نوم چومىسكى

تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 15 مىنۇت

بسم الله الرحمن الرحيم

بۇ ماقالىدە تىلشۇناسلىق ۋە سىياسىي پىكىرلىرى بىلەن كۆپ تالاش-تارتىشلارغا سەۋەپ بولغان پەيلاسوپ نوم چومىسكى ۋە ئۇنىڭ بەزى پىكىرلىرى بىلەن تونۇشۇپ چىقىمىز.

نوم چومىسكى كىم؟

ئاۋرام نوم چومىسكى (Avram Noam Chomsky) 1928-يىلى تۇغۇلغان بولۇپ، ئامېرىكىلىق تىلشۇناس، پەيلاسوپ، بىلىش پەنلىرى ئالىمى، تارىخچى، ئىجتىمائىي تەنقىدچى ۋە سىياسىي پائالىيەتچىدۇر. ئۇ بەزىدە «ھازىرقى زامان تىلشۇناسلىقىنىڭ ئاتىسى» دەپ تەرىپلىنىدۇ ۋە 20-ئەسىردىكى ئەڭ مۇھىم زىيالىيلارنىڭ بىرى دەپ قارىلىدۇ.

ئۇنىڭ ئىلمىي ھاياتى ئىككى چوڭ ساھەگە ئايرىلىدۇ:

تىلشۇناسلىق: چومىسكى تىلشۇناسلىق ساھەسىدە ئىنقىلاب خاراكتېرلىك ئۆزگىرىش ئېلىپ كەلگەن. ئۇ «ئۇنىۋېرسال گرامماتىكا» (Universal Grammar) نەزەرىيەسىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، ئىنسان مېڭىسىدە تۇغما ھالدا تىل ئۆگىنىش ۋە ئىشلىتىش قۇرۇلمىسىنىڭ بارلىقىنى، دۇنيادىكى بارلىق تىللارنىڭ ئاساسىدا ئورتاق، چوڭقۇر قۇرۇلمىلارنىڭ ياتقانلىقىنى ئىلگىرى سۈرگەن. بۇ قاراش تىلشۇناسلىق، پسىخولوگىيە ۋە بىلىش پەنلىرىگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن.
سىياسىي تەنقىد: چومىسكى ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ تاشقى سىياسىتى، كاپىتالىزم ۋە ئاساسىي ئېقىمدىكى تاراتقۇلارنى ئەڭ كەسكىن تەنقىدلىگۈچىلەرنىڭ بىرى سۈپىتىدە تونۇلغان. ئۇ ئۆزىنى ئەركىن سوتسىيالىست (libertarian socialist) ۋە ئاناركو-سىندىكالىزمنىڭ (anarcho-syndicalism) تەرەپدارى دەپ قارايدۇ. ئۇنىڭ سىياسىي يازمىلىرى ۋە نۇتۇقلىرى دۇنيا مىقياسىدا نۇرغۇن كىشىلەرگە ئىلھام بېرىپ، شۇنىڭ بىلەن بىرگە كەسكىن تالاش-تارتىشلارنىمۇ قوزغاپ كەلگەن.

ئۇ ئۇزۇن يىل ماسساچۇسېتس سانائەت ئىنستىتۇتىدا (MIT) پروفېسسور بولۇپ ئىشلىگەن، ھازىر ئارىزونا ئۇنىۋېرسىتېتىدا خىزمەت قىلماقتا.

چومىسكىنىڭ ئەڭ كۆپ تالاش-تارتىش قوزغىغان سىياسىي پىكىرلىرى

بۇ پىكىرلەر ئۇنىڭ نېمە ئۈچۈن دۇنيادىكى ئەڭ تەسىرلىك ۋە شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئەڭ تەنقىدكە ئۇچرىغان زىيالىيلارنىڭ بىرى بولۇپ قالغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.

1. ماقۇللۇقنى ئىشلەپچىقىرىش: تاراتقۇلارنىڭ تەشۋىقات مودېلى (Manufacturing Consent: The Propaganda Model of the Media)

چۈشەندۈرۈشى: چومىسكى ئېدۋارد ھېرمان بىلەن بىرلىكتە يازغان «ماقۇللۇقنى ئىشلەپچىقىرىش» ناملىق كىتابىدا، غەربتىكى دېموكراتىك ئەللەردىكى ئاساسىي ئېقىمدىكى تاراتقۇلارنىڭ ئەركىن ۋە مۇستەقىل ئەمەسلىكىنى، ئەكسىچە ھۆكۈمەت ۋە چوڭ كارخانىلارنىڭ مەنپەئەتىگە خىزمەت قىلىدىغان بىر «تەشۋىقات سىستېمىسى» ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ئۇلار تاراتقۇلارنىڭ خەۋەرلىرىنى بەش چوڭ «سۈزگۈچ» (filter) ئارقىلىق شەكىللەندۈرىدىغانلىقىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ: مۈلۈكدارلىق (تاراتقۇلارنىڭ چوڭ شىركەتلەرگە تەۋە بولۇشى)، ئېلان (كىرىمنىڭ ئېلانغا تايىنىشى)، مەنبە (ھۆكۈمەت ۋە كارخانىلار بىلەن بولغان يېقىن مۇناسىۋەت)، تەنقىدكە قارشى ئىنكاس (flak) ۋە ئىدېئولوگىيە (كوممۇنىزمغا ياكى باشقا دۈشمەن ئىدىيەلەرگە قارشى تۇرۇش).
تالاش-تارتىش نۇقتىسى: نۇرغۇن ژۇرنالىستلار ۋە تاراتقۇ خوجايىنلىرى بۇ قاراشنى ئىنكار قىلىپ، ئۆزلىرىنىڭ ئوبيېكتىپ ۋە مۇستەقىل ئىكەنلىكىنى، ھاكىمىيەتنى نازارەت قىلىدىغان «تۆتىنچى ھوقۇق» رولىنى ئوينايدىغانلىقىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.

2. ئامېرىكا تاشقى سىياسىتى دۆلەت تېرورلۇقىدۇر (U.S. Foreign Policy as State Terrorism)

چۈشەندۈرۈشى: چومىسكى ئىزچىل ھالدا ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنى دۇنيادىكى ئەڭ چوڭ «تېرورچى دۆلەت» دەپ ئەيىبلەپ كېلىدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، ئامېرىكىنىڭ ۋيېتنام، لاتىن ئامېرىكىسى (مەسىلەن، نىكاراگۇئا، چىلى) ۋە ئوتتۇرا شەرقتىكى ھەربىي ئارىلىشىشلىرى، سىياسىي ئۆزگىرىش قوزغاشلىرى ۋە باشقا دۆلەتلەرنىڭ ئىچكى ئىشىغا ئارىلاشقانلىقى، تېرورلۇقنىڭ ئۆلچىمىگە تولۇق ئۇيغۇن كېلىدۇ.
تالاش-تارتىش نۇقتىسى: بۇ قاراش ئامېرىكىنىڭ ئۆزىنى «دېموكراتىيە ۋە ئەركىنلىكنى قوغدىغۇچى» دەپ قارايدىغان مىللىي ئوبرازىغا پۈتۈنلەي زىت. تەنقىدچىلەر چومىسكىنى ئامېرىكىغا قارشى ھەمدە دۈشمەن كۈچلەرنى ئاقلايدۇ دەپ ئەيىبلەيدۇ.

3. ئىسرائىلىيە-پەلەستىن توقۇنۇشى (The Israel-Palestine Conflict)

چۈشەندۈرۈشى: چومىسكى سىئونىزمنى بىر مۇستەملىكىچى ئىدىيە دەپ قارايدۇ ۋە ئىسرائىلىيەنى ئامېرىكىنىڭ ئوتتۇرا شەرقتىكى «ۋەكىلى» دەپ تەنقىد قىلىدۇ. ئۇ ئىسرائىلىيەنىڭ پەلەستىن زېمىنىنى ئىشغال قىلىشى ۋە پەلەستىنلىكلەرگە قاراتقان سىياسەتلىرىنى قاتتىق ئەيىبلەيدۇ. ئۇ ئۆزىنى ئانتى-سىئونىست دەيدۇ، ئەمما ئانتىسېمىت (يەھۇدىيلارغا قارشى) ئەمەسلىكىنى تەكىتلەيدۇ.
تالاش-تارتىش نۇقتىسى: ئۇنىڭ بۇ پىكىرلىرى سەۋەبىدىن، نۇرغۇن ئىسرائىلىيە تەرەپدارلىرى ۋە يەھۇدىي تەشكىلاتلىرى ئۇنى ئىزچىل ھالدا «ئانتىسېمىت» ۋە «ئۆزىنى ئۆچ كۆرىدىغان يەھۇدىي» دەپ ئەيىبلەپ كېلىدۇ.

4. فائۇرىسسون ۋەقەسى ۋە مۇتلەق سۆز ئەركىنلىكى (The Faurisson Affair and Absolute Free Speech)

چۈشەندۈرۈشى: 1979-يىلى، چومىسكى فرانسىيەلىك روبېرت فائۇرىسسون (Robert Faurisson) ئىسىملىك بىر كىشىنىڭ سۆز ئەركىنلىكىنى قوغداپ بايانات ئېلان قىلغان. فائۇرىسسون ھولوكوستنى ئىنكار قىلغۇچى ئىدى. چومىسكى ئۆزىنىڭ فائۇرىسسوننىڭ قارىشىغا قەتئىي قارشى ئىكەنلىكىنى، ئەمما ھەتتا ئەڭ يىرگىنچلىك پىكىرلەرنىڭمۇ ئىپادىلىنىش ئەركىنلىكى بولۇشى كېرەكلىكىنى ئىلگىرى سۈرگەن.
تالاش-تارتىش نۇقتىسى: بۇ ۋەقە زور غۇلغۇلا قوزغىغان. تەنقىدچىلەر ئۇنى ھولوكوست (يەھۇدىي قىرغىنچلىقى) نى ئىنكار قىلغۇچىلارغا سۇپا ھازىرلاپ بەردى دەپ ئەيىبلىگەن. بۇ ئۇنىڭ سۆز ئەركىنلىكى ھەققىدىكى ئىديەسىنىڭ ئەڭ تالاش-تارتىشلىق نامايەندىسىدۇر.

5. كامبودژا قىرغىنچىلىقى ھەققىدىكى تالاش-تارتىش (The Cambodian Genocide Controversy)

چۈشەندۈرۈشى: 1970-يىللارنىڭ ئاخىرىدا، قىزىل كخمېرلار (Khmer Rouge) ھاكىمىيىتى ئاستىدا كامبودژادا يۈز بەرگەن قىرغىنچىلىققا قارىتا، چومىسكى دەسلەپتە غەرب تاراتقۇلىرىنىڭ خەۋەرلىرىگە گۇمان بىلەن قارىغان. ئۇ بۇ خەۋەرلەرنى ئامېرىكىنىڭ ۋيېتنام ئۇرۇشىدىكى جىنايەتلىرىنى يوشۇرۇش ئۈچۈن قىلىنغان تەشۋىقات دەپ قارىغان. ئۇ قىرغىنچىلىقنى ئىنكار قىلمىغان، ئەمما ئۇنىڭ كۆلىمى ۋە سەۋەبلىرى ھەققىدىكى رەسمىي بايانلارغا سوئال قويغان.
تالاش-تارتىش نۇقتىسى: ئۇ قىزىل كخمېرلارنى ئاقلىدى ۋە ئىرقىي قىرغىنچىلىقنىڭ دەھشىتىنى كىچىكلىتىپ كۆرسەتتى دەپ قاتتىق تەنقىدكە ئۇچرىغان. بۇ ئۇنىڭ سىياسىي ھاياتىدىكى ئەڭ چوڭ قارا داغلارنىڭ بىرى دەپ قارىلىدۇ.

6. سرېبرېنىتسا قىرغىنچىلىقى ھەققىدىكى تالاش-تارتىش (The Srebrenica Massacre Controversy)

چۈشەندۈرۈشى: بوسنىيە ئۇرۇشى مەزگىلىدە يۈز بەرگەن سرېبرېنىتسا قىرغىنچىلىقىغا قارىتا، چومىسكى بۇنى بىر «قەتلىئام» دەپ ئېتىراپ قىلغان بولسىمۇ، ئۇنى «ئىرقىي قىرغىنچىلىق» (genocide) دەپ ئاتاشقا گۇمان بىلەن قارىغان. ئۇنىڭ قارىشىچە، بۇ ئاتالغۇ ئامېرىكا ۋە ئۇنىڭ ئىتتىپاقداشلىرى تەرىپىدىن سېربىيەگە قارشى ھەربىي ھەرىكەتنى ئاقلاش ئۈچۈن سىياسىي مەقسەتتە ئىشلىتىلگەن.
تالاش-تارتىش نۇقتىسى: كامبودژا مەسىلىسىگە ئوخشاش، ئۇ ئىرقىي قىرغىنچىلىقنى ئىنكار قىلدى ياكى ئۇنىڭ ئەھمىيىتىنى تۆۋەنلەتتى دەپ ئەيىبلەنگەن.

7. سىياسىي غايىسى: ئاناركو-سىندىكالزم (Political Ideal: Anarcho-Syndicalism)

چۈشەندۈرۈشى: چومىسكى كاپىتالىزمنىمۇ، دۆلەت سوتسىيالىزمىنىمۇ (سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئوخشاش) رەت قىلىدۇ. ئۇنىڭ سىياسىي غايىسى ئاناركو-سىندىكالزم بولۇپ، بۇ بىر خىل ھۆكۈمەتسىز، مەركەزسىزلەشتۈرۈلگەن، ئىشچىلار ئۆزلىرى دېموكراتىك ھالدا ئىشلەپچىقىرىش ۋاسىتىلىرىنى كونترول قىلىدىغان جەمئىيەت تۈزۈمىدۇر.
تالاش-تارتىش نۇقتىسى: تەنقىدچىلەر بۇنى ئەمەلگە ئېشىشى مۇمكىن بولمايدىغان بىر خىيالىي (utopian) ئىدىيە دەپ قارايدۇ.

8. زىيالىيلار ھاكىمىيەتنىڭ خىزمەتكارىدۇر (Intellectuals as Servants of Power)

چۈشەندۈرۈشى: چومىسكىنىڭ قارىشىچە، زىيالىيلارنىڭ مەسئۇلىيىتى ھاكىمىيەتكە ھەقىقەتنى سۆزلەش بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە كۆپىنچە زىيالىيلار ھۆكۈمەت ۋە ھۆكۈمران سىنىپلارنىڭ ئىدىيەسىنى ئاقلايدىغان «تەشۋىقاتچىلار»غا ئايلىنىپ قالىدۇ. ئۇلار ھاكىمىيەتكە خىزمەت قىلىش ئارقىلىق ئۆزلىرىنىڭ ئىمتىيازى ۋە ئورنىنى ساقلاپ قالىدۇ.
تالاش-تارتىش نۇقتىسى: بۇ پىكىر پۈتكۈل ئاكادېمىك ۋە زىيالىيلار جەمئىيىتىگە قارىتىلغان كەسكىن ھۇجۇم دەپ قارىلىدۇ.

9. 9-ئاينىڭ 11-كۈنى ۋەقەسى ۋە «يىلتىز سەۋەبلەر» (9/11 and the “Root Causes”)

چۈشەندۈرۈشى: 9-ئاينىڭ 11-كۈنىدىكى تېرورلۇق ھۇجۇمىدىن كېيىن، چومىسكى بۇ ھۇجۇمنى قاتتىق ئەيىبلىگەن، ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىرگە، بۇ ھۇجۇمنىڭ يۈز بېرىشىدىكى «يىلتىز سەۋەبلەر»نى تەھلىل قىلىش كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويغان. ئۇ ئامېرىكىنىڭ ئوتتۇرا شەرقتىكى ئون يىللىغان تاجاۋۇزچىلىق سىياسەتلىرىنىڭ رايوندا غەزەپ-نەپرەت پەيدا قىلغانلىقىنى كۆرسەتكەن.
تالاش-تارتىش نۇقتىسى: ئۇ چاغدىكى قايناق كەيپىياتتا، ئۇنىڭ بۇ سۆزلىرى تېرورلۇقنى ئاقلىدى ۋە «ئامېرىكىنى ئەيىبلىدى» دەپ قارىلىپ، كەڭ كۆلەملىك تەنقىدكە ئۇچرىغان.

10. «ئىنسانپەرۋەرلىك ئارىلىشىشى» نى تەنقىدلەش (Critique of “Humanitarian Intervention”)

چۈشەندۈرۈشى: چومىسكى ئامېرىكا ۋە غەرب دۆلەتلىرىنىڭ كوسوۋو، ئىراق ۋە لىۋىيەگە ئوخشاش جايلارغا قىلغان ھەربىي ئارىلىشىشلىرىنى «ئىنسانپەرۋەرلىك» نامى ئاستىدا ئېلىپ بېرىلغان ئىمپېرىيالىستىك ھەرىكەتلەر دەپ قارايدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، بۇ ئارىلىشىشلارنىڭ ھەقىقىي مەقسىتى كىشىلىك ھوقۇقنى قوغداش ئەمەس، بەلكى ئۆزلىرىنىڭ جۇغراپىيىلىك-سىياسىي ۋە ئىقتىسادىي مەنپەئەتىگە خىزمەت قىلىشتۇر.
تالاش-تارتىش نۇقتىسى: بۇ قاراش، خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىق ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەر يۈز بەرگەندە ئارىلىشىش مەجبۇرىيىتى بار دېگەن «قوغداش مەسئۇلىيىتى» (Responsibility to Protect) پىرىنسىپىغا قارشى چىقىدۇ.

چومىسكىنىڭ ئەڭ كۆپ تالاش-تارتىش قوزغىغان تىلشۇناسلىق پىكىرلىرى

نوم چومىسكىنىڭ تىلشۇناسلىق ساھەسىدىكى پىكىرلىرى ئۇنىڭ سىياسىي تەنقىدلىرىدىنمۇ بەكرەك ئىنقىلاب خاراكتېرلىك ۋە تېخىمۇ چوڭقۇر تەسىرگە ئىگە. ئۇنىڭ تىلشۇناسلىق تەتقىقاتىنىڭ يادروسى «ئىنسان تىلىنىڭ ماھىيىتى نېمە؟» ۋە «ئىنسانلار قانداق قىلىپ تىلنى بۇنچە ئاسان ئۆگىنىدۇ؟» دېگەن سوئاللارغا جاۋاب تېپىشقا مەركەزلەشكەن.

تۆۋەندە ئۇنىڭ تىلشۇناسلىق ساھەسىدىكى بەزى ۋەكىل خاراكتېرلىك چوڭ پىكرى ۋە ئۇلارنىڭ چۈشەندۈرۈلۈشى بېرىلدى:

1. ئۇنىۋېرسال گرامماتىكا (Universal Grammar - UG)

چۈشەندۈرۈشى: بۇ چومىسكى نەزەرىيەسىنىڭ يادروسى. ئۇنىڭ قارىشىچە, بارلىق ئىنسانلار مېڭىسىدە تۇغما ھالدا بىر يۈرۈش ئورتاق، ئۇنىۋېرسال گرامماتىكىلىق پىرىنسىپلار ۋە قۇرۇلمىلار بار. بۇ خۇددى تىلنىڭ «ئاساسىي مەشغۇلات سىستېمىسى»غا ئوخشايدۇ. بىر بالا قايسى مىللەت بولۇشىدىن قەتئىينەزەر, ئۇ تۇغۇلغاندا بۇ «سىستېما» بىلەن تۇغۇلىدۇ، كېيىن ئۆزى ياشاۋاتقان مۇھىتتىكى تىلغا ئۇيغۇنلىشىپ، شۇ تىلنىڭ كونكرېت قائىدىلىرىنى ئۆگىنىۋالىدۇ. مەسىلەن، ھەممە تىلدا ئىسىم، پېئىل قاتارلىق ئۇقۇملار بار، ئەمما ئۇلارنىڭ جۈملىدىكى ئورنى ئوخشىماسلىقى مۇمكىن.
ئەھمىيىتى: بۇ پىكىر تىلشۇناسلىقنى پەقەتلا تىللارنى تەسۋىرلەيدىغان ساھەدىن، ئىنسان مېڭىسى ۋە بىلىش قابىلىيىتىنى تەتقىق قىلىدىغان بىر بىلىش پەنلىرى (cognitive science) ساھەسىگە ئايلاندۇردى.

2. ھاسىل قىلغۇچى گرامماتىكا (Generative Grammar)

چۈشەندۈرۈشى: چومىسكى تىلنى پەقەتلا بىر يۈرۈش جۈملىلەرنىڭ توپلىمى ئەمەس، بەلكى بىر يۈرۈش قائىدىلەر ئارقىلىق چەكسىز ساندىكى يېڭى جۈملىلەرنى «ھاسىل قىلالايدىغان» بىر سىستېما دەپ قارايدۇ. بىر تىلنى بىلىش دېگەنلىك، شۇ تىلنىڭ قائىدىلىرىنى ئىگىلەپ، ئىلگىرى ئاڭلاپ باقمىغان جۈملىلەرنىمۇ توغرا قۇرۇپ چىقىش ۋە چۈشىنىش قابىلىيىتىگە ئىگە بولۇش دېگەنلىكتۇر.
ئەھمىيىتى: بۇ قاراش تىلنىڭ ئىجادىيەتچانلىقىنى (creativity) چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. بىز چەكلىك ساندىكى سۆزلەر ۋە قائىدىلەرنى ئىشلىتىپ، چەكسىز ساندىكى جۈملىلەرنى ھاسىل قىلالايمىز.

3. تۇغما بولۇش پەرىزى ۋە تىلغا ئېرىشىش مېخانىزمى (Innateness Hypothesis and the Language Acquisition Device - LAD)

چۈشەندۈرۈشى: بالىلارنىڭ تىلنى بۇنچە تېز ۋە ئاسان ئۆگىنىشى ئۇلارنىڭ مېڭىسىدە تىل ئۆگىنىش ئۈچۈن مەخسۇس لايىھەلەنگەن بىر «تىلغا ئېرىشىش مېخانىزمى» (LAD) نىڭ بارلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. بۇ مېخانىزم ئۇنىۋېرسال گرامماتىكىنىڭ قائىدىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، بالىنىڭ ئاڭلىغان تىل مەلۇماتلىرىدىن گرامماتىكىلىق قائىدىلەرنى ئۆزلەشتۈرۈشىگە ياردەم بېرىدۇ. يەنى، تىل ئۆگىنىش قابىلىيىتى تۇغما.
ئەھمىيىتى: بۇ پىكىر تىلنى پەقەتلا تەقلىد قىلىش ۋە مەشىق ئارقىلىق ئۆگىنىلىدۇ دەيدىغان بېھەۋىئورىزم (Behaviorism) پەلسەپەسىگە كۈچلۈك زەربە بەردى.

4. غىدىقلاشنىڭ يېتەرسىزلىكى دەلىلى (Poverty of the Stimulus Argument)

چۈشەندۈرۈشى: بۇ چومىسكىنىڭ تۇغما بولۇش پەرىزىنى قوللايدىغان ئەڭ كۈچلۈك دەلىلى. ئۇنىڭ قارىشىچە، بالىلار ئۆسۈپ يېتىلىش جەريانىدا ئاڭلايدىغان تىل مەلۇماتلىرى (يەنى «غىدىقلاش») تولۇقسىز، خاتالىقلارغا تولغان ۋە چەكلىك بولىدۇ. ئەمما بالىلار شۇ چەكلىك ۋە قالايمىقان مەلۇماتلاردىن تولۇق ۋە مۇرەككەپ بىر گرامماتىكا سىستېمىسىنى يەكۈنلەپ چىقالايدۇ. بۇ ئارىلىقتىكى «بوشلۇق»نى پەقەتلا ئۇلارنىڭ مېڭىسىدىكى تۇغما تىل قۇرۇلمىسىلا تولدۇرالايدۇ.
ئەھمىيىتى: بۇ دەلىل، تىلنىڭ پەقەتلا تاشقى مۇھىتنىڭ مەھسۇلى ئەمەس، بەلكى ئىچكى بىئولوگىيىلىك ئاساسقا ئىگە ئىكەنلىكىنى كۈچلۈك ئىسپاتلايدۇ.

5. ئۆزگەرتىش گرامماتىكىسى: چوڭقۇر قۇرۇلما ۋە يۈزەكى قۇرۇلما (Transformational Grammar: Deep Structure and Surface Structure)

چۈشەندۈرۈشى: چومىسكىنىڭ دەسلەپكى نەزەرىيەسىگە ئاساسلانغاندا، ھەر بىر جۈملىنىڭ ئىككى خىل قۇرۇلمىسى بار:
- چوڭقۇر قۇرۇلما (Deep Structure): بۇ جۈملىنىڭ يادرولۇق، ئابستراكت مەنىسىنى ئىپادىلەيدۇ.
- يۈزەكى قۇرۇلما (Surface Structure): بۇ جۈملىنىڭ بىز ئاڭلايدىغان ۋە سۆزلەيدىغان ئەمەلىي شەكلىدۇر. مەسىلەن، «ئەھمەد ئالما يېدى» بىلەن «ئالما ئەھمەد تەرىپىدىن يېيىلدى» دېگەن ئىككى جۈملىنىڭ يۈزەكى قۇرۇلمىسى ئوخشىمايدۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ چوڭقۇر قۇرۇلمىسى (يەنى مەنىسى) ئوخشاش. «ئۆزگەرتىش قائىدىلىرى» (transformational rules) چوڭقۇر قۇرۇلمىنى يۈزە قۇرۇلمىغا ئايلاندۇرىدۇ.
ئەھمىيىتى: بۇ مودېل جۈملىلەرنىڭ مەنىسى بىلەن شەكلى ئوتتۇرىسىدىكى مۇرەككەپ مۇناسىۋەتنى چۈشەندۈرۈپ بېرىشتە زور بۆسۈش بولغان.

6. ئىقتىدار ۋە ئىپادە پەرقى (Competence vs. Performance)

چۈشەندۈرۈشى: چومىسكى تىل ئىقتىدارى بىلەن تىل ئىپادىسىنى ئېنىق ئايرىغان:
- ئىقتىدار (Competence): بۇ بىر ئادەمنىڭ مېڭىسىدىكى ئابستراكت، غايىۋى تىل بىلىمىدۇر (قائىدىلەر، سۆزلۈكلەر).
- ئىپادە (Performance): بۇ شۇ ئادەمنىڭ ئەمەلىيەتتە سۆزلىگەن سۆزلىرىدۇر. ئىپادە ھارغىنلىق، ھاياجانلىنىش، ئۇنتۇپ قېلىش قاتارلىق سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن ھەمىشە خاتالىقلارغا تولغان بولىدۇ. تىلشۇناسلارنىڭ ۋەزىپىسى ئىپادىدىكى قالايمىقانچىلىقلارنى ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ئارقىسىغا يوشۇرۇنغان مۇكەممەل ئىقتىدار سىستېمىسىنى تەتقىق قىلىش كېرەك.
ئەھمىيىتى: بۇ پەرقلەندۈرۈش تىلشۇناسلىقنىڭ تەتقىقات ئوبيېكتىنى ئېنىقلاپ، ئۇنى تېخىمۇ ئىلمىي ۋە سىستېمىلىق بىر ساھەگە ئايلاندۇرغان.

7. بېھەۋىئورىزمنى (قىلمىشچىلىقنى) تەنقىدلەش

چۈشەندۈرۈشى: 1959-يىلى، چومىسكى داڭلىق پسىخولوگ ب.ف. سكىننېر (B.F. Skinner) نىڭ «سۆزلەش قىلمىشى» (Verbal Behavior) ناملىق كىتابىغا ناھايىتى كۈچلۈك تەنقىد يازغان. سكىننېر تىلنى پەقەتلا غىدىقلاش-ئىنكاس (stimulus-response) ۋە مۇكاپاتلاش ئارقىلىق شەكىللىنىدىغان بىر «قىلمىش» دەپ قارىغان. چومىسكى بولسا، تىلنىڭ ئىجادچانلىقى ۋە مۇرەككەپلىكىنى بۇنداق ئاددىي مودېل بىلەن چۈشەندۈرگىلى بولمايدىغانلىقىنى، تىلنىڭ ئىچكى، زېھنىي بىر ھادىسە ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويغان.
ئەھمىيىتى: بۇ تەنقىد بېھەۋىئورىزمنىڭ بىلىش پەنلىرىدىكى ھۆكۈمرانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، «بىلىش ئىنقىلابى» (cognitive revolution) نىڭ باشلىنىشىغا سەۋەب بولغان.

8. تەكرارلىنىش (Recursion)

چۈشەندۈرۈشى: چومىسكىنىڭ كېيىنكى قاراشلىرىدا، ئۇ تەكرارلىنىشنى ئىنسان تىلىنىڭ ئەڭ يادرولۇق ۋە ئۆزگىچە خۇسۇسىيىتى دەپ قارىغان. تەكرارلىنىش دېگىنىمىز، بىر قۇرۇلمىنى ئۆزىنىڭ ئىچىگە قايتا-قايتا سىڭدۈرۈش قابىلىيىتىدۇر. مەسىلەن، «[ئەھمەد كۆرگەن] [كىتابنى يازغان] [كىشى] كەلدى» دېگەن جۈملىدە، جۈملە قۇرۇلمىسى ئۆز ئىچىگە يەنە بىر جۈملە قۇرۇلمىسىنى ئالغان. بۇ ئارقىلىق نەزەرىيە جەھەتتىن چەكسىز ئۇزۇنلۇقتىكى جۈملىلەرنى ياسىغىلى بولىدۇ.
ئەھمىيىتى: چومىسكى بۇ قابىلىيەت پەقەتلا ئىنسان تىلىغا خاس، ھايۋانلارنىڭ ئالاقە سىستېمىسىدا يوق دەپ قارايدۇ.

9. ئىچكى تىل ۋە تاشقى تىل (I-Language vs. E-Language)

چۈشەندۈرۈشى: بۇ ئۇنىڭ ئىقتىدار-ئىپادە پەرقىنى تېخىمۇ ئېنىقلاشتۇرغان بىر ئۇقۇم.
- I-Language (ئىچكى تىل): بۇ بىر شەخسنىڭ مېڭىسىدىكى ئىچكى، ئىندىۋىدۇئال تىل سىستېمىسىدۇر. بۇ تىلشۇناسلىقنىڭ ھەقىقىي تەتقىقات ئوبيېكتى.
- E-Language (تاشقى تىل): بۇ تىلنىڭ تاشقى دۇنيادىكى ئىپادىلىنىشىدۇر، يەنى سۆزلەنگەن جۈملىلەر، يېزىلغان تېكىستلەر. ئۇ بىر ئىجتىمائىي ھادىسە.
ئەھمىيىتى: بۇ پەرقلەندۈرۈش ئارقىلىق، چومىسكى تىلشۇناسلىقنى ئىجتىمائىي پەنلەردىن ئايرىپ، ئۇنى تەبىئىي پەنلەرگە، بولۇپمۇ بىئولوگىيەگە يېقىنلاشتۇرۇشقا تىرىشقان.

چومىسكىنىڭ مۇناسىۋەتلىك بىزگە مۇناسۋەتلىك بەزى پىكىرلىرى

نوم چومىسكى ئۆزىنىڭ ئۇزۇن يىللىق پائالىيىتى داۋامىدا خىتاي دۆلىتى، مۇسۇلمان دۇنياسى ۋە ئۇيغۇرلار مەسىلىسى ھەققىدە بىر نەچچە قېتىم توختالغان. ئۇنىڭ بۇ ھەقتىكى قاراشلىرى ئۆزىنىڭ ئىزچىل تەنقىدىي رامكىسىغا، يەنى ئامېرىكا ئىمپېرىيالىزمىنى تەنقىدلەش، ھاكىمىيەتنىڭ زۇلۇمىغا قارشى تۇرۇش ۋە ئاساسىي ئېقىمدىكى تاراتقۇلارنىڭ تەشۋىقاتىنى پاش قىلىش قاتارلىق نۇقتىلارغا مەركەزلەشكەن.

1. نوم چومىسكىنىڭ خىتاي ھەققىدىكى قاراشلىرى

چومىسكىنىڭ خىتايغا بولغان پوزىتسىيەسى مۇرەككەپ بولۇپ، ئۇ بىر تەرەپتىن خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ مۇستەبىتلىكى ۋە ئىچكى زۇلۇملىرىنى ئەيىبلەيدۇ، يەنە بىر تەرەپتىن، ئامېرىكا ۋە غەربنىڭ خىتايغا قاراتقان سىياسىتىدىكى ئىككى يۈزلىمىچىلىكنى ۋە سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى ئىدىيەسىنى قاتتىق تەنقىد قىلىدۇ.

خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ باستۇرۇشىنى ئەيىبلەش: چومىسكى خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ ئۆز خەلقىگە قاراتقان قاتتىق باستۇرۇش سىياسەتلىرىنى، سۆز ئەركىنلىكىنى بوغۇشىنى ۋە ئىشچىلار ھوقۇقىنىڭ دەپسەندە قىلىنىشىنى ئىزچىل ئەيىبلەپ كەلگەن. ئۇ خىتاينى بىر مۇستەبىت، دۆلەت كاپىتالىزمىنى يولغا قويغان بىر ھاكىمىيەت دەپ قارايدۇ.
ئامېرىكىنىڭ «خىتاي تەھدىتى» نەزەرىيەسىنى تەنقىدلەش: چومىسكىنىڭ قارىشىچە، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى ۋە تاراتقۇلىرى «خىتاي تەھدىتى» نى كۆپتۈرۈپ، يېڭى بىر سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى كەيپىياتىنى يارىتىشقا ئۇرۇنماقتا. ئۇنىڭ نەزىرىدە، بۇنىڭ ھەقىقىي مەقسىتى خىتاينىڭ تەرەققىياتىغا توسقۇنلۇق قىلىش ۋە ئامېرىكىنىڭ دۇنيادىكى ھۆكۈمرانلىقىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈندۇر. ئۇ خىتاينىڭ ھەربىي خىراجىتى ئامېرىكىنىڭكىدىن كۆپ ئاز ئىكەنلىكىنى، ھەمدە خىتاينىڭ ئامېرىكىغا ئوخشاش دۇنيانىڭ ھەممە يېرىدە ھەربىي بازىلىرىنىڭ يوقلۇقىنى مىسال قىلىپ، خىتاينىڭ ھەربىي جەھەتتىن ئامېرىكىغا تەھدىت ئېلىپ كېلەلمەيدىغانلىقىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.
ئىقتىسادىي مۇناسىۋەتلەردىكى ئىككى يۈزلىمىچىلىك: چومىسكى غەرب شىركەتلىرىنىڭ بىر تەرەپتىن خىتاينىڭ ئەرزان ئەمگەك كۈچىدىن پايدىلىنىپ غايەت زور پايدا ئالىدىغانلىقىنى، يەنە بىر تەرەپتىن غەرب ھۆكۈمەتلىرىنىڭ خىتاينى «كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىسى» دەپ ئەيىبلەپ، سىياسىي ئۈستۈنلۈككە ئېرىشمەكچى بولغانلىقىنى ئىككى يۈزلىمىچىلىك دەپ قارايدۇ.

2. نوم چومىسكىنىڭ مۇسۇلمانلار ھەققىدىكى قاراشلىرى

چومىسكى مۇسۇلمانلار ۋە ئىسلام دۇنياسىغا قارىتا غەربتە كەڭ تارقالغان ئىسلاموفوبىيە (Islamophobia) ۋە «مەدەنىيەتلەر توقۇنۇشى» نەزەرىيەسىنى قاتتىق تەنقىد قىلىدۇ. ئۇ مەسىلىنىڭ يىلتىزىنى دىندا ئەمەس، بەلكى سىياسەت ۋە ئىمپېرىيالىزمدا دەپ قارايدۇ.

ئىسلاموفوبىيەنى تەنقىدلەش: چومىسكى 9-ئاينىڭ 11-كۈنى ۋەقەسىدىن كېيىن، غەرب تاراتقۇلىرى ۋە سىياسەتچىلىرىنىڭ ئىسلام دىنى ۋە مۇسۇلمانلارنى «تېرورلۇق» بىلەن تەڭلەشتۈرۈپ، پۈتكۈل بىر مەدەنىيەتكە قارىتا ئۆچمەنلىك كەيپىياتى ياراتقانلىقىنى ئەيىبلەيدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، بۇ خىل قاراشلار غەربنىڭ ئوتتۇرا شەرقتىكى ھەربىي ئارىلىشىشلىرىنى ئاقلاشقا خىزمەت قىلىدۇ.
«رادىكاللىق» نىڭ كېلىپ چىقىشى: چومىسكى دائىشقا ئوخشاش رادىكال تەشكىلاتلارنىڭ بارلىققا كېلىشىنى ئامېرىكىنىڭ سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى مەزگىلىدە سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى تۇرۇش ئۈچۈن ئافغانىستاندا مۇجاھىدلارنى قوللىغانلىقى ۋە كېيىنچە ئىراققا تاجاۋۇز قىلىپ، رايوندا سىياسىي بوشلۇق ۋە قالايمىقانچىلىق پەيدا قىلغانلىقى بىلەن بىۋاسىتە باغلايدۇ. يەنى، ئۇ «رادىكاللىق» نى ئىسلام دىنىنىڭ تەبىئىي مەھسۇلى ئەمەس، بەلكى غەرب ئىمپېرىيالىزمىنىڭ سىياسەتلىرى كەلتۈرۈپ چىقارغان بىر ئاقىۋەت دەپ قارايدۇ.
پەلەستىن مەسىلىسى: ئۇ پەلەستىنلىكلەرنىڭ كۆپ قىسمى مۇسۇلمان بولغانلىقى ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ دەپسەندە قىلىنىشىنى پۈتكۈل مۇسۇلمان دۇنياسىغا قىلىنغان ھاقارەت دەپ قارايدۇ ۋە غەربنىڭ بۇ مەسىلىدىكى پوزىتسىيەسىنىڭ مۇسۇلمان دۇنياسىدا غەربكە قارشى كەيپىياتنى كۈچەيتىۋاتقانلىقىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ.

3. نوم چومىسكىنىڭ ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى قاراشلىرى

نوم چومىسكى ئۇيغۇرلار ئۇچراۋاتقان ئىرقىي قىرغىنچىلىقنى كۆپ قېتىم تىلغا ئالغان ۋە خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ جىنايىتىنى قاتتىق ئەيىبلىگەن. لېكىن، ئۇ بۇ مەسىلىنىمۇ ئۆزىنىڭ ئامېرىكىنى تەنقىدلەش رامكىسى ئىچىدە تەھلىل قىلىدۇ. ھەمدە بەزىدە تېخى پەلەستىندىكى زۇلۇمنى ئۇيغۇرلارنىڭكىدىن بەكرەك ئېغىر، پەلەستىن ئۈچۈن قىلالايدىغىنىمىز بار، ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ياردەم قىلىشىمىز تەسرەك، دېگەندەك قاراشلىرىمۇ بار.

ئۇيغۇر قىرغىنچىلىقىنى ئېتىراپ قىلىش ۋە ئەيىبلەش: چومىسكى خىتاينىڭ شەرقىي تۈركىستاندا يۈرگۈزىۋاتقان سىياسەتلىرىنى «ئىنسانىيەتكە قارشى ئېغىر جىنايەت» ۋە «مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى» دەپ ئاتايدۇ. ئۇ جازا لاگېرلىرى، مەجبۇرىي ئەمگەك ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيىتىنى يوقىتىشقا ئۇرۇنۇشلىرىنى قاتتىق تەنقىد قىلىدۇ.
غەربنىڭ ئىككى يۈزلىمىچىلىكىنى پاش قىلىش: چومىسكىنىڭ قارىشىچە، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى ئۇيغۇرلار مەسىلىسىنى خىتايغا بېسىم ئىشلىتىشتىكى بىر سىياسىي قورال سۈپىتىدە ئىشلەتمەكتە. ئۇ مۇنداق دەيدۇ: «ئامېرىكا ئۇيغۇرلارنىڭ ھوقۇقىغا ھەقىقىي كۆڭۈل بۆلگەن بولسا، ئۇنداقتا نېمە ئۈچۈن ئۆزىنىڭ ئىتتىپاقدىشى ئىسرائىلىيەنىڭ پەلەستىنلىكلەرگە قىلىۋاتقان زۇلۇمىغا، ياكى ھىندىستاننىڭ كەشمىردىكى مۇسۇلمانلارنى باستۇرۇشىغا سۈكۈت قىلىدۇ؟» ئۇنىڭ نەزىرىدە، ئامېرىكا «كىشىلىك ھوقۇق» نى تاللاپ تۇرۇپ، پەقەت ئۆزىنىڭ دۈشمەنلىرىگە قارشىلا ئىشلىتىدۇ.
خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ مەسئۇلىيەتسىزلىكى: ئۇ پەقەتلا غەربنى ئەمەس، پۈتكۈل دۇنيا دۆلەتلىرىنى، بولۇپمۇ مۇسۇلمان دۆلەتلىرىنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىدىكى سۈكۈتىنى قاتتىق ئەيىبلەيدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، بۇ دۆلەتلەرنىڭ خىتاي بىلەن بولغان ئىقتىسادىي مەنپەئەتى، ئۇلارنىڭ ئىنسانىي ۋە دىنىي بۇرچىدىن ئۈستۈن كەلگەن.
ئۇيغۇرلار مەسىلىسىدە، بەختكە قارشى، بىز قىلالايدىغان ئىشلار كۆپ ئەمەس: چومىسكى خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قاراتقان «ئىنتايىن ئېغىر باستۇرۇش بارلىقىنى كۆرسىتىدىغان يېتەرلىك دەلىللەرنىڭ بارلىقىنى» ۋە «بىز بۇنىڭغا قارشى تۇرۇشىمىز كېرەكلىكىنى» ئېتىراپ قىلىدۇ. ئەمما ئۇ شەرقىي تۈركىستاندا يۈز بېرىۋاتقان ئىشلار ھەققىدە مۇلاھىزە يۈرگۈزگەندە، پۈتۈنلەي باشقا بىر يولغا كىرىپ كېتىدۇ: «ئۇنىڭ غەززە بىلەن بىر مۇھىم پەرقى بار. يەنى، ئۇيغۇرلار مەسىلىسىدە، بەختكە قارشى، بىز قىلالايدىغان ئىشلار كۆپ ئەمەس. غەززە مەسىلىسىدە بولسا، بىز ھەممە ئىشنى قىلالايمىز، چۈنكى بۇ ئەھۋالنى بىز كەلتۈرۈپ چىقاردۇق، بىز ئەتىلا توختىتالايمىز.» بۇ پەلەستىنلىكلەر ۋە ئۇلارنىڭ داۋاسى ئۈچۈن ياخشى تەشۋىقات؛ ئەمما خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ قولىدا ئازاب چېكىۋاتقان ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئۇنچىۋالا ياخشى ئەمەس.
ھەل قىلىش يولى: چومىسكى ھەربىي ئارىلىشىش ياكى يېڭى بىر سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشىنىڭ مەسىلىنى ھەل قىلالمايدىغانلىقىنى، ئەكسىچە ۋەزىيەتنى تېخىمۇ يامانلاشتۇرۇۋېتىدىغانلىقىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. ئۇنىڭ قارىشىچە، ئەڭ ئۈنۈملۈك يول خەلقئارالىق پۇقرالار جەمئىيىتىنىڭ ھەرىكىتى، يەنى ئاۋامنىڭ بېسىمى، ئىقتىسادىي بايقۇت ۋە دىپلوماتىك يوللار ئارقىلىق خىتاي ھۆكۈمىتىنى سىياسىتىنى ئۆزگەرتىشكە مەجبۇرلاش كېرەكلىكىنى تەكىتلەيدۇ.

نوم چومىسكىنىڭ قاراشلىرى ھەمىشە كۈچلۈك بىر ئەخلاقىي پوزىتسىيەگە ئىگە، يەنى ئۇ ھەر قانداق كۈچلۈك ھاكىمىيەتنىڭ (ئۇ ئامېرىكا، خىتاي ياكى ئىسرائىلىيە بولسۇن) ئاجىزلارغا قىلغان زۇلۇمىغا قارشى تۇرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ئۇنىڭ ئانالىزلىرىدا ھەمىشە ئامېرىكا ۋە غەرب ئىمپېرىيالىزمىنى تەنقىدلەش مەركىزىي ئورۇندا تۇرىدىغان بولغاچقا، بەزىدە ئۇيغۇرلارغا ئوخشاش زىيانكەشلىككە ئۇچرىغان خەلقلەرنىڭ مەسىلىسىنىمۇ شۇ چوڭ رامكا ئىچىدە تەھلىل قىلىدۇ. بۇ بەزى كىشىلەر ئۈچۈن ئۇنىڭ خىتايغا قاراتقان تەنقىدىنى «يېتەرلىك ئەمەس» دەپ قاراشقا سەۋەب بولۇشى مۇمكىن.

خۇلاسە

بۇ ماقالىدە تونۇشتۇرۇلغىنىدەك، نوم چومىسكى 20-ئەسىردىكى ئەڭ مۇھىم ۋە كۆپ قىرلىق مۇتەپەككۇرلارنىڭ بىرى. ئۇ بىر تەرەپتىن تىلشۇناسلىق ساھەسىنى «بىلىش ئىنقىلابى» ئارقىلىق پۈتۈنلەي ئۆزگەرتىپ، ئىنسان تىلىنىڭ بىئولوگىيىلىك ۋە تۇغما ئاساسلىرىنى ئېچىپ بەرگەن بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن، ھاكىمىيەتكە، بولۇپمۇ ئامېرىكا ھۆكۈمىتىنىڭ ئىمپېرىيالىستىك سىياسەتلىرىگە ۋە غەرب تاراتقۇلىرىنىڭ تەشۋىقات رولىغا قارشى ئۆتكۈر ۋە ئىزچىل تەنقىدلىرى بىلەن تونۇلغان. ئۇنىڭ پىكىرلىرى چوڭقۇر ئىلمىي ئاساسقا ئىگە بولۇش بىلەن بىرگە، ھەمىشە ھۆكۈمران ئىدىيەگە جەڭ ئېلان قىلغانلىقى ئۈچۈن، ئۇنى دۇنيادىكى ئەڭ ھۆرمەتكە سازاۋەر ھەمدە ئەڭ كۆپ تالاش-تارتىشقا ئۇچرىغان زىيالىيلارنىڭ بىرىگە ئايلاندۇرغان.

چومىسكىنىڭ سىياسىي تەنقىدلىرى، گەرچە ئاساسلىقى ئامېرىكا ۋە غەرب دۇنياسىغا مەركەزلەشكەن بولسىمۇ، ئۇنىڭ ئوتتۇرىغا قويغان نەزەرىيەلىرى ۋە ئانالىز رامكىلىرى خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ مۇستەملىكىسى ۋە ئىرقىي قىرغىنچىلىقى ئاستىدا ئېزىلىۋاتقان شەرقىي تۈركىستان خەلقى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم ۋە ئەمەلىي ئەھمىيەتكە ئىگە. شەرقىي تۈركىستانلىقلار چومىسكىدىن تۆۋەندىكىدەك مۇھىم ساۋاقلارنى ئۆگىنىشى كېرەك:

1. ھاكىمىيەتنىڭ تەشۋىقات مېخانىزمىنى تونۇپ يېتىش: چومىسكىنىڭ «ماقۇللۇقنى ئىشلەپچىقىرىش» نەزەرىيەسى غەربتىكى نىسبەتەن ئەركىن تاراتقۇلارنىڭمۇ ھاكىمىيەتنىڭ قورالىغا ئايلىنىپ قېلىش خەۋپىنى ئاچىپ بېرىدۇ. خىتايدەك پۈتۈنلەي مۇستەبىت بىر دۆلەتتە بولسا، بۇ مېخانىزم تېخىمۇ رەھىمسىزلەرچە ۋە ئاشكارا ھالدا ئىشلەيدۇ. خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇرلارنى «تېرورچى»، «ئەسەبىي» ۋە «بۆلگۈنچى» دەپ قارىلاش ئارقىلىق، ئۆزىنىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىق سىياسىتى ئۈچۈن خەلقئارادا ۋە دۆلەت ئىچىدە «ماقۇللۇق» يارىتىشقا ئۇرۇنىدۇ. شەرقىي تۈركىستانلىقلار بۇ تەشۋىقاتنىڭ قانداق ئىشلەيدىغانلىقىنى چوڭقۇر چۈشىنىپ، پاكىت ۋە دەلىللەر ئارقىلىق خىتاينىڭ يالغانچىلىقىنى پاش قىلىدىغان، ئۆزلىرىنىڭ ھەقىقىي ھېكايىسىنى – يەنى بىر مىللەتنىڭ مەدەنىيىتى، كىملىكى ۋە ھايات قېلىش ھوقۇقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقانلىقىنى دۇنياغا ئاڭلىتىدىغان كۈچلۈك «قارشى بايان» (counter-narrative) نى بەرپا قىلىشى كېرەك.

2. ھاكىمىيەتكە ھەقىقەتنى سۆزلەش مەسئۇلىيىتى: چومىسكى بىر ئامېرىكىلىق ۋە يەھۇدىي بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئۆمرىنى ئامېرىكا ھۆكۈمىتى ۋە ئىسرائىلىيەنىڭ سىياسەتلىرىنى ئەڭ كەسكىن تەنقىدلەشكە ئاتىغان. بۇ بىر زىيالىينىڭ ئەڭ ئالىي مەسئۇلىيىتىنىڭ ئۆز ھاكىمىيىتىنىڭ جىنايەتلىرىگە سۈكۈت قىلماسلىق ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. شەرقىي تۈركىستانلىقلارمۇ ئۆز كۈرىشىدە، دۈشمەننى پۈتۈن خىتاي مىللىتىگە ئەمەس، بەلكى خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ فاشىست ھاكىمىيىتىگە ۋە ئۇنىڭ مۇستەملىكىچى سىياسىتىگە قارىتىشى كېرەك. بۇ ئارقىلىق، زالىم ھاكىمىيەتكە قارشى تۇرىدىغان، ئادالەتنى سۆيىدىغان ئىنسانلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تېخىمۇ كەڭ ئىتتىپاقداشلار سېپىنى قۇرۇپ چىققىلى بولىدۇ.

3. خەلقئارا مۇناسىۋەتلەردىكى مەنپەئەت قائىدىسىنى چۈشىنىش: چومىسكىنىڭ ئانالىزلىرى شۇنى كۆرسىتىپ بېرىدۇكى، دۆلەتلەر كۆپىنچە ئەخلاق ياكى ئىنسانپەرۋەرلىك ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى ئۆزلىرىنىڭ ئىستراتېگىيىلىك ۋە ئىقتىسادىي مەنپەئەتى ئۈچۈن ھەرىكەت قىلىدۇ. نۇرغۇن دۆلەتلەرنىڭ، بولۇپمۇ مۇسۇلمان ۋە تۈرك دۆلەتلىرىنىڭ ئۇيغۇر مەسىلىسىدە سۈكۈت قىلىشى بۇنىڭ جانلىق ئىسپاتىدۇر. شۇڭا، شەرقىي تۈركىستان داۋاسى پەقەتلا ئەخلاقىي چاقىرىقلارغا تايىنىپ قالماسلىقى كېرەك. ئەكسىچە، دۇنيا دۆلەتلىرىگە شەرقىي تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقىنىڭ ئۇلارنىڭمۇ مەنپەئەتىگە (مەسىلەن، خىتاينىڭ كېڭەيمىچىلىكىنى توسۇش، يەرشارىۋى تەمىنلەش زەنجىرىنىڭ بىخەتەرلىكىنى كاپالەتلەندۈرۈش) ئۇيغۇن كېلىدىغانلىقىنى ئىستراتېگىيىلىك جەھەتتىن چۈشەندۈرۈپ بېرەلەيدىغان بىر سىياسىي لىنىيەنى تۇرغۇزۇش زۆرۈر.

قىسقىسى، نوم چومىسكىنىڭ مىراسى شەرقىي تۈركىستانلىقلارغا شۇنى ئۆگىتىدۇكى، زۇلۇمغا قارشى كۈرەشتە، ھېسسىياتقا تايانغان شۇئارلاردىن ھالقىپ، ھاكىمىيەتنىڭ ماھىيىتىنى، تەشۋىقاتنىڭ مېخانىزمىنى ۋە خەلقئارا سىياسەتنىڭ رەھىمسىز قائىدىلىرىنى سوغۇققانلىق بىلەن ئانالىز قىلىش كېرەك. پەقەت شۇنداق قىلغاندىلا، بۇ قىيىن ۋە ئۇزۇن كۈرەش يولىدا توغرا ئىستراتېگىيە بېكىتىپ، ھەقىقىي غەلىبىگە ئېرىشكىلى بولىدۇ، ئىنشائاللاھ.