوخشاشلا مۇھىم. T. E. لاۋرېنس ئېيتقاندەك، «باسما ماشىنىسى زامانىۋى قومانداننىڭ قورال ئامبىرىدىكى ئەڭ ئۇلۇغ قورالىدۇر» (286-بەت). بۈگۈنكى كۈندە بۇ «باسما ماشىنىسى» ئىنتېرنېت ۋە ئىجتىمائىي تاراتقۇلاردۇر.

3. نا شەرئىي ئىدېئولوگىيەدىن يىراق تۇرۇش ۋە ئۆز كىملىكىنى ساقلاش: سۈرىيەدىكى مۇھىت بەزى رادىكال گۇرۇپپىلار مەۋجۇد. كىتابتا كۆرسىتىلگەندەك، دائىش قا ئوخشايدىغان تەشكىلاتلارنىڭ چېكىدىن ئاشقان ۋەھشىيلىكى ئاخىرىدا ئۇلارنى پۈتۈن دۇنيانىڭ، ھەتتا كۆپ ساندىكى مۇسۇلمانلارنىڭمۇ دۈشمىنىگە ئايلاندۇردى. سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار چوقۇم ئۆزلىرىنىڭ ئىسلامىي ئازادلىق كۈرىشىنى بۇ خىل يەر شارى خاراكتېرلىك سەلبىي تەسىر بېرىدىغان ئىدىيەلەردىن ئېنىق ئايرىشى، ئۆزلىرىنىڭ شەرقىي تۈركىستانلىق مۇستەقىلچى ئۇيغۇر كىملىكىنى ھەر ۋاقىت ساقلىشى كېرەك. ئۇلارنىڭ بايرىقى شەرقىي تۈركىستان بايرىقى بولۇشى كېرەك. بۇ ئۇلارنىڭ كەلگۈسىدە خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ، بولۇپمۇ غەرب دۆلەتلىرىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشىشى ئۈچۈن ھالقىلىق ئەھمىيەتكە ئىگە.

4. ئۇچۇر ئۇرۇشىدا تەشەببۇسكار بولۇش: سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ مەۋجۇتلۇقى خىتاي ھاكىمىيىتى تەرىپىدىن «تېرورچى» دەپ قارىلىنىپ، دۇنياغا شۇنداق تەشۋىق قىلىنماقتا. بۇ خىل تۆھمەتكە قارشى تۇرۇشنىڭ بىردىنبىر يولى ئۇچۇر ئۇرۇشىدا تەشەببۇسكار بولۇش. ئۇلار زامانىۋى تاراتقۇ ۋاسىتىلىرىدىن پايدىلىنىپ، ئۆزلىرىنىڭ كىم ئىكەنلىكىنى، نېمە ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقانلىقىنى، نىشانىنىڭ تېنچ، دېموكراتىك ۋە مۇستەقىل شەرقىي تۈركىستان قۇرۇش ئىكەنلىكىنى دۇنياغا توختىماي چۈشەندۈرۈشى كېرەك. پەلەستىن ئازادلىق تەشكىلاتىنىڭ ھەربىي جەھەتتە ئاجىز بولسىمۇ، تەشۋىقات ئارقىلىق پۈتۈن دۇنيانىڭ دىققىتىنى تارتقانلىقى (463-464-بەتلەر) ئۇلارغا ئۈلگە بولالايدۇ. ئۇلار ئۆز ھېكايىسىنى ئۆزلىرى سۆزلىشى كېرەك، بولمىسا دۈشمەنلىرى ئۇلارغا ھېكايە توقۇپ بېرىدۇ.

5. بايان ئۇرۇشىنى ھەربىي ئۇرۇشتىن ئۈستۈن قويۇش: ھېكايىڭىزنى ئۆزىڭىز سۆزلەڭ. زامانىۋى توقۇنۇشلاردا، غەلىبە پەقەت جەڭ مەيدانىدىلا ئەمەس، بەلكى ئۇچۇر ۋە تەشۋىقات مەيدانىدىمۇ قولغا كەلتۈرۈلىدۇ. سىزنىڭ ھېكايىڭىزنى باشقىلار، بولۇپمۇ دۈشمىنىڭىز سۆزلەپ بېرىشىگە ھەرگىز يول قويماڭ.

• كىتابتىن مىسال: ئامېرىكا مۇستەقىللىق ئۇرۇشىدا، ئامېرىكىلىقلار ئۆزلىرىنىڭ ھەرىكىتىنى ئەركىنلىك ئۈچۈن كۈرەش دەپ تەسۋىرلەپ، ئەنگىلىيە ئىچىدىكى ئاممىۋى پىكىرنىمۇ ئۆز تەرىپىگە تارتالىغان. ئاخىرىدا، ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتى ھەربىي جەھەتتىن پۈتۈنلەي مەغلۇپ بولمىسىمۇ، سىياسىي بېسىم ئاستىدا ئۇرۇشتىن ۋاز كەچكەن (102-104-بەتلەر). ئەكسىچە، ئالجىرىيە ئۇرۇشىدا، فرانسىيە ھەربىي جەھەتتە غەلىبە قىلغان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ قىيناش ۋە ۋەھشىيلىكلىرى پاش بولۇپ، «بايان ئۇرۇشى» دا مەغلۇپ بولغاچقا، ئالجىرىيەدىن چېكىنىپ چىقىشقا مەجبۇر بولغان (396-398-بەتلەر).
• تەۋسىيە: سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنىڭ كىم ئىكەنلىكىنى، مەقسىتىنىڭ شەرقىي تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقى ئىكەنلىكىنى، خىتاي تېرورلىقىغا قارشى ئىكەنلىكىنى ۋە خىتاينىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىقىدىن قېچىپ چىققانلىقىنى دۇنياغا توختىماي ئاڭلىتىشى كېرەك. زامانىۋى تاراتقۇ ۋاسىتىلىرىدىن پايدىلىنىپ، خىتاينىڭ «تېرورچى» دېگەن تۆھمىتىنى كۈچسىزلەندۈرۈپ، ئۆزلىرىنى مۇستەقىللىق جەڭچىلىرى سۈپىتىدە تونۇتۇشى ھاياتىي مۇھىم.

6. تاشقى ياردەمگە ئېرىشىشنى ئىستراتېگىيەلىك نىشان قىلىش، ئەمما ھەرگىز باشقىلارنىڭ پىشكىسى بولۇپ قالماسلىق. بۇ كىتابتىكى 443 توقۇنۇشنى تەھلىل قىلغان سانلىق مەلۇماتقا ئاساسلانغاندا، تاشقى ياردەمگە ئېرىشەلمىگەن ئىسيانلارنىڭ غەلىبە قىلىش نىسبىتى ئىنتايىن تۆۋەن.

• كىتابتىن مىسال: ئافغان مۇجاھىدلىرى ئامېرىكا ۋە سەئۇدى ئەرەبىستاننىڭ ياردىمى بولمىسا، سوۋېت ئىتتىپاقىنى ھەرگىز يېڭەلمەيتتى (495-498-بەتلەر). يۇگوسلاۋىيەدىكى تىتو باشچىلىقىدىكى پارتىزانلار ئىتتىپاقداش دۆلەتلەرنىڭ كەڭ كۆلەملىك ياردىمىگە ئېرىشكەندىن كېيىنلا، ھەل قىلغۇچ غەلىبىنى قولغا كەلتۈرەلىگەن (334-335-بەتلەر).
• تەۋسىيە: سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ھازىرقى مۇرەككەپ مۇھىتتىن پايدىلىنىپ، دېموكراتىك دۆلەتلەر ۋە خىتايغا قارشى ئىستراتېگىيەلىك مەنپەئەتكە ئىگە كۈچلەر بىلەن ئاكتىپ ئالاقە ئورنىتىشى كېرەك. ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىكى نۇرغۇن قارشىلىق ھەرىكەتلىرىگە ئوخشاش، باشقا دۆلەتلەرنىڭ پىشكىسى بولۇپ قېلىشتىن قاتتىق ھەزەر ئەيلىشى كېرەك (341-بەت). ئۆز داۋاسىنىڭ مۇستەقىللىقىنى ھەر ۋاقىت ساقلىشى شەرت.

7. خەلقنىڭ قەلبىنى قولغا كەلتۈرۈش. سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ھازىر ۋەتەن سىرتىدىكى سۈرىيەدە تۇرۇۋاتىدۇ، سۈرىيە خەلقى ئۇلارنى «سۈيى» ھېسابلىنىدۇ. ئۇلارنىڭ قوللىشى بولمىسا، ئۇلار «سۇدىن ئايرىلغان بېلىق» قا ئايلىنىپ قالىدۇ.

• كىتابتىن مىسال: ماۋ زېدوڭنىڭ قىزىل ئارمىيەسى دېھقانلارنىڭ مال-مۈلكىگە چېقىلمىغانلىقى، ھەتتا ئۇلارغا ياردەملەشكەنلىكى ئۈچۈن، خەلقنىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن (355-بەت). ئەكسىچە، چې گېۋارا بولىۋىيەدە يەرلىك دېھقانلارنى چۈشەنمىگەنلىكى ۋە ئۇلارنىڭ قوللىشىغا ئېرىشەلمىگەنلىكى ئۈچۈن، ئاخىرىدا ئۇلار تەرىپىدىن ھۆكۈمەتكە مەلۇم قىلىنىپ، ئۆلتۈرۈلگەن (466-بەت).
• تەۋسىيە: سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار يەرلىك ئاھالىلەرگە يۈك بولۇشنىڭ ئورنىغا، ئۇلارنىڭ بىخەتەرلىكىنى قوغداش، ئۇلارغا ياردەم بېرىش قاتارلىق ئىشلارنى قىلىشى كېرەك. يەرلىك مەدەنىيەت ۋە ئۆرپ-ئادەتلەرگە ھۆرمەت قىلىپ، ئۆزلىرىنى تەكەببۇر تاجاۋۇزچى ئەمەس، بەلكى ئورتاق دۈشمەنگە قارشى تۇرۇۋاتقان قېرىنداشلار سۈپىتىدە كۆرسىتىشى كېرەك.

8. ئىچكى ئىتتىپاقلىقنى ئەزىز بىلىش. ئىسيانچىلار ھەرىكىتىنىڭ ئەڭ چوڭ دۈشمىنى كۆپىنچە تاشقى باستۇرۇش ئەمەس، بەلكى ئىچكى بۆلۈنۈشتۇر.

• كىتابتىن مىسال: ئامېرىكا ھىندىئانلىرىنىڭ 600 دىن ئارتۇق ئۆز-ئارا مۇناسىۋەتسىز قەبىلىلەرگە بۆلۈنۈپ كەتكەنلىكى، ئۇلارنىڭ بىرلىشىپ ئورتاق دۈشمەنگە قارشى تۇرالماسلىقى ئۇلارنىڭ مەغلۇبىيىتىنىڭ ئاساسلىق سەۋەبى بولغان (162-بەت). يۇگوسلاۋىيەدە، تىتو ئوخشىمىغان مىللەتلەرنى بىرلىككە كەلتۈرەلىگەنلىكى ئۈچۈن غەلىبە قىلغان، مىھائىلوۋىچ بولسا پەقەت سېرب مىللەتچىلىكىگىلا تايانغانلىقى ئۈچۈن مەغلۇپ بولغان (334-بەت).
• تەۋسىيە: سۈرىيەدىكى ۋە دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى ئۇيغۇر مۇستەقىللىق تەشكىلاتلىرى چوقۇم بارلىق كىچىك گۇرۇپپىۋازلىق ۋە شەخسىي مەنپەئەتلەردىن ۋاز كېچىپ، بىرلىككە كەلگەن سىياسىي ۋە ھەربىي رەھبەرلىك ئاستىدا ھەرىكەت قىلىشى كېرەك. بىرلىك بولمىسا، ھېچقانداق غەلىبە بولمايدۇ.

9. ئىستىخبارات خىزمىتىنى ھەممىدىن مۇھىم ئورۇنغا قويۇش. زامانىۋى پارتىزانلىق ئۇرۇشى ئەمەلىيەتتە بىر ئىستىخبارات ئۇرۇشىدۇر.

• كىتابتىن مىسال: مايكول كوللىنسنىڭ ئەنگىلىيەنىڭ دۇبلىندىكى پۈتۈن ئىستىخبارات تورىنى سىڭىپ كىرىش ئارقىلىق ۋەيران قىلىشى، ئىرېلاندىيە ئىنقىلابىنىڭ غەلىبىسىدىكى ئاچقۇچلۇق ئامىل بولغان (274-275-بەتلەر).
• تەۋسىيە: سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار بۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، پەقەت ھەربىي تەلىم-تەربىيە بىلەنلا شۇغۇللانماي، بەلكى زامانىۋى ئىستىخبارات يىغىش، ئۇچۇر ئانالىز قىلىش، دۈشمەن ئىچىگە سىڭىپ كىرىش ۋە ئۆز ئىچىدىكى جاسۇسلارغا قارشى تۇرۇش قاتارلىق جەھەتلەردە ئىقتىدارلىق كادىرلارنى يېتىشتۈرۈشى كېرەك.

10. ئىستراتېگىيەلىك سەۋرچانلىقنى يېتىلدۈرۈش: تېز غەلىبە قىلىش خىيالىدىن ۋاز كېچىش. پارتىزانلىق ئۇرۇشى ئۇزۇن مۇددەتلىك، جاپالىق بىر جەريان. ئالدىراشلىق ۋە سەۋرسىزلىك ھەمىشە مەغلۇبىيەتكە ئېلىپ بارىدۇ.

• كىتابتىن مىسال: ۋېيتناملىق گېنېرال گىياپ 1951-يىلى ۋە 1968-يىلى ئىككى قېتىم ئالدىراپ چوڭ كۆلەملىك ھۇجۇم قوزغاپ، ئېغىر تالاپەتكە ئۇچرىغان (377-378, 444-بەتلەر). ئۇلارنىڭ ئاخىرقى غەلىبىسى 30 يىللىق سەۋرچان كۈرەشنىڭ نەتىجىسى ئىدى.
• تەۋسىيە: شەرقىي تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقى بىر كېچىدىلا ئەمەلگە ئاشمايدۇ. سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ئۆز كۈچىنى ساقلاشنى، تەجرىبە توپلاشنى ۋە خەلقئارالىق ۋەزىيەتنىڭ ئۆزلىرىگە پايدىلىق بولۇشىنى كۈتۈشنى ئۆگىنىشى كېرەك. ھازىرقى باسقۇچتىكى ئاساسلىق ۋەزىپە ھايات قېلىش ۋە كۈچ توپلاش.

11. ئېنىق ۋە ئەمەلىيەتچان سىياسىي نىشان تىكلەش. پارتىزانلىق ئۇرۇشى سىياسەتنىڭ باشقا ۋاسىتىلەر بىلەن داۋاملىشىشىدۇر. ئېنىق سىياسىي نىشان بولمىسا، ھەربىي ھەرىكەتنىڭ مەنىسى بولمايدۇ.

• كىتابتىن مىسال: KKK نىڭ نىشانى ئېنىق ئىدى: جەنۇبتا ئاق تەنلىكلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش. بۇ نىشان شۇ دەۋردىكى نۇرغۇن ئامېرىكىلىقلار قوبۇل قىلالايدىغان بىر نىشان ئىدى. ئەكسىچە، ئانارخىستلارنىڭ «بارلىق دۆلەتلەرنى يوقىتىش» تەك نىشانى ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن ئەمەس بولغاچقا، ئۇلار ھېچقانداق قوللاشقا ئېرىشەلمىگەن (248-بەت).
• تەۋسىيە: سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ۋە پۈتۈن شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىق ھەرىكىتىنىڭ نىشانى ئېنىق بولۇشى كېرەك: يەنى، ئادالاتلىك، كۆپ مىللەتلىك ۋە دىنىي ئەركىنلىككە كاپالەتلىك قىلىدىغان مۇستەقىل شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى قۇرۇش. بۇ خىل ئىلغار سىياسىي پروگرامما خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ قوللىشىغا ئېرىشىشنىڭ ئالدىنقى شەرتى.

12. ئۆزىمىز ۋە دۈشمىنىمىزنى چوڭقۇر چۈشىنىش. سۈنزى ئېيتقاندەك، ئۆزىڭنى ۋە دۈشمىنىڭنى بىلسەڭ، يۈز قېتىم ئۇرۇشساڭمۇ يېڭىلمەيسەن.

• كىتابتىن مىسال: لاۋرېنس ئەرەبلەرنىڭ ۋە تۈركلەرنىڭ پىسخىكىسىنى، مەدەنىيىتىنى ۋە ئاجىزلىقىنى چوڭقۇر چۈشەنگەنلىكى ئۈچۈن، ئۇلارنى ئۈنۈملۈك يېتەكلىيەلىگەن ۋە مەغلۇپ قىلالىغان. ئەنگىلىيەنىڭ مالايادىكى غەلىبىسىمۇ خىتاي كۆچمەنلىرىنىڭ ئىجتىمائىي ئەھۋالىنى چوڭقۇر چۈشىنىشنىڭ نەتىجىسى ئىدى.
• تەۋسىيە: ئۇيغۇرلار پەقەت ئۆزلىرىنىڭ تارىخى ۋە مەدەنىيىتىنىلا ئەمەس، بەلكى خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسى، سىياسىي، ئىقتىسادىي ۋە ئىجتىمائىي زىددىيەتلىرىنىمۇ چوڭقۇر تەتقىق قىلىشى كېرەك. خىتاي بىر پۈتۈن گەۋدە ئەمەس، ئۇنىڭمۇ ئاجىز تەرەپلىرى بار. شۇ ئاجىزلىقلارنى تېپىپ چىقىپ، ئۇنىڭدىن پايدىلىنىش كېرەك.

13. كەلگۈسى دۆلەتنىڭ ئۇرۇقىنى ھازىردىن باشلاپ تېرىش. مۇۋەپپەقىيەتلىك ئىسيانچىلار ھاكىمىيەتنى ئالغاندىن كېيىنلا دۆلەت قۇرۇشنى ئويلىمايدۇ، بەلكى كۈرەش جەريانىدىلا كەلگۈسى دۆلەتنىڭ ئاساسىنى سالىدۇ.

• كىتابتىن مىسال: ھىزبۇللاھ لىۋاننىڭ جەنۇبىدا ئۆزىنىڭ مەكتەپ، دوختۇرخانا ۋە ئىجتىمائىي مۇلازىمەت تورىنى قۇرۇپ، بىر «دۆلەت ئىچىدىكى دۆلەت»كە ئايلانغان (528-بەت). ماۋ زېدوڭ «ئازاد رايونلار»دا يەر ئىسلاھاتى ئېلىپ بېرىپ، يېڭى ھاكىمىيەتنىڭ مودېلىنى تىكلىگەن.
• تەۋسىيە: سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ۋە باشقا مۇھاجىرەتتىكى تەشكىلاتلار ھازىردىن باشلاپ كەلگۈسى شەرقىي تۈركىستاننىڭ مائارىپ، قانۇن، سەھىيە ۋە ئىقتىساد ساھەلىرىدىكى كادىرلىرىنى يېتىشتۈرۈشكە كىرىشىشى كېرەك. بۇ، بىر تەرەپتىن، ئۆز كۈچىنى ئاشۇرسا، يەنە بىر تەرەپتىن، خەلقئارا جەمئىيەتكە ئۇلارنىڭ دۆلەت باشقۇرۇش ئىقتىدارىغا ئىگە ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ.

14. «قېلىپسىز جەڭچى» نىڭ روھىنى يېتىلدۈرۈش. پارتىزانلىق ئۇرۇشى قائىدىگە ئەمەس، ئىجادچانلىققا تايىنىدۇ.

• كىتابتىن مىسال: ئوردې ۋىنگېيت ھەربىي قائىدىلەرگە پىسەنت قىلماي، ھەمىشە يېڭى، كۈتۈلمىگەن تاكتىكىلارنى ئىجاد قىلغانلىقى ئۈچۈن «ساراڭ» دەپ ئاتالغان، ئەمما ئۇنىڭ بۇ «ساراڭلىقى» ئۇنىڭ غەلىبىسىنىڭ ئاچقۇچى بولغان (315-بەت).
• تەۋسىيە: ئۇيغۇر جەڭچىلىرى ھازىرقى زامان ھەربىي بىلىملىرىنى ئۆگىنىش بىلەن بىرگە، ئۆزلىرىنىڭ ئەجدادلىرىدىن قالغان كۆچمەن جەڭگىۋارلىق روھىنىمۇ ساقلىشى، ھەر قانداق مۇرەككەپ شارائىتتا ھايات قېلىش ۋە دۈشمەنگە زەربە بېرىشنىڭ يېڭى ئۇسۇللىرىنى ئۈزلۈكسىز ئىزدىنىشى كېرەك.

15. رەھبەرلىكنىڭ ئۈلگىلىك رولى ھەل قىلغۇچ ئەھمىيەتكە ئىگە. رەھبەرلەرنىڭ شەخسىي خاراكتېرى ۋە ئىخلاسى پۈتۈن بىر ھەرىكەتنىڭ تەقدىرىنى بەلگىلەيدۇ.

• كىتابتىن مىسال: گارىبالدى بايلىق ۋە ھوقۇقتىن ۋاز كېچىپ، ئاددىي تۇرمۇش كەچۈرگەنلىكى ئۈچۈن، خەلقنىڭ قەلبىنى قولغا كەلتۈرگەن (144-بەت). ئەكسىچە، ياسىر ئارافات ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكىلەرنىڭ چىرىكلىكى پەلەستىن خەلقىنىڭ نارازىلىقىنى قوزغىغان (491-بەت).
• تەۋسىيە: شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىق ھەرىكىتىنىڭ رەھبەرلىرى چوقۇم شەخسىيەتچىلىكتىن، گۇرۇپپىۋازلىقتىن ۋە چىرىكلىكتىن يىراق تۇرۇپ، ئۆزلىرىنى پۈتۈنلەي مىللەت داۋاسىغا ئاتىغانلىقىنى ئەمەلىي ھەرىكىتى بىلەن ئىسپاتلىشى كېرەك. پەقەت شۇنداق رەھبەرلەرلا خەلقنىڭ ۋە خەلقئارانىڭ ھۆرمىتىگە ئېرىشەلەيدۇ.

16. تېخنىكىنىڭ ئىككى بىسلىق قىلىچلىق رولىنى تونۇپ يېتىش. زامانىۋى تېخنىكا ھەم پۇرسەت، ھەم خەتەر ئېلىپ كېلىدۇ.

• كىتابتىن مىسال: 19-ئەسىردىكى ئانارخىستلار گېزىت-ژۇرناللار ئارقىلىق ئىدىيەسىنى تارقاتقان بولسا، ساقچىلارمۇ سۈرەتكە تارتىش تېخنىكىسى ئارقىلىق ئۇلارنى تۇتقان (256-بەت). 21-ئەسىردە، ئەلقائىدە ئىنتېرنېت ئارقىلىق دۇنياغا تەشۋىقات قىلغان، ئەمما ئامېرىكا ئۇچقۇچىسىز ئايروپىلانلار ئارقىلىق ئۇلارنىڭ رەھبەرلىرىنى يوقاتقان.
• تەۋسىيە: ئۇيغۇرلار زامانىۋى ئۇچۇر تېخنىكىلىرىدىن پايدىلىنىپ، تەشۋىقاتنى كۈچەيتىشى كېرەك، ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، خىتاينىڭ تېخنىكىلىق كۆزىتىش ۋە ئىز قوغلاش ئىقتىدارىدىن قاتتىق مۇداپىئە كۆرۈشى، ئۆزلىرىنىڭ ئۇچۇر بىخەتەرلىكىگە ئىنتايىن ئەھمىيەت بېرىشى كېرەك.

17. تارىختىن ساۋاق ئېلىش، ئەمما تارىخنى قارىغۇلارچە كۆچۈرمەسلىك. ھەر بىر ئۇرۇشنىڭ ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكى بار. بىر يەردە مۇۋەپپەقىيەتلىك بولغان تاكتىكا يەنە بىر يەردە مەغلۇپ بولۇشى مۇمكىن.

• كىتابتىن مىسال: چې گېۋارانىڭ كۇبا تەجرىبىسىنى بولىۋىيەگە قارىغۇلارچە كۆچۈرۈشكە ئۇرۇنۇپ مەغلۇپ بولغانلىقى بۇنىڭ ئەڭ ياخشى ئىسپاتى (466-بەت). لانسدېيلنىڭ فىلىپپىندىكى ئۇسۇلى ۋېيتنامدا ئوخشاش نەتىجە بەرمىگەن.
• تەۋسىيە: ئۇيغۇرلار باشقا مىللەتلەرنىڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك تەجرىبىلىرىنى، مەسىلەن، ئىرېلاندىيە، ئالجىرىيە ياكى ئافغانىستاننىڭ تەجرىبىلىرىنى ئۆگىنىشى كېرەك، ئەمما ئۇنى شەرقىي تۈركىستاننىڭ ۋە ھازىرقى خەلقئارا ۋەزىيەتنىڭ ئەمەلىيىتىگە ئۇيغۇنلاشتۇرۇپ، ئۆزلىرىگە خاس بىر كۈرەش يولىنى تېپىپ چىقىشى كېرەك.

18. ھايات قېلىش — ھازىرقى باسقۇچتىكى ئەڭ چوڭ غەلىبە. ھازىرقى شارائىتتا، دۈشمەن بىلەن بولغان كۈچ تەڭپۇڭلۇقى ئۇيغۇرلارغا پايدىسىز. شۇڭا، ھازىرقى باسقۇچتىكى ئەڭ مۇھىم ۋەزىپە ئۆز كۈچىنى ساقلاپ قېلىش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش.

• كىتابتىن مىسال: ماۋ زېدوڭنىڭ «ئۇزۇن سەپەر»ى ھەربىي جەھەتتىن بىر چېكىنىش ۋە مەغلۇبىيەت ئىدى. ئەمما ئۇلار ھايات قېلىش ئارقىلىق، كەلگۈسىدىكى غەلىبىگە ئاساس سالغان (357-بەت).
• تەۋسىيە: سۈرىيەدىكى ئۇيغۇرلار ھازىرقى مۇرەككەپ مۇھىتتا ئۆزلىرىنى چوڭ خەتەرگە ئاتىدىغان ھەرىكەتلەردىن ساقلىنىشى، ئاساسلىق كۈچىنى تەلىم-تەربىيە، تەشكىللىنىش ۋە كۈچ توپلاشقا سەرپ قىلىشى كېرەك. ئۇلار ئۈچۈن، ھازىر ھايات قېلىشنىڭ ئۆزى بىر غەلىبىدۇر. ئۇلار شۇنى ئېسىدە تۇتۇشى كېرەككى، تارىخ ھەمىشە ئۆزگىرىپ تۇرىدۇ، بۈگۈنكى مۇمكىن بولمىغان ئىش ئەتە مۇمكىن بولۇپ قېلىشى مۇمكىن. ئەڭ مۇھىمى شۇ كۈن كەلگەندە تەييار تۇرۇش.

خۇلاسە قىلغاندا، «كۆرۈنمەس ئارمىيەلەر» ناملىق بۇ ئەسەر شەرقىي تۈركىستان مۇستەقىللىق ھەرىكىتىگە قاتنىشىۋاتقان ھەر بىر كىشى ئۈچۈن تارىخىي تەجرىبىلەرنى يەكۈنلەيدىغان، رېئاللىقنى چۈشىنىشكە ياردەم بېرىدىغان ۋە كەلگۈسىگە يۆنىلىش بەلگىلەشتە پايدىلىنىشقا بولىدىغان قىممەتلىك بىر مەنبەدۇر. ئۇنىڭدىكى ئەڭ مۇھىم ساۋاق شۇكى، زامانىۋى پارتىزانلىق ئۇرۇشى پەقەت قورال بىلەنلا ئەمەس، بەلكى ئەقىل، ئىستراتېگىيە ۋە ئەڭ مۇھىمى، سىياسەت ۋە تەشۋىقات بىلەن ئېلىپ بېرىلىدۇ.