تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 101 مىنۇت

بسم الله الرحمن الرحيم

ھوقۇق چوققىسىدىكى قورقۇنچ

مۇستەبىتلەرنىڭ ئۆلمەسلىك خىيالى

1-تېما: كىرىش سۆز: ھوقۇق ۋە ئۆلمەسلىك ئارزۇسى – مۇستەبىتلەرنىڭ مەڭگۈلۈك ئاجىزلىقى

مۇناسىۋەتلىك سۇلالىلەر يىلنامىسى:

• جاۋ سۇلالىسى (周朝): م.ئى. 1046-يىلىدىن م.ئى. 256-يىلىغىچە (ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ)
• چىن سۇلالىسى (秦朝): م.ئى. 221-يىلىدىن م.ئى. 206-يىلىغىچە
• خەن سۇلالىسى (汉朝): م.ئى. 206-يىلىدىن م.س. 220-يىلىغىچە
• خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتى (ماۋ زېدۇڭ دەۋرى): 1949-يىلىدىن 1976-يىلىغىچە

1.1. ھوقۇقنىڭ ماھىيىتى ۋە ئۇنىڭ ئىنسان پىسخىكىسىغا بولغان تەسىرى

مۇتلەق ھوقۇق – ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ كۈچلۈك ۋە ئەڭ خەتەرلىك مەست قىلغۇچىدۇر. ئۇ بىر شەخسنىڭ ئىرادىسىنى مىليونلىغان كىشىنىڭ تەقدىرىگە ئايلاندۇرالايدۇ، تاغلارنى يۆتكەپ، دەريالارنىڭ ئېقىشىنى ئۆزگەرتەلەيدۇ. ئەمما بۇ چەكسىز كۆرۈنگەن ھوقۇقنىڭ ئىچكى قىسمىدا، ئۇنى ئىگىلىگەن شەخسنىڭ روھىيىتىدە چوڭقۇر بوشلۇق ۋە قورقۇنچ يوشۇرۇنغان بولىدۇ. ھوقۇقنىڭ تەمىنى تېتىغان ھەربىر مۇستەبىت ئۈچۈن، دۇنيادىكى بارلىق نەرسىلەرنى كونترول قىلالايدىغانلىقىغا بولغان ئىشەنچ كۈچەيگەنسېرى، ئۆزى كونترول قىلالمايدىغان بىردىنبىر نەرسە – يەنى ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى ۋە ئۆلۈمنىڭ مۇقەررەرلىكى – ئۇلارنىڭ ئەڭ چوڭ ۋەھىمىسىگە ئايلىنىدۇ.

بۇ پىسخىكىلىق ھالەتنى چۈشىنىش ئۈچۈن، مۇستەبىتنىڭ دۇنيا قارىشىنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈشىمىز كېرەك. ئۇلار ئۆزلىرىنى ئادەتتىكى ئىنسانلاردىن ئۈستۈن, ھەتتا ئىلاھىي بىر ئىرادىنىڭ يەر يۈزىدىكى ۋەكىلى دەپ قارايدۇ. ئۇلارنىڭ ھەر بىر سۆزى قانۇن، ھەر بىر بۇيرۇقى ئىجرا قىلىنىشى شەرت بولغان ئەمر. پۈتۈن بىر ئىمپېرىيە ياكى دۆلەت ئۇلارنىڭ شەخسىي مۈلكىگە ئايلانغاندا، ئۇلار بۇ ھوقۇق ۋە بايلىقتىن مەڭگۈ ئايرىلىپ قېلىش ئېھتىماللىقىنى قوبۇل قىلالمايدۇ. ئۆلۈم ئۇلار ئۈچۈن پەقەت ھاياتلىقنىڭ ئاخىرلىشىشى بولۇپلا قالماي، بەلكى جاپا بىلەن قۇرۇپ چىققان پۈتكۈل ھۆكۈمرانلىق دۇنياسىنىڭ گۇمران بولۇشى، ئۆزلىرىنىڭ تارىخ سەھنىسىدىن مەڭگۈلۈك غايىب بولۇشى دېمەكتۇر.

شۇڭلاشقا، ئۇلارنىڭ ھاياتىنىڭ مەلۇم بىر نۇقتىسىدا، ھوقۇقنى مۇستەھكەملەش كۈرىشىدىن ئۆلۈمگە قارشى تۇرۇش كۈرىشىگە ئۆتۈش باسقۇچى باشلىنىدۇ. بۇ باسقۇچتا، ئۇلارنىڭ ئەقلىي ھۆكۈملىرى تۇمانلىشىپ، ئەڭ ئىپتىدائىي قورقۇنچلىرى ئۈستۈنلۈكنى ئىگىلەيدۇ. ئەتراپىدىكى بارلىق كىشىلەر ئۇلارنىڭ ھوقۇقى ئالدىدا تىترەپ تۇرغانلىقى ئۈچۈن، ھېچكىم ئۇلارنىڭ بۇ خىيالىي ئارزۇلىرىغا قارشى چىقىشقا جۈرئەت قىلالمايدۇ. ئەكسىچە، خوشامەتچىلەر ۋە ئالدامچىلار بۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ، مۇستەبىتنىڭ ئاجىزلىقىنى ئۆزلىرىنىڭ مەنپەئىتى ئۈچۈن ئىشلىتىشكە ئۇرۇنىدىغان ئەھۋاللار كۆرۈلۈشكە باشلايدۇ.

بۇ روھىي ئاجىزلىق تارىختىكى نۇرغۇن مۇستەبىتلەرنىڭ ئورتاق ئالاھىدىلىكىگە ئايلانغان. ئۇلار پەن-تېخنىكا، تېبابەت ۋە ھەتتا سېھىرگەرلىككىچە بولغان بارلىق ۋاسىتىلەرنى ئىشقا سېلىپ، قېرىمايدىغان، ئۆلمەيدىغان بىر ھاياتلىققا ئېرىشىشنى ئارزۇ قىلىدۇ. بۇ ئارزۇ ئۇلارنى ئەڭ ئاددىي ۋە ئەڭ قوپال ئالدامچىلىقلارغىمۇ ئىشىنىدىغان دەرىجىگە ئاپىرىپ قويىدۇ. چۈنكى ئۇلارنىڭ قۇلىقىغا كىرگەن ھەربىر «مەڭگۈلۈك ھاياتلىق» ھەققىدىكى ۋەدە، ئۇلارنىڭ قەلبىدىكى ئەڭ چوڭقۇر قورقۇنچنى يوقىتىدىغان بىردىنبىر تەسەللى بولۇپ قالىدۇ.

شۇنداق قىلىپ، دۇنيانى تىترىتىۋاتقان، مىليونلىغان كىشىنىڭ ھايات-ماماتىنى بىر ئېغىز سۆزى بىلەن بەلگىلەيدىغان بۇ ھۆكۈمدارلار، ئاخىرىدا ئۆزلىرىنىڭ ئۆلمەسلىككە بولغان ئەخمىقانە ئارزۇسىنىڭ قۇلىغا ئايلىنىپ، ئەقىلگە سىغمايدىغان ئىشلارنى قىلىدۇ ۋە تارىختا كۈلكىگە قالىدۇ. بۇ، ھوقۇقنىڭ ئىنسان تەبىئىتىنى قانچىلىك دەرىجىدە بۇرمىلايدىغانلىقىنىڭ ۋە ئەڭ كۈچلۈك ئادەمنىڭمۇ ئەڭ ئاجىز ئىنسانىي ھېسسىياتلار ئالدىدا قانچىلىك ئاجىز ئىكەنلىكىنىڭ جانلىق ئىسپاتىدۇر.

1.2. قېرىماسلىق ئىستىكى: تارىختىكى مۇستەبىتلەرنىڭ ئورتاق ئارزۇسى

چىن شىخۇاڭ (秦始皇, Qín Shǐhuáng) نىڭ ئۆلمەسلىك دورىسىنى ئىزدەش ھېكايىسى تارىختىكى بىردىنبىر مىسال ئەمەس، بەلكى ئۇ مۇستەبىتلەرنىڭ ھوقۇق چوققىسىغا چىققاندىن كېيىن دۇچ كېلىدىغان ئورتاق پىسخىكىلىق كرىزىسنىڭ جانلىق ئىپادىسىدۇر. تارىخ بېتىنى ۋاراقلىغىنىمىزدا، قەدىمكى مىسىر پىرئەۋنلىرىدىن تارتىپ رىم ئىمپېراتورلىرىغىچە، ئوتتۇرا ئەسىر پادىشاھلىرىدىن تارتىپ يېقىنقى زامان دىكتاتورلىرىغىچە نۇرغۇن ھۆكۈمرانلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ فانىي تەقدىرىگە قارشى تۇرۇش ئۈچۈن ھەرخىل ۋاسىتىلەرنى قوللانغانلىقىنى كۆرىمىز. بۇ، ھوقۇقنىڭ ماھىيىتى بىلەن ئىنسان تەبىئىتى ئوتتۇرىسىدىكى چوڭقۇر زىددىيەتنىڭ مەھسۇلىدۇر. 2025-يىلى 9-ئاينىڭ 3-كۈنى شى جىنپىڭ تارىخىدىكى ئەڭ چوڭ ھەربىي پارات ئۆتكۈزۈپ دۇنياغا كۈچ كۆرسەتتى. بۇ جەرياندا پۇتىن بىلەن پاراڭلاشقان ۋاقىتتىكى سۆزلىرى ئاشكارىلىنىپ كەتتى. ئۇلار بۈگۈنكى دۇنيا مىدېتسىنا تەرققىياتى بويىچە 150 يىلغا قەدەر ياشاش ئىمكانىيتى بارلىقى ھەققىدە پاراڭلاشقانىدى. مۇستەبىت ئۈچۈن، ئۆلۈم پەقەت بىر شەخسنىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرلىشىشى بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۇ ئۆزىنى ئىلاھىي ئورۇنغا قويۇپ قۇرۇپ چىققان پۈتكۈل دۇنيانىڭ يىمىرىلىشى دېمەكتۇر.

قەدىمكى مىسىردا، پىرئەۋنلەر ئۆزلىرىنى قۇياش ئىلاھى «را» نىڭ يەر يۈزىدىكى ئەۋلادى دەپ قارايتتى. ئۇلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئىلاھىي ھوقۇق ئىدى. شۇڭلاشقا، ئۇلارنىڭ جىسمانىي ئۆلۈمىدىن كېيىن روھىنىڭ مەڭگۈ ياشىشىغا كاپالەتلىك قىلىش پۈتكۈل دۆلەتنىڭ ئەڭ مۇھىم ۋەزىپىسىگە ئايلانغانىدى. غايەت زور ئېھراملارنىڭ ياسىلىشى، مۇرەككەپ مۇمىيالاشتۇرۇش تېخنىكىسى ۋە قەبرىگە بىللە كۆمۈلگەن چەكسىز بايلىقلارنىڭ ھەممىسى پىرئەۋننىڭ «ئاخىرەتتىكى ھاياتى»نى داۋاملاشتۇرۇش، يەنى بىر خىل شەكىلدىكى ئۆلمەسلىككە ئېرىشىش ئۈچۈن ئىدى. ئۇلارنىڭ نەزىرىدە، جىسمانىي بەدەن پەقەت ۋاقىتلىق قاچا، ئەمما ئۇلارنىڭ ئىلاھىي روھى ۋە ھوقۇقى مەڭگۈلۈك ئىدى. بۇ ئىنتىلىش چىن شىخۇاڭ نىڭ ئارزۇسى بىلەن ماھىيەتتە ئوخشاش بولۇپ، ھەر ئىككىلىسى ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى ۋاقىتنىڭ چەكلىمىسىدىن ھالقىتىپ كېڭەيتىشنى مەقسەت قىلغان.

رىم ئىمپېرىيەسىدە، بەزى ئىمپېراتورلار، مەسىلەن كالىگۇلا ۋە كوممودۇس قاتارلىقلار، ھايات ۋاقتىدىلا ئۆزلىرىنى «ئىلاھ» دەپ جاكارلاپ، خەلقتىن ئۆزلىرىگە چوقۇنۇشنى تەلەپ قىلغان. بۇ پەقەتلا ھاكاۋۇرلۇقنىڭ ئىپادىسى بولۇپ قالماستىن، بەلكى ئۆلۈمنىڭ ئاددىي ئىنسانلارغا خاس بىر ئاجىزلىق ئىكەنلىكىنى، ئۆزلىرىنىڭ بۇنىڭدىن مۇستەسنا ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاشقا ئۇرۇنۇش ئىدى. ئوتتۇرا ئەسىر ياۋروپاسىدا، نۇرغۇن پادىشاھلار ۋە ئاقسۆڭەكلەر ئالخىمىكلەر (simyager) نى يۆلەپ، ئۇلارنى «ھاياتلىق ئېلىكسىرى» (Elixir of Life) نى ياساپ چىقىشقا بۇيرۇغان. بۇ ئېلىكسىرنى ئىچكەن ئادەم قېرىمايدۇ ۋە مەڭگۈ ياشايدۇ دەپ قارىلاتتى. بۇ ئالخىمىكلەر كۆپىنچە ھالدا ئالدامچى بولسىمۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ ۋەدىلىرى ھوقۇقدارلارنىڭ قەلبىدىكى قورقۇنچنى پەسەيتىدىغان بىردىنبىر تەسەللى بولۇپ قالغانىدى.

زامانىۋى دىكتاتورلار گەرچە قەدىمكىلەرگە ئوخشاش ئوچۇق-ئاشكارا ئۆلمەسلىك دورىسىنى ئىزدەپ يۈرمىسىمۇ، ئەمما ئۇلارمۇ ئوخشاش بولمىغان شەكىللەردە بۇ ئارزۇنى ئىپادىلەيدۇ. ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ ھەيكەللىرىنى ھەممە يەرگە تىكلەيدۇ، ئۆز ئىسمىنى شەھەرلەرگە، كوچىلارغا قويىدۇ، ئۆز ئىدىيەسىنى مەڭگۈلۈك ھەقىقەت سۈپىتىدە دۆلەت ئاساسىي قانۇنىغا كىرگۈزىدۇ. بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۆزلىرىنىڭ جىسمانىي ھاياتى ئاخىرلاشقاندىن كېيىنمۇ، ئۆزلىرىنىڭ تەسىرى ۋە نامىنى مەڭگۈلۈككە قالدۇرۇشقا ئۇرۇنۇش، يەنى بىر خىل سىمۋوللۇق ئۆلمەسلىككە ئېرىشىش ئىستىكىدۇر.

دېمەك، قېرىماسلىق ۋە ئۆلمەسلىك ئىستىكى مۇستەبىتلەرنىڭ شەخسىي بىنورماللىقىلا ئەمەس، بەلكى مۇتلەق ھوقۇقنىڭ نەتىجىسىدۇر. چەكسىز ھوقۇق ئىنساننى چەكلىك ھاياتقا رازى بولالمايدىغان بىر روھىي ھالەتكە ئېلىپ كېلىدۇ. ئۇلار پۈتۈن دۇنيانى كونترول قىلالايدىغان تۇرۇقلۇق، ئۆزلىرىنىڭ تەقدىرىنى كونترول قىلالماسلىقىنى قوبۇل قىلالمايدۇ. شۇڭلاشقا، ئۇلار ئەقىلگە سىغمايدىغان، غەيرىي تەبىئىي يوللار ئارقىلىق بولسىمۇ، ۋاقىتقا ۋە تەقدىرگە جەڭ ئېلان قىلىدۇ، ئەمما بۇ جەڭنىڭ ئاخىرقى نەتىجىسى ھەمىشە مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخىرلىشىدۇ.

ھالبۇكى اللە تائالا سۈرە ئەنبىيا 34- ۋە 35-ئايەتلەردە مۇنداق دەيدۇ:

وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِّن قَبْلِكَ الْخُلْدَ ۖ أَفَإِن مِّتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ . ككُلُّ نَفۡسٖ ذَآئِقَةُ ٱلۡمَوۡتِۗ وَنَبۡلُوكُم بِٱلشَّرِّ وَٱلۡخَيۡرِ فِتۡنَةٗۖ وَإِلَيۡنَا تُرۡجَعُونَ

(ئى مۇھەممەد!) سەندىن ئىلگىرى (ئىنسانلاردىن) ھېچ كىشىنى مەڭگۈ ياشاتقىنىمىز يوق، سەن ئۆلسەڭ، ئۇلار مەڭگۈ ياشامدۇ؟ (بۇنداق بولۇشقا ئۇلار ھەرگىزمۇ مۇيەسسەر بولمايدۇ، ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئۆلىدۇ). ھەر بىر جان ئۆلۈمنىڭ تەمىنى تېتىغۇچىدۇر. سىلەرنى بىز يامانلىققا مۇپتىلا قىلىش، ياخشىلىق بېرىش ئارقىلىق سىنايمىز. سىلەر بىزنىڭ دەرگاھىمىزغا قايتىسىلەر (ئەمەلىڭلارغا يارىشا جازالايمىز)

كېسىپ ئېيتالايمىزكى، دۇنياغا تۇغۇلغان ھېچقانداق بىر ئىنسان ئۆلۈمدىن قېچىپ قۇتۇلالمايدۇ. بۇ ئىلاھىي قانۇنىيە ئالدىدا ئاجىز كەمبەغەل قۇلمۇ، كۈچلۈك ئىمپراتور پادىشاھلارمۇ ھېچقانداق ئامال قىلالمايدۇ. ھەتتا اللە نىڭ تاللىغان بەندىلىرىدىن بولغان پەيغەمبەرلەرمۇ شۇنداق.

1.3. روھىي ئاجىزلىق: ئالدانغۇچى ھۆكۈمدارلارنىڭ پىسخىكىلىق ئارقا كۆرۈنۈشى

تارىختىكى ئەڭ قۇدرەتلىك، ئەڭ ھىيلىگەر ۋە رەھىمسىز ھۆكۈمدارلارنىڭ نېمە ئۈچۈن دائىم دېگۈدەك ئەڭ ئاددىي ۋە ئەڭ قوپال ئالدامچىلىقلارغا ئىشىنىپ قېلىدىغانلىقىنى چۈشىنىش ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ روھىي دۇنياسىغا چوڭقۇر نەزەر سېلىشقا توغرا كېلىدۇ. ئۇلارنىڭ ئاسانلا ئالدىنىپ قېلىشى ئەقىلنىڭ كەمچىللىكىدىن ئەمەس، بەلكى مۇتلەق ھوقۇق پەيدا قىلغان ئۆزگىچە پىسخىكىلىق بوشلۇق ۋە ئاجىزلىقتىن كېلىپ چىقىدۇ. بۇ روھىي ئاجىزلىق بىر قانچە مۇھىم ئامىلنىڭ بىرىكىشىدىن شەكىللىنىدۇ: يالغۇزلۇق، پارانويا (گۇمانخورلۇق) ۋە نارتسىسىزم (ئۆزىگە ئاشىق بولۇش).

بىرىنچىدىن، مۇتلەق ھوقۇق مۇستەبىتنى چوقۇم يالغۇزلۇققا مەھكۇم قىلىدۇ. ئۇ ھوقۇق چوققىسىدا تۇرغاندا، ئەتراپىدىكى بارلىق كىشىلەر – ۋەزىرلەر، سەركەردىلەر، ھەتتا ئائىلە ئەزالىرىمۇ – ئۇنىڭغا سەمىمىي دوست ياكى مەسلىھەتچى بولالمايدۇ. ئۇلار يا ئۇنىڭ ھوقۇقىدىن قورقىدۇ، يا ئۇنىڭدىن مەنپەئەت ئۈمىد قىلىدۇ. شۇڭلاشقا، ھۆكۈمدارنىڭ قۇلىقىغا كىرىدىغان سۆزلەرنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك خوشامەت، ماختاش ۋە ئۇنىڭ ئاڭلاشنى خالايدىغان سۆزلىرى بولىدۇ. ھېچكىم ئۇنىڭغا «ياق» دېيىشكە، ئۇنىڭ خىيالىي ئارزۇلىرىنى رەت قىلىشقا ياكى ئۇنىڭغا ئاچچىق ھەقىقەتنى ئېيتىشقا جۈرئەت قىلالمايدۇ. بۇنداق «ئەكىس سادا ئۆيى» (echo chamber) ئىچىدە ئۇزاق ياشىغان ھۆكۈمدارنىڭ رېئاللىقنى ھېس قىلىش ئىقتىدارى بارا-بارا ئاجىزلاپ، ئۆزىنىڭ خىيالىي دۇنياسىغا پېتىپ قالىدۇ.

ئىككىنچىدىن، ھوقۇق پارانويا (گۇمانخورلۇق) نى پەيدا قىلىدۇ. مۇستەبىت ھەمىشە سۇيىقەست، ئۆزگىرىش ۋە خائىنلىقتىن ئەنسىرەپ ياشايدۇ. ئۇ ھېچكىمگە تولۇق ئىشەنمەيدۇ. بۇ دائىملىق گۇمانخورلۇق ئۇنىڭ ئەقلىي ھۆكۈملىرىنى تۇمانلاشتۇرۇۋېتىدۇ. ئۇ ئەقلىي مەسلىھەت بەرگەن ساداقەتمەن ۋەزىرلىرىدىن گۇمانلىنىپ ئۇلارنى يوقىتىشى مۇمكىن، ئەمما ئۇنىڭ ئەڭ چوڭقۇر قورقۇنچى بولغان ئۆلۈمگە «چارە» تېپىپ بېرىمەن دېگەن سېھىرگەر ياكى ئالدامچىغا ئاسانلا ئىشىنىپ كېتىدۇ. چۈنكى بۇ ئالدامچىلار ئۇنىڭ ئەقلىگە ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ھېسسىياتىغا، ئۇنىڭ ئەڭ ئىپتىدائىي قورقۇنچى ۋە ئارزۇسىغا خىتاب قىلىدۇ. قورقۇنچ ئىچىدە ياشاۋاتقان ئادەم ئۈچۈن، ھەرقانداق ئۈمىد نۇرى، گەرچە ئۇ يالغان بولسىمۇ، قۇتقۇزغۇچىدەك كۆرۈنىدۇ.

ئۈچىنچىدىن، نارتسىسىزم (ئۆز مەپتۇنلۇق) مۇستەبىتلەرنىڭ ئورتاق پىسخىكىلىق ئالاھىدىلىكىدۇر. ئۇلار ئۆزلىرىنى ئالاھىدە، تەڭدىشى يوق، ھەتتا ئىلاھىي بىر مەۋجۇتلۇق دەپ قارايدۇ. ئۇلارنىڭ نەزىرىدە، ئۆلۈم ۋە قېرىشتەك تەبىئەت قانۇنىيەتلىرى پەقەت ئادەتتىكى ئىنسانلارغىلا ماس كېلىدۇ، ئۆزلىرى بۇنىڭدىن مۇستەسنا بولۇشى كېرەك. ئۇلار «مەن شۇنچە بۈيۈك تۇرسام، قانداقمۇ ئاددىي ئادەملەردەك ئۆلۈپ كېتەي؟» دەپ ئويلايدۇ. بۇنداق ھاكاۋۇرلۇق ئۇلارنى ئۆلمەسلىكنىڭ مۇمكىنچىلىكىگە قەتئىي ئىشىنىدىغان قىلىدۇ. شۇڭلاشقا، بىرەر كىشى ئۇلارغا مەڭگۈلۈك ھاياتلىق ھەققىدە ۋەدە بەرسە، بۇ ئۇلارنىڭ ئۆزلىرى ھەققىدىكى ئۇلۇغۋار تەسەۋۋۇرىغا ماس كەلگەنلىكى ئۈچۈن، ئۇلار بۇنى تەنقىدسىز قوبۇل قىلىدۇ.

قىسقىسى، ئالدانغۇچى ھۆكۈمدارلارنىڭ پىسخىكىلىق ئارقا كۆرۈنۈشىدە يالغۇزلۇق، قورقۇنچ ۋە ھاكاۋۇرلۇق ئۆزئارا گىرەلىشىپ كەتكەن. ئۇلارنىڭ ھوقۇقى قانچە مۇتلەق بولغانسېرى، ئۇلارنىڭ روھىيىتى شۇنچە ئاجىز ۋە موھتاج بولىدۇ. ئۇلار دۇنيادىكى ئەڭ قۇدرەتلىك كىشىلەر بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە ئۆزلىرىنىڭ ئىچكى ۋەھىمىلىرىنىڭ قۇلىغا ئايلىنىپ قالىدۇ. بۇ روھىي ئاجىزلىق ئالدامچىلار ئۈچۈن ئەڭ مۇنبەت تۇپراقنى ھازىرلاپ بېرىدۇ.

1.4. خوشامەتچىلەر ۋە ئالدامچىلار: مۇستەبىتنىڭ ئاجىزلىقىدىن پايدىلانغۇچىلار

ھەر قانداق مۇستەبىتنىڭ تەختى ئەتراپىدا، ئۇنىڭ ھوقۇقىدىن يالماپ ياشايدىغان بىر توپ كىشىلەر توپلىنىدۇ. بۇلارنىڭ ئىچىدە، خوشامەتچىلەر ۋە ئالدامچىلار مۇستەبىتنىڭ روھىي ئاجىزلىقىنى ئەڭ چوڭقۇر ھېس قىلىدىغان ۋە ئۇنىڭدىن ئەڭ ئۇستىلىق بىلەن پايدىلىنىدىغان گۇرۇھتۇر. ئۇلار بىلەن مۇستەبىت ئوتتۇرىسىدا ئۆزئارا موھتاجلىققا قۇرۇلغان بىر خىل كېسەل مۇناسىۋەت شەكىللىنىدۇ: مۇستەبىت ئۆزىنىڭ قورقۇنچى ۋە خىيالىي ئارزۇلىرىنى تەسەللى قىلىدىغان يالغانلارغا موھتاج؛ ئالدامچىلار بولسا بايلىق، مەنسەپ ۋە ھوقۇققا ئېرىشىش ئۈچۈن بۇ يالغانلارنى سېتىشقا موھتاج.

بۇ ئالدامچىلارنىڭ تاكتىكىسى ئادەتتە ناھايىتى ئوخشىشىپ كېتىدۇ. بىرىنچى قەدەمدە، ئۇلار مۇستەبىتنىڭ قەلبىدىكى ئەڭ چوڭقۇر ئارزۇ – يەنى ئۆلمەسلىك ئىستىكىنى توغرا نىشانلايدۇ. ئۇلار ھەرگىزمۇ ئىمپېراتورغا ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىكى ئەمەلىي مەسىلىلەرنى ھەل قىلىش توغرىسىدا مەسلىھەت بەرمەيدۇ، بەلكى ئۇنىڭ شەخسىي قورقۇنچىنى يوقىتىدىغان، رېئاللىقتىن ھالقىغان سىرلىق ۋەدىلەرنى بېرىدۇ. شۈ فۇ (徐福, Xú Fú)نىڭ چىن شىخۇاڭغا «دېڭىزنىڭ نېرىسىدا ئۆلمەسلەر ياشايدىغان ئىلاھىي تاغلار بار» دېيىشى بۇنىڭ تىپىك مىسالى. بۇ ۋەدە چىن شىخۇاڭنىڭ ئەقلىگە ئەمەس، ئۇنىڭ ئۈمىدىگە بىۋاسىتە ھۇجۇم قىلغان.

ئىككىنچى قەدەمدە، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ سۆزلىرىگە سىرلىق ۋە ئىلاھىي بىر تۈس بېرىدۇ. ئۇلار ئۆزلىرىنى قەدىمكى كىتابلاردىكى مەخپىي بىلىملەرگە ئىگە ياكى ئىلاھلار بىلەن ئالاقە قىلالايدىغان ئالاھىدە ئىقتىدارلىق كىشىلەر قىلىپ كۆرسىتىدۇ. ئۇلار ئىشلىتىدىغان تىل مۈجىمەل، كۆپ مەنىلىك بولۇپ، ئىسپاتلاشقىمۇ، ئىنكار قىلىشقىمۇ بولمايدۇ. ئۇلارنىڭ «دورىسى» نى ياساش ياكى «ئىلاھىي تاغ» نى تېپىش جەريانى مۇرەككەپ، خەتەرلىك ۋە غايەت زور باھا تەلەپ قىلىدىغان قىلىپ تەسۋىرلىنىدۇ. بۇ، ئۇلارنىڭ ۋەدىسىنىڭ قىممىتىنى ئاشۇرۇش بىلەن بىرگە، كەلگۈسىدىكى مەغلۇبىيەت ئۈچۈن ئالدىنئالا باھانە-سەۋەب ھازىرلايدۇ. مەسىلەن، شۈ فۇ قۇرۇق قول قايتىپ كەلگەندە، ئۇ ئۆزىنىڭ يالغانچىلىقىنى ئېتىراپ قىلىشنىڭ ئورنىغا، «دېڭىزدىكى غايەت زور لەھەڭلەر» نى باھانە قىلىپ، مەغلۇبىيەتنى سىرلىق، كونترول قىلغىلى بولمايدىغان تاشقى كۈچلەرگە دۆڭگەيدۇ.

ئۈچىنچى قەدەمدە، ئۇلار مۇستەبىتنىڭ ئىشەنچىسىگە ئېرىشىش ئۈچۈن، ئۇنىڭ ھاكاۋۇرلۇقىنى ۋە ئۆزىگە بولغان چوقۇنۇشىنى قوزغىتىدۇ. ئۇلار «پەقەت سىزدەك بۈيۈك ھۆكۈمدارلا مەڭگۈلۈك ھاياتقا ئېرىشىشكە لايىق»، «بۇ ئىلاھلارنىڭ سىزگە بەرگەن ئالاھىدە پۇرسىتى» دېگەندەك سۆزلەر بىلەن ئۇنىڭ نارتسىسىزمى(ئۆز مەپتۇنلىقى)نى قاندۇرىدۇ. بۇنداق خوشامەتلەر ئالدىدا، مۇستەبىتنىڭ ھوشيارلىقى بوشىشىپ، ئالدامچىلارنى ئۆزىنىڭ ئۇلۇغلۇقىنى تونۇغان «سادىق» خىزمەتكارلار دەپ قاراشقا باشلايدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ئۇلار تەلەپ قىلغان غايەت زور بايلىق ۋە ئادەم كۈچى، مۇستەبىتنىڭ نەزىرىدە، بۇ ئىشنىڭ مۇھىملىقى ۋە ھەقىقىيلىقىنىڭ ئىسپاتىغا ئايلىنىدۇ. «ئەگەر بۇ يالغان بولسا، ئۇ قانداقمۇ شۇنچە كۆپ نەرسە تەلەپ قىلىشقا جۈرئەت قىلالىسۇن؟» دەپ ئويلايدۇ.

شۈ فۇ (徐福, Xú Fú) دەل مۇشۇنداق بىر ئۇستا ئالدامچى ئىدى. ئۇ چىن شىخۇاڭنىڭ روھىيىتىنى ئالقىنىدىكىدەك بىلەتتى. ئۇنىڭ قورقۇنچى، ئارزۇسى، ھاكاۋۇرلۇقى ۋە پارانويا (گۇمانخورلۇق)نىڭ ھەممىسىدىن پايدىلىنىپ، ئۆزى ئۈچۈن تارىختىكى ئەڭ چوڭ قېچىش پىلانىنى تۈزۈپ چىقتى. ئۇ پەقەت چىن شىخۇاڭنى ئالداپلا قالماي، بەلكى ئۇنىڭ پۈتكۈل دۆلەت بايلىقىنى ئىشلىتىپ، ئۆزى ۋە مىڭلىغان ھەمراھلىرى ئۈچۈن يېڭى بىر ھاياتلىق قۇرۇش پۇرسىتىگە ئېرىشتى. بۇ، خوشامەتچىلەر ۋە ئالدامچىلارنىڭ بىر مۇستەبىت ھاكىمىيىتىدە قانچىلىك يىراققا بارالايدىغانلىقىنىڭ ئەڭ تىپىك مىسالىدۇر.

1.5. ئۆلۈم قورقۇنچىنىڭ ھاكىمىيەتكە بولغان تەسىرى: سىياسەت ۋە قارارلاردىكى ئەقىلسىزلىق

بىر مۇستەبىتنىڭ ئۆلۈمدىن بولغان شەخسىي قورقۇنچى پەقەت ئۇنىڭ ئۆزىگىلا تەسىر قىلىپ قالمايدۇ، بەلكى ئۇ پۈتكۈل دۆلەتنىڭ سىياسىتى، ئىقتىسادى ۋە ئىجتىمائىي ھاياتىغا چوڭقۇر ۋە ھالاكەتلىك تەسىرلەرنى ئېلىپ كېلىدۇ. ھۆكۈمدارنىڭ ئەقلىي ھۆكۈملىرى ئۇنىڭ شەخسىي ۋەھىمىلىرى تەرىپىدىن تۇتقۇن قىلىنغاندا، دۆلەتنىڭ قارارلىرىمۇ ئەقىل ۋە منطىقىدىن چەتنەپ، خىيالىي ۋە زىيانلىق يۆنىلىشكە قاراپ ماڭىدۇ. بۇنىڭ ئاقىۋەتلىرى كۆپىنچە ھالدا غايەت زور بايلىقنىڭ ئىسراپ بولۇشى، ئىقتىدارلىق كىشىلەرنىڭ چەتكە قېقىلىشى ۋە دۆلەتنىڭ ئۇزاق مۇددەتلىك مۇقىملىقىنىڭ خەۋپ ئاستىدا قېلىشى بىلەن نەتىجىلىنىدۇ.

بىرىنچىدىن، دۆلەتنىڭ بايلىقى ۋە بايلىق مەنبەلىرى غايەت زور دەرىجىدە ئىسراپ قىلىنىدۇ. چىن شىخۇاڭنىڭ ئۆلمەسلىك دورىسىنى ئىزدەش ئۈچۈن قىلغان سەرپىياتلىرىنى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرەيلى. شۈ فۇ نىڭ ئىككى قېتىملىق دېڭىز سەپىرى ئۈچۈن ياسالغان غايەت زور كېمە فىلوتلىرى، ئۇنىڭغا بېرىلگەن سان-ساناقسىز ئالتۇن-كۈمۈشلەر، سەپەرگە ئېلىپ چىقىلغان مىڭلىغان ياش ئوغۇل-قىز ۋە ھۈنەرۋەنلەرنىڭ تەمىناتى – بۇلارنىڭ ھەممىسى دۆلەت خەزىنىسىدىن ۋە خەلقنىڭ قان-تەرىدىن كەلگەن ئىدى. بۇ بايلىقلار ئەسلىدە سۇچىلىق قۇرۇلۇشلىرىنى ياساش، ئاچارچىلىققا تاقابىل تۇرۇش، چېگرا مۇداپىئەسىنى كۈچەيتىش ياكى خەلقنىڭ تۇرمۇشىنى ياخشىلاشقا ئىشلىتىلگەن بولسا، چىن سۇلالىسىنىڭ ھاياتىنى ئۇزارتقان بولاتتى. ئەمما بۇ بايلىقلارنىڭ ھەممىسى بىر ھۆكۈمدارنىڭ ئەخمىقانە خىيالى ئۈچۈن دېڭىزغا تاشلانغان تاشتەك غايىب بولدى. بۇ، بىر شەخسنىڭ قورقۇنچىنىڭ پۈتۈن بىر مىللەتنىڭ ئىقتىسادىنى قانداق ۋەيران قىلالايدىغانلىقىنىڭ ئېچىنىشلىق مىسالىدۇر.

ئىككىنچىدىن، دۆلەتنى ئىدارە قىلىشتا ئەقىلنىڭ ئورنىنى خوشامەت ۋە ئالدامچىلىق ئىگىلەيدۇ. مۇستەبىت ئۆلمەسلىك خىيالىغا پېتىپ قالغاندا، ئۇ ئەقلىي مەسلىھەت بەرگەن، ھەقىقەتنى سۆزلىگەن ۋەزىرلەرنى «كۆڭۈلسىز» ۋە «ساداقەتسىز» دەپ قاراپ، ئۇلارنى ۋەزىپىسىدىن ئېلىپ تاشلايدۇ، سۈرگۈن قىلىدۇ ياكى ئۆلتۈرىدۇ. ئۇلارنىڭ ئورنىنى بولسا ئىمپېراتورنىڭ كۆڭلىنى ئاۋۇلايدىغان، ئۇنىڭ خىياللىرىغا جۆر بولىدىغان خوشامەتچىلەر ۋە سېھىرگەرلەر ئىگىلەيدۇ. بۇنىڭ بىلەن ھۆكۈمەت ئىچىدە «تەتۈر يوقىتىش» (reverse selection) يۈز بېرىپ، ئەڭ قابىلىيەتسىز، ئەڭ ۋىجدانسىز كىشىلەر يۇقىرى مەنسەپلەرگە ئۆرلەيدۇ. چىن شىخۇاڭ دەۋرىدىكى «كىتاب كۆيدۈرۈش ۋە ئۆلىمالارنى تىرىك كۆمۈش» ۋەقەسىنىڭ بىر قىسمى دەل ئۇنىڭ ئۆلمەسلىك ئىزدەش ھەرىكىتىنى تەنقىد قىلغان ياكى گۇمانلانغان زىيالىيلارنى جازالاش بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى. بۇنداق سىياسىي مۇھىتتا، دۆلەتنىڭ مۇھىم قارارلىرىنى ئېلىشتا پەن، تەجرىبە ۋە ئەقىلنىڭ ئورنىنى خۇراپاتلىق ۋە شەخسىي ھېسسىيات ئىگىلەيدۇ.

ئۈچىنچىدىن، مۇستەبىتنىڭ ئۆلمەسلىككە بولغان ئۈمۈدى ھەمىشە مۇقىم بىر ۋارىسلىق مېخانىزمىنى بەرپا قىلىشقا سەل قاراشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. چۈنكى ئۇ ئۆزىنى مەڭگۈ ياشايمەن دەپ ئويلىغاچقا، ئۆزىدىن كېيىنكى ئىشلارنى ئورۇنلاشتۇرۇشقا ئالدىرىمايدۇ ياكى خالىمايدۇ. چىن شىخۇاڭ ئۆمرىنىڭ ئاخىرىغىچە رەسمىي ۋەلىئەھىدى تەيىنلىمىگەن. ئۇنىڭ تۇيۇقسىز ئۆلۈمى شۇ ھامان ساراي ئىچىدە غايەت زور ھوقۇق تالىشىش كرىزىسىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. ۋەزىر لى سى ۋە خواجا جاۋ گاۋلار سۇيىقەست قىلىپ، ئۇنىڭ ئەسلىدىكى ۋەسىيىتىنى ئۆزگەرتىپ، ئىقتىدارلىق چوڭ ئوغلى فۇ سۇنى ئۆلتۈرۈپ، ئورنىغا ئاجىز ۋە قابىلىيەتسىز كىچىك ئوغلى خۇ خەينى تەختكە چىقاردى. بۇنىڭ نەتىجىسىدە چىن سۇلالىسى قۇرۇلۇپ ئاران 15 يىلدىن كېيىن، ئىچكى قالايمىقانچىلىق ۋە دېھقانلار قوزغىلاڭلىرى ئىچىدە گۇمران بولدى.

شۇنداق قىلىپ، بىر مۇستەبىتنىڭ مەڭگۈ ياشاش ئارزۇسى، ئەكسىچە ئۆزى جاپا بىلەن قۇرۇپ چىققان ئىمپېرىيەنىڭ ئۆمرىنى قىسقارتىدىغان ئەڭ چوڭ ئامىلغا ئايلىنىدۇ. ئۇنىڭ شەخسىي قورقۇنچى پۈتكۈل دۆلەتنى ئەقىلسىزلىك ۋە ھالاكەت يولىغا باشلايدۇ. بۇ، ھوقۇقنىڭ چەكلىمىگە ئۇچرىمىغاندا، ئۇنىڭ ئىگىسىنى ۋە ئۇ ھۆكۈمرانلىق قىلغان خەلقنى قانداق پاجىئەلەرگە دۇچار قىلىدىغانلىقى ھەققىدىكى تارىخنىڭ بىزگە بەرگەن ئەڭ ئاچچىق ۋە چوڭقۇر ساۋىقىدۇر.

---

2-تېما: چىن شىخۇاڭ: بىرلىككە كەلتۈرگۈچى ۋە زالىم – خىتاي تارىخىدىكى ئەڭ چوڭ مۇستەبىت

2.1. يەتتە بەگلىكنى بىرلىككە كەلتۈرۈش

مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى ئۈچىنچى ئەسىردە، كەلگۈسىدىكى خىتاي زېمىنى نەچچە يۈز يىل داۋاملاشقان قانلىق ئۇرۇشلار بىلەن پارچىلىنىپ كەتكەن ئىدى. بۇ دەۋر تارىختا «ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرى» (战国时代) دەپ ئاتالغان بولۇپ، يەتتە چوڭ بەگلىك (چىن، چۇ، چى، يەن، خەن، جاۋ، ۋېي) ئۈزلۈكسىز ھالدا بىر-بىرى بىلەن ھۆكۈمرانلىق تالىشىپ، خەلقنى ئېغىر ئازاب-ئوقۇبەتكە گىرىپتار قىلغانىدى. دەل مۇشۇنداق قالايمىقانچىلىق ۋە ۋەھىمە ئىچىدە، غەربتىكى چىن بەگلىكىنىڭ ياش ھۆكۈمدارى يىڭ جېڭ (嬴政) تارىخ سەھنىسىگە چىقتى. ئۇ پەقەت 13 يېشىدا تەختكە ئولتۇرغان بولسىمۇ، بالدۇرلا ئۆزىنىڭ رەھىمسىزلىكى، ھىيلىگەرلىكى ۋە چەكسىز ھوقۇق ئىستىكى بىلەن باشقىلاردىن پەرقلىنىپ تۇراتتى.

يىڭ جېڭ(嬴政) نىڭ قول ئاستىدا، چىن بەگلىكى قانۇنچىلاردىن شاڭ ياڭ (商鞅) يولغا قويغان قاتتىق ئىسلاھاتلار ئارقىلىق، ھەربىي جەھەتتە ئەڭ كۈچلۈك، ئىنتىزامى ئەڭ چىڭ دۆلەتكە ئايلانغانىدى. ئۇلارنىڭ ئىدىيەسى ناھايىتى ئاددىي ئىدى: دۆلەتنىڭ بىردىنبىر مەقسىتى قوشۇننى كۈچەيتىش ۋە جەڭدە غەلىبە قىلىش. بۇ ئىدىيە يىڭ جېڭ(嬴政) نىڭ قەلبىدىكى پۈتۈن «ئاسمان ئاستى天下»نى بويسۇندۇرۇش ئارزۇسى بىلەن مۇكەممەل بىرلەشتى. ئۇ ئۆزىنىڭ ۋەزىرلىرى لى سى (李斯) ۋە ھەربىي سەركەردىلىرى ۋاڭ جيەن (王翦) قاتارلىقلارنىڭ ياردىمى بىلەن، مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 230-يىلىدىن باشلاپ، باشقا ئالتە بەگلىكنى يۇتۇۋېلىش ئۇرۇشىنى باشلىدى. بۇ ئون يىلغا يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە، ئۇ بىر-بىرلەپ خەن، جاۋ، ۋېي، چۇ، يەن ۋە چى بەگلىكلىرىنى يوقىتىپ، تارىختا مىسلى كۆرۈلمىگەن بىر ئىمپېرىيە قۇرۇپ چىقتى.

مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 221-يىلى، يىڭ جېڭ ئۆزىنى ئەمدى ئاددىي بىر «بەگ» (王) ئەمەس، بەلكى قەدىمكى رىۋايەتلەردىكى ئۈچ پادىشاھ (三皇) ۋە بەش خاقان (五帝) دىنمۇ ئۇلۇغ دەپ جاكارلاپ، ئۆزىگە «خۇاڭدى» (皇帝)، يەنى تۇنجى «ئىمپېراتور» دېگەن نامنى بەردى. بۇ نام ئۇنىڭ پەقەت بىر ھۆكۈمدار ئەمەس، بەلكى ئىلاھىي بىر مەۋجۇتلۇق ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن ئىجاد قىلىنغانىدى. ئۇنىڭ قۇرغان چىن سۇلالىسى گەرچە ئاران 15 يىل داۋام قىلغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ بىرلىككە كەلتۈرۈش جەريانى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى ھۆكۈمرانلىق ئۇسۇللىرى كېيىنكى ئىككى مىڭ يىللىق خىتاي ئىمپېرىيە تارىخىنىڭ ئاساسىنى تىكلىدى.

بۇ غايەت زور مۇۋەپپەقىيەت ئۇنىڭ قەلبىدە چەكسىز ئىپتىخارلىق ۋە ئۆزىگە بولغان چوقۇنۇشنى پەيدا قىلدى. ئۇ ئۆزىنى تارىختىكى ھېچقانداق ھۆكۈمدار بىلەن سېلىشتۇرغىلى بولمايدىغان، تەڭدىشى يوق بىر شەخس دەپ قارايتتى. ئۇ قۇرغان بۇ ئىمپېرىيە، ئۇنىڭ نەزىرىدە، ئۆزىنىڭ ئەقىل-پاراسىتى ۋە كۈچ-قۇدرىتىنىڭ مەڭگۈلۈك ئابىدىسى بولۇشى كېرەك ئىدى. ئەمما دەل مۇشۇنداق ھوقۇق چوققىسىغا چىققان پەيتتە، ئۇمۇ بارلىق ئىنسانلار دۇچ كېلىدىغان رېئاللىق – يەنى قېرىش ۋە ئۆلۈشنىڭ سايىسىنى ھېس قىلىشقا باشلىدى.

ئۇنىڭ پۈتۈن دۇنيانى بويسۇندۇرغان قۇدرىتى، ئۆلۈمدىن ئىبارەت بۇ ھەقىقەت ئالدىدا ئاجىز كېلەتتى. بۇ ئېچىنىشلىق رېئاللىق ئۇنى چىدىغۇسىز بىر روھىي ئازابقا سالدى. ئۇ ئۆزى قۇرغان بۇ شان-شەرەپلىك دۇنيادىن ئايرىلىپ قېلىشنى تەسەۋۋۇرمۇ قىلالمايتتى. شۇنىڭ بىلەن، ئۇنىڭ ھاياتىنىڭ ئىككىنچى يېرىمى، يەر يۈزىدىكى ھۆكۈمرانلىقنى مۇستەھكەملەش بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۆلۈمگە قارشى تۇرۇپ، مەڭگۈلۈك ھاياتلىققا ئېرىشىشنىڭ يوللىرىنى ئىزدەش بىلەن ئۆتتى. بۇ ئارزۇ ئاخىرىدا ئۇنى تارىختىكى ئەڭ چوڭ ئالدامچىلىقلارنىڭ بىرىنىڭ قۇربانىغا ئايلاندۇردى.

2.2. بىرلىككە كەلگەن ئىمپېرىيە: ئۆلچەم، پۇل ۋە يېزىق ئىسلاھاتى

چىن شىخۇاڭ ئالتە بەگلىكنى ھەربىي كۈچ بىلەن بويسۇندۇرۇپ بولغاندىن كېيىن، ئۇنىڭ ئالدىدا تېخىمۇ مۇرەككەپ ۋە قىيىن بىر ۋەزىپە تۇراتتى: يەنى، بۇ زېمىنى كەڭ، مەدەنىيىتى كۆپ خىل، ئەسىرلەر بويى بىر-بىرىگە دۈشمەن بولۇپ كەلگەن رايونلارنى ھەقىقىي مەنىدىكى بىر پۈتۈن، بىر ئىمپېرىيەگە ئايلاندۇرۇش. ئۇ پەقەت قورال كۈچىگىلا تايىنىشنىڭ ھۆكۈمرانلىقنى ئۇزاققا ئاپىرالمايدىغانلىقىنى چوڭقۇر ھېس قىلاتتى. شۇڭلاشقا، ئۇ ھاكىمىيەتنى مۇستەھكەملەش، ئىمپېرىيەنىڭ ھەرقايسى جايلىرىنى بىر-بىرىگە زىچ باغلاش ۋە مەركىزىي ھۆكۈمەتنىڭ مۇتلەق كونتروللۇقىنى ئورنىتىش ئۈچۈن بىر قاتار كەڭ كۆلەملىك ۋە رادىكال ئىسلاھاتلارنى يولغا قويدى. بۇ ئىسلاھاتلارنىڭ يادروسى بىرلىككە كەلتۈرۈش ئىدى.

بىرىنچىدىن، ئۇ پۈتۈن ئىمپېرىيە مىقياسىدا ئۆلچەم بىرلىكلىرىنى (度量衡, dùliánghéng) بىرلىككە كەلتۈردى. ئىلگىرى ھەر بىر بەگلىكنىڭ ئۆزىگە خاس ئۇزۇنلۇق، ھەجىم ۋە ئېغىرلىق ئۆلچەملىرى بار بولۇپ، بۇ سودا-سېتىق، باج يىغىش ۋە قۇرۇلۇش ئىشلىرىغا زور قىيىنچىلىق ئېلىپ كېلەتتى. چىن شىخۇاڭ بۇ قالايمىقانچىلىققا خاتىمە بېرىپ، مەركىزىي ھۆكۈمەت ياسىغان ئۆلچەملىك ئۆلچەش ئەسۋابلىرىنى پۈتۈن مەملىكەتكە تارقاتتى. بۇنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىم ئىسلاھاتلارنىڭ بىرى «ھارۋىلارنىڭ ئوق ئارىلىقىنى بىرلىككە كەلتۈرۈش» (车同轨, chē tóng guǐ) ئىدى. ئىلگىرى ھەر قايسى بەگلىكلەردىكى يوللارنىڭ كەڭلىكى ئوخشاش بولمىغاچقا، بىر بەگلىكنىڭ ھارۋىسى يەنە بىر بەگلىكنىڭ يولىدا راۋان ماڭالمايتتى. بۇ ئىسلاھات ئارقىلىق، پۈتۈن ئىمپېرىيەدىكى يوللار ئۆلچەملىك ياسىلىپ، ھەربىي قىسىملارنىڭ يۆتكىلىشى ۋە ماللارنىڭ توشۇلۇشىغا زور قۇلايلىق يارىتىلدى.

ئىككىنچىدىن، ئۇ پۇل سىستېمىسىنى ئىسلاھ قىلدى. ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرىدە، ھەر قايسى بەگلىكلەر ئۆزلىرىنىڭ پۇلىنى قۇيىدىغان بولۇپ، پۇللارنىڭ شەكلى (پىچاق شەكىللىك، گۈرەك شەكىللىك، قۇلۇلە شەكىللىك) ۋە قىممىتى ھەر خىل ئىدى. بۇ ئىقتىسادىي ئالاقىنى ئېغىر دەرىجىدە چەكلەپ قوياتتى. چىن شىخۇاڭ بۇلارنىڭ ھەممىسىنى بىكار قىلىپ، پۈتۈن ئىمپېرىيەدە ئۆلچەملىك، يۇمىلاق شەكىللىك، ئوتتۇرىسىدا تۆت بۇرجەك تۆشۈكى بار مىس پۇل – «بەن لياڭ پۇلى» (半两钱, bàn liǎng qián) نى يولغا قويدى. بۇ، خىتاي تارىخىدىكى تۇنجى بىرلىككە كەلگەن پۇل بولۇپ، ئۇنىڭ ئاساسىي شەكلى كېيىنكى ئىككى مىڭ يىلغا يېقىن ۋاقىت داۋاملاشتى. بىرلىككە كەلگەن پۇل ئىمپېرىيەنىڭ ئىقتىسادىي تومۇرىنى تۇتاشتۇرۇپ، مەركىزىي ھۆكۈمەتنىڭ باج يىغىشى ۋە ئىقتىسادنى كونترول قىلىشىنى كۈچەيتتى.

ئۈچىنچى ۋە ئەڭ مۇھىمى، ئۇ يېزىقنى بىرلىككە كەلتۈردى (书同文, shū tóng wén). ئىلگىرى ھەر قايسى بەگلىكلەردە ئوخشاش بىر خەتنىڭ يېزىلىشىدا ئازدۇر-كۆپتۇر پەرقلەر مەۋجۇت بولۇپ، بۇ ھۆكۈمەتنىڭ پەرمانلىرىنىڭ توغرا يەتكۈزۈلۈشى ۋە قانۇنلارنىڭ بىردەك ئىجرا قىلىنىشىغا توسقۇنلۇق قىلاتتى. باش ۋەزىر لى سى (李斯) نىڭ يېتەكچىلىكىدە، چىن ھۆكۈمىتى ئىلگىرىكى مۇرەككەپ يېزىقلارنى ئاساس قىلىپ، تېخىمۇ ئۆلچەملىك ۋە ئاددىي بولغان «كىچىك تامغا يېزىقى» (小篆, xiǎozhuàn) نى ئىجاد قىلىپ، ئۇنى پۈتۈن ئىمپېرىيەنىڭ رەسمىي يېزىقى قىلىپ بېكىتتى. بۇ ئىسلاھات پەقەت ئالاقىنى ئاسانلاشتۇرۇپلا قالماي، تېخىمۇ مۇھىمى، ئىدىيە ۋە مەدەنىيەتنىڭ بىرلىكى ئۈچۈن ئاساس سالدى. ئىمپېراتورنىڭ ھەر بىر بۇيرۇقى، ھەر بىر قانۇنى زېمىننىڭ قەيېرىگە بارمىسۇن، ئوخشاش بىر مەنىدە چۈشىنىلىدىغان بولدى.

بۇ ئىسلاھاتلار چىن شىخۇاڭنىڭ پەۋقۇلئاددە دۆلەت ئىدارە قىلىش ئىقتىدارىنى ۋە ئۇزاقنى كۆرەرلىكىنى نامايان قىلغان. گەرچە بۇ ئىسلاھاتلار رەھىمسىز ۋاسىتىلەر بىلەن ئىجرا قىلىنغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇلار كېيىنكى خىتاي سۇلالىلىرى ئۈچۈن بىرلىككە كەلگەن دۆلەتنىڭ ئاساسىنى تۇرغۇزۇپ بەردى. لېكىن شۇنىمۇ ئۇنتۇماسلىق كېرەككى، بۇ بىرلىككە كەلتۈرۈشنىڭ ئاخىرقى مەقسىتى خەلققە قۇلايلىق يارىتىش ئەمەس، بەلكى ئىمپېراتورنىڭ چەكسىز ھوقۇقىنى ھېچقانداق توسالغۇسىز ھالدا ئىمپېرىيەنىڭ ھەر بىر بۇلۇڭ-پۇچقاقلىرىغىچە يەتكۈزۈش ئىدى.

2.3. ئۇلۇغ قۇرۇلۇشلار: سەددىچىن سېپىلى ۋە غايەت زور مازار

ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئۇلۇغلۇقىنى ۋە قۇدرىتىنى نامايان قىلىش، ھەم دۈشمەنلەرنى قورقۇتۇش، ھەم پۇقرالارنى بويسۇندۇرۇش ئۈچۈن، چىن شىخۇاڭ ئىنسانىيەت تارىخىدا ئاز كۆرۈلىدىغان غايەت زور قۇرۇلۇشلارنى باشلىدى. بۇ قۇرۇلۇشلار ئۇنىڭ چەكسىز ئىرادىسىنىڭ ۋە ئىمپېرىيەنىڭ بايلىقىنى خالىغانچە ئىشلىتەلەيدىغان قۇدرىتىنىڭ سىمۋولى ئىدى. بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ مەشھۇرلىرى سەددىچىن سېپىلى ۋە ئۇنىڭ ئۆزى ئۈچۈن ياساتقان غايەت زور يەر ئاستى مازىرىدۇر. بۇ ئىككى قۇرۇلۇش ئۇنىڭ ھايات ۋاقتىدىكى دۇنيانى ۋە ئۆلگەندىن كېيىنكى دۇنيانى بىرلا ۋاقىتتا كونترول قىلىشقا بولغان كۈچلۈك ئارزۇسىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ.

سەددىچىن سېپىلى (长城, Chángchéng) نى چىن شىخۇاڭ پۈتۈنلەي يېڭىدىن ياساپ چىقمىغان. ئۇ ئىلگىرىكى ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرىدە شىمالدىكى يەن، جاۋ ۋە چىن بەگلىكلىرى شىمالدىكى كۆچمەن چارۋىچى خەلقلەرنىڭ، بولۇپمۇ ھونلار (匈奴) نىڭ ھۇجۇمىدىن مۇداپىئەلىنىش ئۈچۈن ياسىغان ئۈزۈك-يۇلۇق سېپىللارنى تۇتاشتۇرۇپ، ئۇنى مۇستەھكەملەپ، غايەت زور بىر مۇداپىئە سىستېمىسىغا ئايلاندۇرغان. بۇ قۇرۇلۇشقا نەچچە يۈز مىڭلىغان دېھقانلار، ئەسكەرلەر ۋە مەھبۇسلار مەجبۇرىي ئەمگەككە سېلىنغان. خىزمەت شارائىتى ئىنتايىن جاپالىق، تەمىنات يېتەرسىز بولغاچقا، سان-ساناقسىز كىشىلەر ھارغىنلىق، ئاچلىق ۋە كېسەللىكتىن ئۆلۈپ كەتكەن. شۇڭلاشقا، بۇ سېپىل كېيىنكى ئەۋلادلار تەرىپىدىن «يەر يۈزىدىكى ئەڭ ئۇزۇن قەبرىستانلىق» دەپمۇ ئاتالغان. بۇ قۇرۇلۇش گەرچە ئىمپېرىيەنىڭ شىمالىي چېگراسىنى مەلۇم دەرىجىدە مۇقىملاشتۇرغان بولسىمۇ، ئۇنىڭغا كەتكەن ئىنسان ھاياتى ۋە ماددىي بايلىقنىڭ بەدىلى ئىنتايىن ئېغىر بولغان.

ئەگەر سەددىچىن سېپىلى ئۇنىڭ تىرىك ۋاقتىدىكى ئىمپېرىيەسىنى قوغداش ئۈچۈن ياسالغان بولسا، ئۇنىڭ لىشەن تېغى باغرىدىكى مازىرى (秦始皇陵, Qín Shǐhuáng líng) ئۇنىڭ ئۆلگەندىن كېيىنكى دۇنيادىكى ھۆكۈمرانلىقىنى داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن لايىھەلەنگەن. بۇ قۇرۇلۇش ئۇ تەختكە چىققان ۋاقىتتىلا باشلانغان بولۇپ، 38 يىل داۋاملاشقان ۋە ئەڭ يۇقىرى چەكتە 700 مىڭدىن ئارتۇق ئادەم ئىشلىگەن. قەبرە ئىچى پۈتۈن چىن ئىمپېرىيەسىنىڭ كىچىكلىتىلگەن مودېلى قىلىپ ياسالغان. تارىخىي خاتىرىلەرگە ئاساسلانغاندا، قەبرە ئىچىدە سىمابتىن ياسالغان دەريا ۋە دېڭىزلار ئېقىپ تۇرغان، ئۆگزىسىگە جەۋھەرلەردىن ئاسمان جىسىملىرى نەقىش قىلىنغان، ھەمدە قەبرىگە كىرگەنلەرنى ئۆلتۈرىدىغان مېخانىك ئوقيالار ئورنىتىلغان. بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۇنىڭ ئۆلگەندىن كېيىنمۇ ھايات ۋاقتىدىكىدەك ھەشەمەت ۋە ھوقۇق ئىچىدە ياشاشنى ئارزۇ قىلغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.

بۇ مازارنىڭ ئەڭ ھەيران قالارلىق قىسمى ئۇنىڭ يەر ئاستى قوشۇنى – لەشكەر-ئات ھەيكەللىرى (兵马俑, Bīngmǎyǒng) دۇر. ھازىرغىچە قېزىۋېلىنغان ئۈچ چوڭ ئورەكتە مىڭلىغان ساپالدىن ياسالغان، ھەقىقىي ئادەم ۋە ئات چوڭلۇقىدىكى ئەسكەر، ئوفىتسېر ۋە جەڭ ھارۋىلىرى تىزىلغان. بۇ ئەسكەرلەرنىڭ ھەر بىرىنىڭ يۈز ئىپادىسى، چاچ پاسونى ۋە كىيىملىرى ئوخشىمايدۇ، بۇ ئۇلارنىڭ ھەقىقىي چىن ئەسكەرلىرىنىڭ ئوبرازىغا ئاساسەن ياسالغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ غايەت زور يەر ئاستى ئارمىيەسى چىن شىخۇاڭنىڭ ئۆلگەندىن كېيىنكى دۇنيادىمۇ ئۆزىنىڭ ئىمپېرىيەسىنى قوغداش ۋە بويسۇندۇرۇشنى داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن تەييارلانغانىدى. بۇ قۇرۇلۇشلار ئۇنىڭ ھوقۇققا بولغان چەكسىز ئىنتىلىشىنىڭ ۋە ئۆلۈمدىن كېيىنمۇ ھۆكۈمرانلىقىنى داۋاملاشتۇرۇشقا بولغان ساراڭلارچە ئارزۇسىنىڭ ئەڭ يارقىن نامايەندىسىدۇر.

2.4. زۇلۇم ۋە باستۇرۇش: كىتاب كۆيدۈرۈش ۋە ئۆلىمالارنى تىرىك كۆمۈش

چىن شىخۇاڭنىڭ ھۆكۈمرانلىقى پەقەت فىزىكىلىق بىرلىككە كەلتۈرۈش بىلەنلا چەكلەنمىدى، ئۇ تېخىمۇ ئىلگىرىلەپ پۈتكۈل ئىمپېرىيەنىڭ ئىدىيەسىنى ۋە پىكرىنى بىرلىككە كەلتۈرۈشنى مەقسەت قىلدى. ئۇنىڭ نەزىرىدە، ئوخشىمىغان پىكىرلەر، بولۇپمۇ ئۆتمۈشنى مەدھىيىلەپ، ھازىرقى ھاكىمىيەتنى تەنقىد قىلىدىغان ئىدىيەلەر، ئۇنىڭ مۇتلەق ھوقۇقىغا قارىتىلغان ئەڭ چوڭ تەھدىت ئىدى. بۇ ئىدىيەۋى تەھدىتكە تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن، ئۇ تارىختىكى ئەڭ ۋەھشىي مەدەنىيەت باستۇرۇش ھەرىكەتلىرىنىڭ بىرىنى – «كىتاب كۆيدۈرۈش ۋە ئۆلىمالارنى تىرىك كۆمۈش» (焚书坑儒, fén shū kēng rú) نى ئېلىپ باردى.

بۇ ۋەقەنىڭ كېلىپ چىقىشىغا چىن ئوردىسىدىكى ئىدىيەۋى كۈرەش سەۋەب بولغان. چىن سۇلالىسىنىڭ دۆلەت ئىدىيەسى قانۇنچىلىق (法家, Fǎjiā) ئىدى. قانۇنچىلار قاتتىق قانۇن ئارقىلىق دۆلەتنى ئىدارە قىلىشنى، ئىمپېراتورنىڭ ھوقۇقىنى ئەڭ يۇقىرى چەكتە مۇتلەقلەشتۈرۈشنى تەشەببۇس قىلاتتى. ئۇلارغا قارشى تەرەپتە بولسا كۇڭزىچىلىق (儒家, Rújiā) ئۆلىمالىرى تۇراتتى. ئۇلار ئەخلاق، ئىنسانپەرۋەرلىك ۋە ئەنئەنىنى ھۆرمەتلەش ئارقىلىق دۆلەتنى ئىدارە قىلىشنى، بولۇپمۇ قەدىمكى جاۋ سۇلالىسىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى ئۈلگە قىلىشنى تەشەببۇس قىلاتتى. بۇ ئۆلىمالار دائىم «ئۆتمۈشنى ئۈلگە قىلىپ، بۈگۈننى تەنقىد قىلىش» ئارقىلىق چىن شىخۇاڭنىڭ زالىملىقىغا نارازىلىقىنى بىلدۈرەتتى.

مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 213-يىلى، بىر ئوردا زىياپىتىدە، چۇن يۈيۆ (淳于越) ئىسىملىك بىر كۇڭزىچى ئالىم ئورنىدىن تۇرۇپ، ئىمپېراتورنىڭ مەركەزلىشىش سىياسىتىنى تەنقىد قىلىپ، قەدىمكى جاۋ سۇلالىسىدىكىدەك تۇغقانلىرىغا زېمىن تەقسىم قىلىپ بېرىش تۈزۈمىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈشنى تەلەپ قىلدى. بۇ سۆز باش ۋەزىر لى سى 李 斯 (Lǐ Sī) نىڭ قاتتىق غەزىپىنى قوزغىدى. لى سى ئىمپېراتورغا خەت سۇنۇپ مۇنداق دېدى: «بۈگۈنكى كۈندە ئۆلىمالار ھازىرقى زاماننى ئۆگەنمەي، قەدىمكىنى ئۆگىنىپ، ھازىرقى دەۋرنى قارىلايدۇ… ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ شەخسىي تەلىماتلىرىنى ئىشلىتىپ، دۆلەتنىڭ قانۇن-پەرمانلىرىنى ئىنكار قىلىدۇ. ئەگەر بۇنى چەكلىمىسەك، ئىمپېراتورنىڭ ھوقۇقى ئاجىزلاپ، دۆلەتتە گۇرۇھۋازلىق ئەۋج ئالىدۇ». ئۇ ئىمپېراتورغا چىن سۇلالىسىنىڭ تارىخىي خاتىرىلىرىدىن باشقا بارلىق تارىخ كىتابلىرىنى، شۇنداقلا يۈز خىل ئىدىيەگە ئائىت پەلسەپە كىتابلىرىنى (بولۇپمۇ كۇڭزىچىلىق ئەسەرلىرىنى) كۆيدۈرۈۋېتىشنى، پەقەت تېبابەت، دورىگەرلىك، پالچىلىق ۋە دېھقانچىلىققا ئائىت كىتابلارنىلا ساقلاپ قېلىشنى تەكلىپ بەردى. چىن شىخۇاڭ بۇ تەكلىپنى دەرھال قوبۇل قىلىپ، پەرمان چۈشۈردى. بۇ، خىتاي تارىخىدىكى بىر قېتىملىق غايەت زور مەدەنىيەت قىرغىنچىلىقى بولۇپ، نۇرغۇنلىغان قىممەتلىك قەدىمكى ئەسەرلەر مەڭگۈلۈك يوقاپ كەتتى.

«ئۆلىمالارنى تىرىك كۆمۈش» ۋەقەسى بىر يىلدىن كېيىن يۈز بەردى. بۇ چاغدا چىن شىخۇاڭ ئۆلمەسلىك دورىسىنى ئىزدەۋاتقان بولۇپ، نۇرغۇن داخانلار ۋە سېھىرگەرلەر (方士, fāngshì) ئۇنى ئالداپ، زور مىقداردا پۇل ئېلىپ قېچىپ كەتكەن. بۇنىڭدىن قاتتىق غەزەپلەنگەن ئىمپېراتور پايتەختتىكى بارلىق ئۆلىمالارنى تەكشۈرۈشنى بۇيرۇدى. تەكشۈرۈش جەريانىدا، بەزى ئۆلىمالارنىڭ ئىمپېراتورنى مەخپىي ھالدا «رەھىمسىز، ھاكاۋۇر، ھوقۇققا ھېرىس» دەپ تەنقىد قىلغانلىقى ئاشكارىلاندى. چىن شىخۇاڭ بۇنىڭغا چىدىماي، 460 دىن ئارتۇق ئالىمنى تۇتۇپ، ئۇلارنى پايتەخت سىرتىدىكى بىر چوڭ ئورەككە تىرىك كۆمۈۋەتتى. بۇ ۋەقە پۈتۈن ئىمپېرىيەدىكى زىيالىيلارنى قاتتىق ۋەھىمىگە سالدى ۋە ھېچكىم قايتا ئوخشىمىغان پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويۇشقا جۈرئەت قىلالمايدىغان بولدى. بۇ ئىككى ۋەقە چىن شىخۇاڭنىڭ ئۆزىگە قارشى چىققان ھەرقانداق كۈچنى، مەيلى ئۇ قوراللىق قارشىلىق بولسۇن ياكى ئىدىيەۋى قارشىلىق بولسۇن، قانچىلىك رەھىمسىزلىك بىلەن باستۇرىدىغانلىقىنى ئىسپاتلىدى.

2.5. چەكسىز ھوقۇق ۋە پارانويا (گۇمانخورلۇق) : ئىمپېراتورنىڭ روھىي دۇنياسى

چىن شىخۇاڭنىڭ ھاياتىنى كۆزەتكىنىمىزدە، ئۇنىڭ ھوقۇقى ئاشقانسېرى، ئۇنىڭ روھىي دۇنياسىنىڭمۇ بارغانسېرى قاراڭغۇلىشىپ، پارانويا (گۇمانخورلۇق) ۋە ۋەھىمىگە تولغانلىقىنى كۆرۈۋالالايمىز. مۇتلەق ھوقۇق ئۇنىڭغا چەكسىز قۇدرەت ئاتا قىلغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇنى يەنە چەكسىز يالغۇزلۇق ۋە قورقۇنچقا مەھكۇم قىلدى. ئۇنىڭ قەلبىدە، دۇنيادىكى ھەممە ئادەم ئۇنىڭ ھوقۇقىغا ۋە ھاياتىغا كۆز تىكىۋاتقان يوشۇرۇن دۈشمەنگە ئايلانغانىدى. بۇ كۈچلۈك پارانويا (گۇمانخورلۇق) ئۇنىڭ كېيىنكى يىللىرىدىكى بارلىق ھەرىكەتلىرى ۋە قارارلىرىغا چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتتى.

بۇ پارانويا (گۇمانخورلۇق)نىڭ شەكىللىنىشىدە ئۇ ئۇچرىغان بىر قانچە قېتىملىق سۇيىقەست مۇھىم رول ئوينىدى. بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ مەشھۇرى يەن بەگلىكى ئەۋەتكەن قاتىل جىڭ كې (荆轲) نىڭ سۇيىقەستى ئىدى. جىڭ كې خەرىتە تەقدىم قىلىش باھانىسى بىلەن ئىمپېراتورغا يېقىنلىشىپ، خەرىتىگە يوشۇرۇلغان زەھەرلىك خەنجەر بىلەن ئۇنىڭغا ھۇجۇم قىلغان، ئەمما مۇۋەپپەقىيەت قازىنالمىغان. بۇ ۋەقە چىن شىخۇاڭنىڭ قەلبىدە ئۆچمەس بىر سايە قالدۇردى. ئۇ شۇنىڭدىن كېيىن ھېچكىمگە، ھەتتا ئەڭ يېقىن ئەمەلدارلىرىغىمۇ ئىشەنمەيدىغان بولدى. ئۇ ئۆز ئوردىسىدىمۇ ھەمىشە قوراللىق مۇھاپىزەتچىلەرنىڭ قورشاۋىدا يۈرەتتى، ھېچكىمنىڭ ئۆزىگە يېقىنلىشىشىغا يول قويمايتتى.

ئۇنىڭ گۇمانخورلۇقى كۈچەيگەنسېرى، ئۇ ئۆزىنى كۆزگە كۆرۈنمەس قىلىشقا ئۇرۇندى. ئۇنىڭچە، ئەگەر دۈشمەنلەر ئۇنىڭ قەيەردە ئىكەنلىكىنى بىلمىسە، ئۇنىڭغا زىيانكەشلىك قىلالمايتتى. شۇڭلاشقا، ئۇ پايتەخت شيەنياڭ ئەتراپىدا 270 دىن ئارتۇق ساراي ۋە قەسىرنى يەر ئاستى يۆلەكلىرى ۋە ئۈستى يېپىق يوللار بىلەن تۇتاشتۇرۇپ، ھەر كۈنى قايسى سارايدا قونىدىغانلىقىنى ھېچكىمگە ئېيتمايتتى. ئۇنىڭ كۈندىلىك ئورۇنلاشتۇرۇشى مۇتلەق مەخپىي بولۇپ، بۇ مەخپىيەتلىكنى ئاشكارىلاپ قويغان ھەرقانداق ئادەم دەرھال ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىناتتى. ئۇ ئۆزىنى «ھەقىقىي ئىنسان» (真人) دەپ ئاتاپ، ئۆزىنى ئاددىي ئىنسانلاردىن ئۈستۈن، ئىلاھىي بىر مەۋجۇتلۇق سۈپىتىدە كۆرسىتىشكە ئۇرۇندى.

بۇ فىزىكىلىق تەھدىتلەردىن باشقا، ئۇ يەنە كۆزگە كۆرۈنمەيدىغان ئەرۋاھلار ۋە يامان روھلاردىنمۇ قاتتىق قورقاتتى. ئۇ ئۆزى يوقاتقان ئالتە بەگلىكنىڭ ھۆكۈمدارلىرى ۋە ئۆلتۈرگەن سان-ساناقسىز كىشىلەرنىڭ ئەرۋاھلىرى ئۆزىدىن ئۆچ ئالىدۇ دەپ قورقۇپ، دائىم كېچىلىرى ئۇخلىيالماي چىقاتتى. شۇڭلاشقا ئۇ ئىمپېرىيەنىڭ ھەرقايسى جايلىرىغا قىلغان ساياھەتلىرىدە، بىر تەرەپتىن ئۆز قۇدرىتىنى نامايان قىلسا، يەنە بىر تەرەپتىن تاغ ۋە دەريالارغا ئىبادەت قىلىپ، يامان روھلارنى قوغلاشقا ئۇرۇناتتى. ئۇنىڭ بۇ روھىي ھالىتى ئۇنى تېخىمۇ ئاسانلا سېھىرگەرلەر ۋە داخانلارنىڭ ئالدامچىلىقىغا ئىشىنىدىغان قىلدى. چۈنكى ئۇلار پەقەت ئۆلمەسلىكنىلا ۋەدە قىلىپلا قالماي، يەنە ئۇنى يامان روھلاردىن قوغدايدىغانلىقىنىمۇ ئېيتاتتى.

ئاخىرىدا شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، چىن شىخۇاڭ پۈتۈن «ئاسمان ئاستى天下»نى بويسۇندۇرغان بولسىمۇ، ئەمما ئۆزىنىڭ ئىچكى دۇنياسىدىكى قورقۇنچ ۋە گۇمانخورلۇققا مەغلۇب بولغانىدى. ئۇنىڭ چەكسىز ھوقۇقى ئۇنىڭغا خاتىرجەملىك ئەمەس، بەلكى چەكسىز گۇمانخورلۇق ئېلىپ كەلدى. ئۇ دۇنيادىكى ئەڭ قۇدرەتلىك ئادەم بولسىمۇ، ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا دۇنيادىكى ئەڭ يالغۇز ۋە ئەڭ قورقۇنچ ئىچىدە ياشايدىغان ئادەم ئىدى. دەل مۇشۇ روھىي ئاجىزلىق ئۇنىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرقى باسقۇچىدا ئەقىلگە سىغمايدىغان ئىشلارنى قىلىشىغا، ھەمدە شۈ فۇ دەك بىر ئالدامچىنىڭ غايەت زور پىلانىنىڭ قۇربانىغا ئايلىنىشىغا يول ئاچتى.

---

3-تېما: ئۆلۈم قورقۇنچى: چىن شىخۇاڭنىڭ مەڭگۈلۈك ھاياتلىق ئىزدەش سەپىرى

3.1. ئۆلۈم سۆزىنى تىلغا ئېلىشنىڭ مەنئى قىلىنىشى: سارايدىكى ۋەھىمە

چىن شىخۇاڭنىڭ ھاياتىنىڭ كېيىنكى يىللىرىدا، ئۇنىڭ ئۆلۈمدىن بولغان قورقۇنچى شۇ دەرىجىدە كۈچىيىپ كەتتىكى، پۈتكۈل ئىمپېراتور سارىيىدا «ئۆلۈم» (死) سۆزىنى تىلغا ئېلىش مۇتلەق مەنئى قىلىندى. ھەرقانداق بىر ئەمەلدار ياكى خىزمەتكار ئاغزىدىن بىردەملىككە بۇ سۆز چىقىپ كەتسە، ئۇنىڭغا ئۆلۈم جازاسى بېرىلەتتى. بۇ قاتتىق بەلگىلىمە ئىمپېراتورنىڭ روھىيىتىنىڭ قانچىلىك نازۇك ۋە گۇمانخورلۇققا تولغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرەتتى. ئۇنىڭچە، بۇ سۆزنى تىلغا ئالماسلىق ئارقىلىق، ئۆلۈمنىڭ رېئاللىقىدىن قېچىپ قۇتۇلغىلى بولاتتى. ئۇنىڭ ئەتراپىدىكىلەر ئۇنىڭ سالامەتلىكى ياكى كەلگۈسى ھەققىدە سۆزلىگەندە، پەقەت «مىڭ يىل ياشىغايسىز»، «ئۆمرىڭىز ئاسمان بىلەن تەڭ بولغاي» دېگەندەك خوشامەت سۆزلىرىنىلا ئىشلىتەلەيتتى.

بۇ ۋەھىمە پەقەت سۆز بىلەنلا چەكلەنمىدى. چىن شىخۇاڭ ئۆزىنىڭ قەيەردە ئىكەنلىكىنى ھېچكىمنىڭ بىلىشىنى خالىمايتتى، چۈنكى ئۇ ئۆلۈم ئىلاھى ياكى قاتىللارنىڭ ئۆزىنى تاپالىشىدىن ئەنسىرەيتتى. ئۇ ھەر كۈنى قايسى سارايدا قونىدىغانلىقىنى ھېچكىمگە ئېيتمايتتى، ھەتتا ئەڭ يېقىن ۋەزىرلىرىمۇ ئۇنىڭ نەدە ئىكەنلىكىنى بىلمەيتتى. ئۇنىڭ كۈندىلىك ھەرىكەتلىرى مۇتلەق مەخپىي تۇتۇلۇپ، بۇ مەخپىيەتلىكنى ئاشكارىلاپ قويغان ھەرقانداق ئادەم دەرھال ئۆلتۈرۈلەتتى.

بۇنداق ھەددىدىن زىيادە ئېھتىياتچانلىق ۋە گۇمانخورلۇق ئۇنى تاشقى دۇنيادىن پۈتۈنلەي ئايرىۋەتتى. ئۇ ئەمدى ھېچكىمگە ئىشەنمەيتتى، ھەتتا ئۆز پەرزەنتلىرىدىنمۇ گۇمانلىناتتى. ئۇنىڭ نەزىرىدە، ھەممە ئادەم ئۇنىڭ ئۆلۈشىنى، ئۇنىڭ تەختىگە ۋارىسلىق قىلىشنى كۈتۈۋاتقاندەك تۇيۇلاتتى. بۇ قورقۇنچ ئىچىدە، ئۇنىڭ بىردىنبىر ئۈمىدى ھەقىقىي مەنىدىكى ئۆلمەسلىككە ئېرىشىش ئىدى. ئۇ ھەر قانداق باھا تۆلەشكىمۇ تەييار ئىدى، يېتەرلىك ئۇنىڭغا كىمدۇر بىرى مەڭگۈلۈك ھاياتلىققا ئېرىشىشنىڭ يولىنى كۆرسىتىپ بېرەلىسە بولاتتى.

ئۇنىڭ بۇ ئاجىزلىقىنى پۈتۈن ئىمپېرىيەدىكى سېھىرگەرلەر، داخانلار ۋە ئالدامچىلار ناھايىتى ئېنىق بىلەتتى. ئۇلار ئىمپېراتورنىڭ بۇ ئۆلۈم ۋەھىمىسىدىن پايدىلىنىپ، سارايغا كىرىپ، تۈرلۈك «مەڭگۈلۈك ھاياتلىق دورىسى» رېتسېپلىرىنى ۋە «ئۆلمەسلەر» ھەققىدىكى رىۋايەتلەرنى سۇنۇشقا باشلىدى. چىن شىخۇاڭ بۇلارنىڭ ھەممىسىگە قىزىقىپ، ئۇلارغا زور مىقداردا ئالتۇن-كۈمۈش ۋە بايلىق ئىنئام قىلدى. ئۇنىڭ ئوردىسى ئۆلمەسلىك دورىسىنى ياسايدىغان داخانلار بىلەن تولۇپ كەتتى. ئۇلار كۆپىنچە ھالدا سىماب ۋە باشقا زەھەرلىك مېتاللاردىن ياسالغان «دورىلار»نى ئىمپېراتورغا ئىچكۈزەتتى، بۇ بولسا ئۇنىڭ سالامەتلىكىنى تېخىمۇ ناچارلاشتۇرۇپ، ئۆلۈمىنى تېزلەتكەن ئاساسلىق سەۋەبلەرنىڭ بىرى بولۇپ قالدى.

شۇنداق قىلىپ، پۈتۈن خىتاينى بىرلىككە كەلتۈرگەن، قانۇن-تۈزۈملەرنى ئىسلاھ قىلغان، دۇنيانىڭ يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتكەن بۇ بۈيۈك ھۆكۈمدار، ئاخىرىدا ئۆزىنىڭ ئىپتىدائىي قورقۇنچىسىنىڭ قۇلىغا ئايلىنىپ، ئەقىل ۋە لوگىكىدىن پۈتۈنلەي ۋاز كېچىپ، ئەڭ ئاددىي ئالدامچىلىقلارغا ئىشىنىدىغان دەرىجىگە چۈشۈپ قالدى. بۇ، ھوقۇق چوققىسىدىكى يالغۇزلۇق ۋە ئۆلۈم ئالدىدىكى ئاجىزلىقنىڭ ئەڭ جانلىق تەسۋىرى ئىدى.

3.2. سېھىرگەرلەر ۋە داخانلار: سارايدىكى ئۆلمەسلىك دورىسى ياساش دولقۇنى

چىن شىخۇاڭنىڭ ئۆلۈمدىن بولغان ۋەھىمىسى ۋە مەڭگۈلۈك ھاياتلىققا بولغان كۈچلۈك تەشنالىقى پۈتكۈل ئىمپېرىيەدىكى ھەر تۈرلۈك سېھىرگەرلەر، داخانلار ۋە ئالدامچىلار ئۈچۈن مىسلىسى كۆرۈلمىگەن بىر ئالتۇن پۇرسىتىنى يارىتىپ بەردى. بۇ كىشىلەر، كۆپىنچە ھالدا قەدىمكى يەن (燕) ۋە چى (齐) بەگلىكلىرىدىن كەلگەن بولۇپ، ئۆزلىرىنى «فاڭشى» (方士, fāngshì)، يەنى «سىرلىق رېتسېپلارنى بىلگۈچىلەر» دەپ ئاتاشاتتى. ئۇلار ئىمپېراتورنىڭ روھىي ئاجىزلىقىنى نەق بىلگەن ھالدا، سارايغا بىرىنىڭ كەينىدىن بىرى كىرىپ، ئۆزلىرىنىڭ ئۆلمەسلىك دورىسىنى ياسالايدىغانلىقىنى ياكى ئۆلمەسلەر بىلەن ئالاقە قىلالايدىغانلىقىنى دەۋا قىلاتتى. بۇ دەۋالار قانچىلىك ئەقىلگە سىغمىغۇدەك بولسىمۇ، ئۆلۈم ئالدىدا تىترەپ تۇرغان ئىمپېراتور ئۈچۈن، چۆلدە قالغان ئادەمگە بىر يۇتۇم سۇدەك كۆرۈنەتتى.

بۇ «سىرلىق رېتسېپلارنى بىلگۈچىلەر» ئىمپېراتورنى ئىشەندۈرۈش ئۈچۈن ھەر خىل ھىيلە-مىكىرلەرنى ئىشلىتەتتى. ئۇلار ئۆلمەسلىك دورىسىنى ياساشنىڭ ئىنتايىن مۇرەككەپ ۋە سىرلىق بىر جەريان ئىكەنلىكىنى، بۇنىڭ ئۈچۈن نادىر ئۆسۈملۈكلەرنى، قىممەتباھا مىنېراللارنى ۋە ھەتتا ئاسماندىن چۈشكەن تاشلارنى تەلەپ قىلىدىغانلىقىنى ئېيتىشاتتى. ئىمپېراتور ئۇلارنىڭ بۇ تەلەپلىرىگە ھېچ ئىككىلەنمەستىن ماقۇل بولۇپ، ئۇلارغا زور مىقداردا ئالتۇن-كۈمۈش ۋە دۆلەت خەزىنىسىنى خورىتىۋەتكۈدەك ۋەكالەت بەردى. بۇنىڭ بىلەن، چىن سارىيى ھەر تۈرلۈك غەلىتە تەجرىبىلەرنى ئېلىپ بېرىۋاتقان، ھەر خىل دورا ئوتلىرىنى قاينىتىپ، سىرلىق دۇئالارنى ئوقۇۋاتقان داخانلار بىلەن تولۇپ كەتتى. ئۇلار ئىمپېراتورغا ئۆزلىرىنىڭ «تەجرىبىلىرى»نىڭ نەتىجىسى دەپ ھەر خىل دورا-دەرمەكلەرنى سۇناتتى. بۇ «دورىلار» كۆپىنچە ھالدا كىنوۋار (朱砂, zhūshā)، يەنى تەبىئىي سىماب سۇلفىدىدىن ياسالغان بولۇپ، قەدىمكى داخانلار بۇنىڭ ئىنساننىڭ ئۆمرىنى ئۇزارتىدىغان ھەتتا ئۆلۈمدىن ساقلايدىغان كارامىتى بار دەپ قارايتتى.

بۇ داخانلارنىڭ ئىچىدە لۇ شېڭ (卢生) ئىسىملىك بىرى ئىمپېراتورنىڭ ئەڭ زور ئىشەنچىسىگە ئېرىشكەنلەرنىڭ بىرى ئىدى. ئۇ ئىمپېراتورغا ئۆلۈمدىن قۇتۇلۇشنىڭ بىردىنبىر يولىنىڭ ئۆزىنى ھەقىقىي مەنىدىكى «تەنھا، يالغۇز كىشى» (真人, zhēnrén) گە ئايلاندۇرۇش ئىكەنلىكىنى، بۇنداق كىشىلەرنىڭ سۇغا چۈشسىمۇ ھۆل بولمايدىغانلىقىنى، ئوتقا كىرسىمۇ كۆيمەيدىغانلىقىنى ۋە بۇلۇتلار ئۈستىدە ئۇچىدىغانلىقىنى تەسۋىرلىگەن. بۇنىڭ ئۈچۈن ئىمپېراتورنىڭ قەيەردە ئىكەنلىكىنى ھېچ كىمنىڭ بىلمەسلىكى كېرەك ئىدى. دەل مۇشۇ سۆزلەرگە ئىشىنىپ، چىن شىخۇاڭ ئۆزىنىڭ تۇرغان-ئولتۇرغان جايلىرىنى مۇتلەق مەخپىي تۇتۇشقا باشلىغان.

بۇنىڭدىن باشقا، ئۇلار ئىمپېراتورغا ھەر خىل يازمىلارنى ۋە «قەدىمكى سىرلىق كىتابلار»نى (谶书, chènshū) سۇنۇپ، كېلەچەكتىن بېشارەت بېرىشەتتى. مەسىلەن، بىر قېتىمدا لۇ شېڭ دېڭىزنىڭ نېرىسىدىن بىر كىتاب ئېلىپ كېلىپ، ئۇنىڭدا «چىننى يوق قىلىدىغانلار خۇلاردۇر» (亡秦者胡也, wáng qín zhě hú yě) دېگەن جۈملىنىڭ بارلىقىنى ئېيتقان. بۇ يەردىكى «خۇ» (胡) سۆزى ئەسلىدە شىمالدىكى كۆچمەن خەلقلەرنى، يەنى ھونلار (بەزى تەتقىقاتلار خىتايچە خۇ 胡 سۆزىنىڭ «ئۇيغۇر» دېگەن سۆزنىڭ خىتايچە ئاھاڭى ئىكەنلىكىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ) نى كۆرسىتىدىغان بولسىمۇ، چىن شىخۇاڭ ئۆلۈپ كۆپ ئۆتمەي ئۇنىڭ كىچىك ئوغلى خۇخەي (胡亥) تەختكە چىقىپ چىن سۇلالىسىنىڭ گۇمران بولۇشىغا سەۋەبچى بولغان. بۇ بېشارەتلەر ئىمپېراتورنىڭ ئىچكى قورقۇنچىنى تېخىمۇ كۈچەيتىپ، ئۇنى بۇ داخانلارغا تېخىمۇ زور ئىشىنىشكە ۋە تايىنىشقا مەجبۇر قىلغان. شۇنداق قىلىپ، پۈتۈن بىر ئىمپېرىيەنىڭ سارىيى، دۆلەت قارارى چىقىرىلىدىغان مەركەز، بىر توپ ئالدامچىلارنىڭ ئۆلمەسلىك ھەققىدىكى بولمىغۇر ۋەدىلىرى ۋە يالغان بېشارەتلىرى بىلەن تولغان بىر سەھنىگە ئايلىنىپ قالدى.

3.3. رىۋايەتلەردىكى ئۈچ ئىلاھىي تاغ: پەڭلەي، فاڭجاڭ ۋە يىڭجۇ

سېھىرگەرلەر ۋە داخانلار ئىمپېراتورغا سۇنغان ۋەدىلەرنىڭ ئىچىدە ئەڭ جەلپكار ۋە ئەڭ كەڭ تارقالغىنى شەرقىي دېڭىزدىكى ئۈچ ئىلاھىي تاغ ھەققىدىكى رىۋايەت ئىدى. قەدىمكى خىتاي مىفولوگىيەسىگە ئاساسلانغاندا، بوخەي دېڭىزىنىڭ (渤海) ئىچكىرىسىدە، ئاددىي ئىنسانلارنىڭ كۆزىگە كۆرۈنمەيدىغان ئۈچ ئىلاھىي تاغ بار ئىدى. بۇلار پەڭلەي (蓬莱)، فاڭجاڭ (方丈) ۋە يىڭجۇ (瀛洲) دەپ ئاتىلاتتى. رىۋايەتلەرگە قارىغاندا، بۇ تاغلار ئالتۇن ۋە نېفرىتتىن ياسالغان سارايلار بىلەن قاپلانغان، ئۇ يەردە ئۆلۈمسىز ئەۋلىيالار (仙人, xiānrén) ياشايتتى، ھايۋاناتلىرىنىڭ ھەممىسى ئاپپاق، ئۇ يەردە ئۆسكەن ئۆسۈملۈكلەرنى يېگەن كىشى قېرىمايدىغان ۋە ئۆلمەيدىغان بولۇپ كېتەتتى. بۇ ئۈچ تاغ دېڭىز ئۈستىدە لەيلەپ تۇراتتى ۋە ئاددىي ئادەملەر يېقىنلاشقاندا، شامال ئۇنى دېڭىزنىڭ تېخىمۇ چوڭقۇر يېرىگە ئىتتىرەتتى.

بۇ رىۋايەت ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرىدىكى يەن ۋە چى بەگلىكلىرىنىڭ دېڭىز بويىدىكى خەلقى ئارىسىدا كەڭ تارقالغان بولۇپ، بۇ رايونلاردىن چىققان فاڭشىلار (方士) بۇ رىۋايەتنى چىن شىخۇاڭغا سۇنۇشنىڭ ئۇنىڭ ئۆلۈم قورقۇنچىنى پەسەيتىشتىكى ئەڭ ئۈنۈملۈك ئامال ئىكەنلىكىنى بىلىشەتتى. ئۇلار ئىمپېراتورغا: «بۇ ئۈچ تاغ ئۇنچىۋالا يىراق ئەمەس، ئەمما دېڭىزدىكى زور تولقۇنلار ۋە غەلىتە مەخلۇقلار بىزنىڭ يېقىنلىشىشىمىزغا يول قويمايدۇ. ئەگەر ئەۋلىيالارغا يېتەرلىك سەمىمىيىلىكنى ئىپادىلەپ، پاك قەلبلىك ياش ئوغۇل-قىزلارنى ھەدىيە سۈپىتىدە ئېلىپ بارساق، ئۇلار بىزگە ئۆلمەسلىك دورىسىنى بېرىدۇ» دېگەن سۆزلەرنى قىلدى.

بۇ غايەت جەلپكار ۋە رومانتىك رىۋايەت چىن شىخۇاڭنىڭ قەلبىدە چوڭقۇر ئۈمۈد پەيدا قىلدى. ئۇ پۈتۈن دۇنيانى بويسۇندۇرۇپ بولۇپ، ئەمدى تەبىئەتتىن ھالقىغان، ئىلاھىي بىر دائىرىگە كىرىشنى ئارزۇ قىلاتتى. بۇ ئۈچ تاغ ئۇنىڭ ئۈچۈن پەقەت ئۆلمەسلىك دورىسىنى تېپىش ئورنى بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۆزىنىڭ ئىلاھلار بىلەن باراۋەر ئورۇندا ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدىغان بىر مەنزىل ئىدى. شۇڭا، ئۇ بۇ رىۋايەتكە چىن دىلىدىن ئىشىنىپ، بۇ «ئىلاھىي تاغلار»نى ئىزدەش ئۈچۈن زور مىقداردىكى ئادەم كۈچى ۋە ماددىي بايلىقنى سەرپ قىلىشقا بەل باغلىدى. ئۇ بىرنەچچە قېتىم ئادەم ئەۋەتىپ بۇ تاغلارنى ئىزدىگەن بولسىمۇ، ھەر قېتىمدا ئۇلار قۇرۇق قول قايتىپ كېلەتتى.

ئەمما بۇ مەغلۇبىيەتلەر ئۇنىڭ ئىرادىسىنى بۇزالمىدى. ئەكسىچە، ئۇ بۇنى ئۆزىنىڭ سەمىمىيىتىنىڭ كەملىكى ياكى ئەۋەتىلگەن ئادەملەرنىڭ لاياقەتسىزلىكىدىن كۆردى. ئۇ «دېڭىزغا چۈشكەن ئادەملەر دېڭىز ئەجدىھالىرىنى كۆردۈم دېدى، شۇڭا ئۇلارنى يېڭىش ئۈچۈن ئەڭ مەرگەن ئوقياچىلارنى ئەۋەتىش كېرەك» دېگەندەك باھانىلەرگە ئاساسلىنىپ، بۇ ئىشقا تېخىمۇ كۆپ بايلىق سېلىمىنى كۈچەيتتى. بۇ ئىلاھىي تاغلار ھەققىدىكى رىۋايەت، ئەمەلىيەتتە، ئۇنىڭ ئۆلۈم قورقۇنچىنىڭ روھىي خەرىتىسىگە ئايلانغان بولۇپ، بۇ خەرىتە ئۈستىدە ئۇ ئۆزىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ۋە ئەڭ چوڭ ئارزۇسىنى ئەمەلگە ئاشۇرماقچى ئىدى. بۇ ئارزۇ ئاخىرىدا شۈ فۇ دېگەن بىر ئالدامچىنىڭ تارىخ سەھنىسىگە چىقىشىغا زېمىن ھازىرلىدى.

3.4. ئىمپېراتورنىڭ دېڭىز بويىدىكى سەپەرلىرى: ئۆلمەسلەرنى ئىزدەش ئۈمىدى

چىن شىخۇاڭ پەقەت سارايدا ئولتۇرۇپ داخانلارنىڭ خىزمىتىنى كۈتۈپ ياتمىدى. ئۆلۈمگە بولغان قورقۇنچى ۋە مەڭگۈلۈك ھاياتقا بولغان ئۈمىدى ئۇنى ئۆمرىنىڭ ئاخىرقى ئون يىلىدا بەش قېتىم ئۇزۇن مۇساپىلىك دۆلەت ئىچىنى ساياھەت قىلىشقا ئۈندىدى. بۇ سەپەرلەرنىڭ بىر مۇھىم مەقسىتى ئۇنىڭ ئىمپېرىيەسى ئۈستىدىن بولغان كونتروللۇقىنى مۇستەھكەملەش ۋە ئۆز قۇدرىتىنى نامايان قىلىش بولسا، يەنە بىر، بەلكى تېخىمۇ مۇھىم بولغان مەقسىتى، ئۆزى بەدەن-جىسمى بىلەن شەرقىي دېڭىز بويلىرىغا بېرىپ، ئۆلمەسلەرنى ئىزدەش، ئىلاھلاردىن مەدەت تىلەش ۋە ئۆلمەسلىك دورىسىنى تېپىشقا يېقىنلىشىش ئىدى. ئۇ پۈتۈن ئىمپېرىيەنىڭ ئىگىسى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئىلاھلارنىڭ ئۆز سەمىمىيىتىدىن تەسىرلىنىپ، ئۇنىڭغا رەھىم قىلىشىنى ئۈمىد قىلاتتى.

ئۇنىڭ بۇ سەپەرلىرى غايەت زور داغدۇغا ۋە ھەشەمەت ئىچىدە ئېلىپ بېرىلاتتى. ئۇنىڭ بىلەن بىرگە مىڭلىغان مۇھاپىزەتچىلەر، نەچچە يۈزلىگەن ئەمەلدارلار ۋە سان-ساناقسىز خىزمەتكارلار ماڭاتتى. ئۇ بارغان يەرلەردە، تاغلارنىڭ چوققىسىغا چىقىپ ئاسمانغا ئىبادەت قىلاتتى، چوڭ دەريالارنىڭ بويىدا قۇربانلىقلار قىلاتتى. ئۇ ئۆز مۇۋەپپەقىيەتلىرىنى خاتىرىلەش ئۈچۈن نۇرغۇن جايلاردا تاش ئابىدىلەر (刻石, kèshí) ئورناتقۇزدى. بۇ تاشلارغا ئۇنىڭ خىزمەت-تۆھپىلىرىنى مەدھىيىلەيدىغان مەتىنلەر ئويۇلغان بولۇپ، بۇ مەتىنلەر ئۇنىڭ پۈتۈن دۇنيانى بىرلىككە كەلتۈرگەنلىكىنى، قانۇنلارنى ئىسلاھ قىلغانلىقىنى ۋە ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئەۋلادتىن-ئەۋلادقا داۋاملىشىدىغانلىقىنى تەكىتلەيتتى. بۇلار ئۇنىڭ ئۆزىنىڭ تارىختىكى ئورنىنى مەڭگۈلەشتۈرۈشكە بولغان ئۇرۇنۇشلىرى ئىدى.

ئۇنىڭ سەپەرلىرىنىڭ مۇھىم بېكەتلىرى دائىما دېڭىز بويىدىكى چىفۇ (之罘)، لاڭيەتەي (琅琊台) قاتارلىق جايلار بولاتتى. بۇ جايلار قەدىمدىن تارتىپ «ئىلاھىي تاغلار»غا ئەڭ يېقىن جايلار دەپ قارىلاتتى. ئۇ بۇ جايلاردا بىرنەچچە ئايلاپ تۇرۇپ، دېڭىزغا قاراپ خىياللارغا چۆمۈلەتتى، «سىرلىق رېتسېپلارنى بىلگۈچىلەر» بىلەن سۆھبەتلىشىپ، ئۇلارنى دېڭىزغا چىقىپ ئۆلمەسلەرنى ئىزدەشكە بۇيرۇيتتى. بىر قېتىم ئۇ لاڭيەتەيدا ئۈچ ئاي تۇرۇپ، ئۆلمەسلەرنىڭ خەۋىرىنى كۈتكەن، ئەمما ھېچقانداق نەتىجە چىقمىغان. يەنە بىر قېتىم، ئۇ دېڭىزدا بىر غايەت زور لەھەڭنىڭ (大鲛鱼) ئۆلمەسلەرنى ئىزدىگۈچىلەرنىڭ يولىنى توسۇۋاتقانلىقىنى ئاڭلاپ، ئۆزى ئوقيا ئېلىپ دېڭىزغا چىقىپ، بىر چوڭ بېلىقنى ئېتىپ ئۆلتۈرگەن. بۇ ئىش ئۇنىڭ تەبىئەتكە ۋە تەقدىرگە قارشى جەڭ ئېلان قىلغانلىقىنىڭ سىمۋولى ئىدى.

ئەمما بۇ سەپەرلەر ئۇنىڭغا تەسەللىدىن كۆپ خەۋپ-خەتەر ئېلىپ كەلدى. ئۇزۇن مۇساپىلىك سەپەرلەر ئۇنىڭ سالامەتلىكىنى ئېغىر دەرىجىدە بۇزدى. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، ئۇ بۇ سەپەرلەر جەريانىدا بىرنەچچە قېتىم سۇيىقەستكە ئۇچرىدى. بۇنىڭ ئىچىدە ئەڭ خەتەرلىكى بولاڭشادىكى (博浪沙) سۇيىقەست ئىدى. بۇ يەردە قەدىمكى خان بەگلىكىنىڭ ئاقسۆڭىكى جاڭ لياڭ (张良) ياللىغان بىر پالۋان 120 جىڭ (تەخمىنەن 60 كىلوگرام) ئېغىرلىقتىكى بىر چوڭ توقماقنى ئىمپېراتورنىڭ ھارۋىسىغا ئاتقان بولسىمۇ، خاتالىشىپ باشقا بىر ھارۋىغا تەككۈزۈۋەتكەن. بۇ ۋەقەلەر ئۇنىڭ گۇمانخورلۇقىنى تېخىمۇ كۈچەيتىپ، ئۇنىڭ روھىيىتىنى تېخىمۇ ئېغىر بىر ھالەتكە چۈشۈرۈپ قويدى. شۇنداق قىلىپ، ئۇنىڭ ئۆلۈمدىن قېچىش ئۈچۈن چىققان سەپەرلىرى، ئەكسىچە ئۇنى ئۆلۈمگە بىر قەدەم يېقىنلاشتۇردى.

3.5. سىمابلىق دورىلار: ئۆمرىنى ئۇزارتىش ئورنىغا قىسقارتىش

چىن شىخۇاڭنىڭ ئۆلۈم ئالدىدىكى ئەڭ چوڭ تراگېدىيەسى ۋە تارىخنىڭ ئەڭ ئاچچىق ئىستېھزاسى شۇكى، ئۇ ئۆمرىنى ئۇزارتىش ئۈچۈن ئىچكەن «ئۆلمەسلىك دورىلىرى» ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭ ئۆلۈمىنى تېزلەشتۈرگەن ئەڭ ئاساسلىق سەۋەپلەرنىڭ بىرى بولۇپ قالدى. قەدىمكى خىتايدىكى داخانچىلىق (炼丹术, liàndānshù) ئىلمىدە، كىنوۋار (朱砂, zhūshā)، يەنى سىماب سۇلفىدى، ئەجايىپ مۇقەددەس ۋە سىرلىق بىر ماددا دەپ قارىلاتتى. ئۇنىڭ قىپ-قىزىل رەڭگى ھاياتلىقنىڭ ۋە قاننىڭ رەڭگىگە ئوخشىتىلغانلىقتىن، داخانلار ئۇنى تازىلاپ، باشقا مىنېراللار بىلەن ئارىلاشتۇرۇپ، ئۇنى ئىچسە ئىنساننىڭ بەدىنى چىرىمەيدۇ، روھى مەڭگۈ ساقلىنىدۇ دەپ ئىشىنىشەتتى. بۇنىڭ بىلەن، ئۇلار سىمابتىن ياسالغان تۈرلۈك دورىلارنى «مەڭگۈلۈك ھاياتلىق ئېلىكسىرلىرى» (长生不老丹, chángshēng bùlǎo dān) سۈپىتىدە ئىمپېراتورغا تەقدىم قىلىشتى.

ئىمپېراتور بۇ داخانلارغا قەتئىي ئىشىنىپ، ئۇلار بەرگەن بۇ زەھەرلىك دورىلارنى ئۇزۇن مۇددەت ئىستېمال قىلدى. زامانىۋى ئىلىم-پەن نۇقتىسىدىن قارىغاندا، سىماب ئىنسان بەدىنى ئۈچۈن زەھەرلىك بىر ئېغىر مېتالدۇر. ئۇنى ئۇزۇن مۇددەت ئىستېمال قىلىش نېرۋا سىستېمىسىنى بۇزىدۇ، بۆرەكنىڭ فۇنكسىيەسىنى ئىشتىن چىقىرىدۇ ۋە ئاخىرىدا ئادەمنى ئۆلۈمگە ئېلىپ بارىدۇ. چىن شىخۇاڭدا كۆرۈلگەن بەزى ئالامەتلەر – مەسىلەن، ئۇنىڭ كېيىنكى ئۆمرىدىكى تۇتقاقلىقى، ۋەسۋەسىسى ۋە غەلىتە مىجەز-خۇلقلىرى – ئۇنىڭ سىمابتىن زەھەرلەنگەنلىكىنىڭ تىپىك ئالامەتلىرى بولۇشى مۇمكىن. ئۇ ئۆلۈمدىن قورقانسېرى، بۇ دورىلارغا تېخىمۇ كۆپ تايىنىپ، ئۆز بەدىنىگە تېخىمۇ كۆپ زەھەرنى يىغىپ، ئۆزىنى ئۆزى ئاستا-ئاستا ئۆلتۈرۈش يولىغا ماڭدى.

ئۇنىڭ ئۆز مازىرىنىڭ ئىچىگە مىڭلىغان توننا سىمابنى قۇيدۇرۇپ «دەريا-دېڭىزلار» ياسىتىشىمۇ ئۇنىڭ سىمابقا بولغان بۇ خىلدىكى غەلىتە ئىشەنچىسىنىڭ يەنە بىر ئىسپاتىدۇر. ئۇنىڭچە، سىماب پەقەت بەدەننىلا ئەمەس، بەلكى پۈتۈن بىر دۇنيانىمۇ چىرىشتىن ساقلاپ قالالايتتى. ئەمما بۇ «ئىلاھىي» ماددا ئاخىرىدا ئۇنىڭ ئۆمرىگە خاتىمە بەردى. مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 210-يىلى، ئۇ بەشىنچى قېتىملىق دۆلەت سەپىرى جەريانىدا، شاچيۇ (沙丘) دېگەن يەردە تۇيۇقسىز ئاغرىپ ئۆلۈپ كەتتى. ئۇ ئۆلەر چاغدا ئەللىك ياشقىمۇ يەتمىگەن ئىدى. ئۇنىڭ ئۆلۈمىگە بۇ سىمابلىق دورىلارنىڭ بىۋاسىتە سەۋەب بولغانلىقىنى ھېچ كىم ئېنىق دېيەلمىسىمۇ، ئۇنىڭ ئۇزۇن مۇددەت زەھەرلىك ماددىلارنى ئىستېمال قىلىشىنىڭ ئۇنىڭ سالامەتلىكىنى ئېغىر دەرىجىدە بۇزۇپ، ئۆلۈمىنىڭ مۇقەررەرلىشىشىگە زېمىن ھازىرلىغانلىقىدا شەك يوق.

شۇنداق قىلىپ، پۈتۈن بىر ئىمپېرىيەنىڭ كۈچ-قۇدرىتىنى ئىشلىتىپ، ئۆلۈمگە قارشى جەڭ ئېلان قىلغان بۇ ئۇلۇغ ۋە زالىم ھۆكۈمدار، ئاخىرىدا ئۆزىنىڭ ئەخمىقانە ئىشەنچىسى ۋە روھىي ئاجىزلىقىنىڭ قۇربانىغا ئايلاندى. ئۇ مەڭگۈلۈك ھاياتلىق ئىزدەپ، ئۆمرىنى قىسقارتىپ قويدى. بۇ، تارىخنىڭ ئەڭ ئاچچىق تراگېدىيەلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، بىزگە ھوقۇقنىڭ چوققىسىدىكى ئىنساننىڭ ئەقىل ۋە پەن ئالدىدا قانچىلىك كور، قورقۇنچ ئالدىدا قانچىلىك ئاجىز بولۇپ قالىدىغانلىقىنى چوڭقۇر ئېسىمىزگە سالىدۇ. ***

4-تېما: شۈ فۇ : ئەقىللىق ئالدامچى ۋە تارىخىي پۇرسەت

4.1. شۈ فۇ كىم ئىدى؟ چى بەگلىكىدىن كەلگەن سىرلىق ئالىم

چىن شىخۇاڭنىڭ ئۆلمەسلىككە بولغان ساراڭلارچە ئىنتىلىشى ۋە ئۇنىڭ ئۈچۈن دۆلەتنىڭ بارلىق بايلىقىنى سەرپ قىلىشقا تەييار تۇرۇشى، پۈتۈن ئىمپېرىيەدىكى ھەر تۈرلۈك ئالدامچىلار ئۈچۈن مىسلىسىز بىر پۇرسەت ياراتقان بىر پەيتتە، تارىخ سەھنىسىگە شۈ فۇ (徐福, Xú Fú) ئىسىملىك بىر شەخس چىقتى. ئۇنىڭ ھاياتىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرى ھەققىدە تارىخىي خاتىرىلەر ناھايىتى ئاز بولۇپ، بۇ ئۇنىڭ شەخسىيىتىگە تېخىمۇ كۆپ سىرلىق تۈس بېغىشلايدۇ. ئەمما شۇنىسى ئېنىقكى، ئۇ ئەسلىدىكى چى بەگلىكى (齐国) گە تەۋە بىر يەردە تۇغۇلغان. چى بەگلىكى ئۇرۇشقاق بەگلىكلەر دەۋرىدە شەرقىي دېڭىز بويىغا جايلاشقان بولۇپ، ئۇ يەردىكى خەلق قەدىمدىن تارتىپ دېڭىزچىلىق، ئاسترونومىيە ۋە تۈرلۈك سىرلىق ئىلىملەر (方术, fāngshù) بىلەن شۇغۇللىنىشقا ئامراق ئىدى. دېڭىزنىڭ نېرىسىدىكى ئۆلمەسلەر ياشايدىغان ئۈچ ئىلاھىي تاغ ھەققىدىكى رىۋايەتلەر دەل مۇشۇ رايوندا ئەڭ كەڭ تارقالغانىدى.

شۈ فۇ دەل مۇشۇنداق مەدەنىيەت مۇھىتىدا ئۆسۈپ يېتىلگەن بىر كىشى، داخان ۋە سېھىرگەر ئىدى. ئۇنىڭ بىرلا ۋاقىتتا كۆپ خىل سالاھىيەتكە ئىگە بولۇشى ئۇنىڭ كېيىنكى پائالىيەتلىرىنىڭ ئاساسىنى سالغان. ئۇ بەلكىم قەدىمكى يېزىقلارنى، تېبابەتنى ۋە دورىگەرلىكنى بىلىدىغان، شۇنداقلا دېڭىز ۋە ئاسمان جىسىملىرى ھەققىدە مەلۇم دەرىجىدە بىلىمگە ئىگە بىر كىشى بولۇشى مۇمكىن. ئۇنىڭ «ئالىم» دەپ ئاتىلىشى ئۇنىڭ ئادەتتىكى كوچا ئالدامچىلىرىدىن پەرقلىنىدىغانلىقىنى، بەلگىلىك بىلىم ئاساسىغا ئىگە ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ بىلىمىنى قەدىمكى رىۋايەتلەر ۋە خۇراپاتلىقلار بىلەن ئۇستىلىق بىلەن بىرلەشتۈرۈپ، ئۆزىنى ئۆلمەسلەر دۇنياسىنىڭ سىرىنى بىلىدىغان بىردىنبىر ئادەمدەك قىلىپ كۆرسىتەلەيتتى.

ئۇنىڭ ئەڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكى ئۇنىڭ ئادەمنىڭ روھىيىتىنى چوڭقۇر كۆزىتەلەيدىغانلىقى ۋە ئۇنىڭدىن پايدىلىنالايدىغانلىقى ئىدى. ئۇ چىن شىخۇاڭنىڭ سارايدىكى باشقا داخانلارنىڭ ئالدامچىلىقىدىن بارا-بارا زېرىكىشكە باشلىغانلىقىنى، ئۇلارنىڭ كىچىك-كىچىك ۋەدىلىرىنىڭ ئەمەلگە ئاشمىغانلىقىدىن ئۈمىدسىزلەنگەنلىكىنى ئېنىق بىلەتتى. شۇڭلاشقا، ئۇ باشقىلارغا ئوخشىمايدىغان، تېخىمۇ چوڭ، تېخىمۇ ئۇلۇغۋار ۋە تېخىمۇ «ئىشەنگۈدەك» بىر پىلاننى ئوتتۇرىغا قويۇشنى قارار قىلدى. ئۇنىڭ پىلانى سارايدا ئولتۇرۇپ دورا ياساش ئەمەس، بەلكى غايەت زور بىر دېڭىز ئېكىسپېدىتسىيەسىنى تەشكىللەپ، بىۋاسىتە ئىلاھىي تاغلارغا بېرىپ، ئۆلمەسلەرنىڭ ئۆزىدىن دورىنى ئېلىپ كېلىش ئىدى. بۇ پىلان ئىلگىرىكى بارلىق كىچىك ئالدامچىلىقلاردىن ھالقىپ، ئىمپېراتورنىڭ قەلبىدىكى ئەڭ چوڭ ئارزۇغا بىۋاسىتە ماس كېلەتتى. شۇنداق قىلىپ، شۈ فۇ تارىختىكى ئەڭ چوڭ ئالدامچىلىق ھېكايىسىنىڭ باش قەھرىمانى بولۇش ئۈچۈن سەھنىگە چىقىشقا تەييارلىنىۋاتاتتى.

4.2. ئىمپېراتور بىلەن تۇنجى ئۇچرىشىش: دېڭىزدىكى ئۆلمەسلەر ھەققىدىكى ۋەدە

مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 219-يىلى، چىن شىخۇاڭ ئۆزىنىڭ دېڭىز بويىدىكى سەپەرلىرىنىڭ بىرىدە لاڭيەتەي (琅琊台) گە كەلگەندە، شۈ فۇ ئاخىرى ئۆزى كۈتكەن پۇرسەتكە ئېرىشتى. ئۇ باشقا بىر تۈركۈم داخانلار بىلەن بىرلىكتە ئىمپېراتورغا خەت سۇنۇپ، ئۇنىڭ بىلەن كۆرۈشۈش پۇرسىتىنى قولغا كەلتۈردى. باشقا داخانلارنىڭ مۈجىمەل، ئېنىقسىز سۆزلىرىگە سېلىشتۇرغاندا، شۈ فۇ نىڭ سۆزلىرى ئاددىي، ئېنىق ۋە غايەت زور ئىشەنچ بىلەن تولغان ئىدى. ئۇ ئىمپېراتورغا باشقىلارغا ئوخشاش «مەن سىزگە ئۆلمەسلىك دورىسىنى ياساپ بېرەي» دېمىدى، بەلكى ئۇنىڭدىنمۇ چوڭ ۋەدە بەردى: «شەرقىي دېڭىزنىڭ ئىچكىرىسىدە پەڭلەي، فاڭجاڭ ۋە يىڭجۇ دەپ ئاتىلىدىغان ئۈچ ئىلاھىي تاغ بار. ئۇ يەردە ئۆلمەس ئەۋلىيالار ياشايدۇ. ئەگەر سەمىمىيەت بىلەن بارساق، ئۇلار بىزگە مەڭگۈلۈك ھاياتلىق دورىسىنى بېرىدۇ. مەن ئۆزۈم شۇ يەرگە بېرىپ، ئۇ دورىنى ئالىيلىرى ئۈچۈن ئېلىپ كېلىشكە رازىمەن».

بۇ ۋەدە چىن شىخۇاڭنىڭ قۇلىقىغا كىرگەندە، ئۇنىڭغا قاتتىق تەسىر قىلدى. چۈنكى بۇ سۆزلەر ئۇنىڭ قەلبىدە يىللاردىن بېرى يوشۇرۇنۇپ ياتقان خىيالىي رىۋايەتنى رېئاللىققا ئايلاندۇرۇش مۇمكىنچىلىكىنى كۆرسىتىپ بېرەتتى. شۈ فۇ نىڭ سۆزلىرىدە ھېچقانداق گۇمانلىنىش ياكى ئىككىلىنىش يوق ئىدى. ئۇ ئۆزىنى خۇددى شۇ تاغلارنىڭ يولىنى ئالقىنىدىكىدەك بىلىدىغان، ئۆلمەسلەر بىلەن كونا تونۇشلاردەك تەسۋىرلىگەن. ئۇنىڭ بۇ ئۆزىگە بولغان ئىشەنچىسى ئىمپېراتورغا بىۋاسىتە يۇقتى. ئۇزۇن يىللاردىن بېرى كىچىك ئالدامچىلارنىڭ ئەمەلگە ئاشماس ۋەدىلىرىدىن زېرىككەن ئىمپېراتور ئۈچۈن، شۈ فۇ نىڭ بۇ ئۇلۇغۋار پىلانى خۇددى قاراڭغۇ تۈندىكى ماياكتەك كۆرۈندى.

شۈ فۇ ئۆز ۋەدىسىنىڭ ئىشەنچلىكلىكىنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن، بۇ سەپەرنىڭ قىيىنلىقىنى ۋە شەرتلىرىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويدى. ئۇ مۇنداق دېدى: «ئۇ ئىلاھىي تاغلارغا يېتىپ بېرىش ئاسان ئەمەس. ئۇ يەردىكى ئەۋلىيالار دۇنياۋى بايلىقلارغا قىزىقمايدۇ. ئۇلارغا تەقدىم قىلىدىغان ئەڭ ياخشى سوۋغات – دۇنيانىڭ ھەۋەسلىرى بىلەن بۇلغانمىغان، پاك قەلبلىك ياش ئوغۇل-قىزلاردۇر». ئۇ يەنە بۇ سەپەر ئۈچۈن غايەت زور كېمە فىلوتى، يېتەرلىك ئوزۇق-تۈلۈك ۋە تۈرلۈك سايمانلارنىڭ كېرەكلىكىنى ئېيتتى. بۇ تەلەپلەر ئۇنىڭ ۋەدىسىنى تېخىمۇ رېئاللاشتۇردى. ئىمپېراتورنىڭ نەزىرىدە، ئەگەر بۇ بىر يالغانچىلىق بولسا، ھېچكىم بۇنچىۋالا چوڭ ئىشلارنى تەلەپ قىلىشقا جۈرئەت قىلالمايتتى.

شۇنداق قىلىپ، چىن شىخۇاڭ ھېچ ئىككىلەنمەستىن شۈ فۇ نىڭ تەلىپىگە قوشۇلدى. ئۇنىڭ ئۈچۈن، بۇ پۇرسەتنى قولدىن بېرىپ قويۇش مەڭگۈلۈك ھاياتلىق پۇرسىتىنى قولدىن بېرىپ قويغانلىق بىلەن باراۋەر ئىدى. ئۇ دەرھال پەرمان چۈشۈرۈپ، شۈ فۇ غا كېرەكلىك بارلىق نەرسىلەرنى ھازىرلاپ بېرىشنى، پۈتۈن ئىمپېرىيەدىن مىڭلىغان ساغلام ۋە چىرايلىق ياش ئوغۇل-قىزلارنى تاللاشنى بۇيرۇدى. شۇنىڭ بىلەن، تارىختىكى ئەڭ غەلىتە ۋە ئەڭ قىممەتكە چۈشكەن دېڭىز ئېكىسپېدىتسىيەلىرىنىڭ بىرى باشلىنىش ئالدىدا تۇراتتى. بۇ، شۈ فۇ نىڭ ئۇستا ئالدامچى بولۇش سۈپىتى بىلەن قولغا كەلتۈرگەن تۇنجى غەلىبىسى ئىدى.

4.3. ئىشەنچكە ئېرىشىش: شۈ فۇ نىڭ پىسخىكىلىق ماھارىتى ۋە نۇتۇق قابىلىيىتى

شۈ فۇ نىڭ چىن شىخۇاڭدەك تارىختىكى ئەڭ گۇمانخور ۋە رەھىمسىز ھۆكۈمدارنىڭ ئىشەنچىسىگە ئېرىشەلىشى ئۇنىڭ پەۋقۇلئاددە پىسخىكىلىق ماھارىتى ۋە نۇتۇق قابىلىيىتىنىڭ نەتىجىسى ئىدى. ئۇ پەقەت بىر ئاددىي يالغانچى ئەمەس، بەلكى ئۇ ئىنساننىڭ، بولۇپمۇ ھوقۇق چوققىسىدىكى ئىنساننىڭ روھىي ئاجىزلىقىنى چوڭقۇر چۈشىنىدىغان بىر پىسخولوگ ئىدى. ئۇنىڭ ئىشەنچكە ئېرىشىش جەريانىنى بىر قانچە نۇقتىدىن تەھلىل قىلىشقا بولىدۇ.

بىرىنچىدىن، ئۇ «توغرا ۋاقىت، توغرا ئورۇن» نى تاللىدى. ئۇ ئىمپېراتورنىڭ ئۆلمەسلىككە بولغان ئىنتىلىشى ئەڭ يۇقىرى پەللىگە چىققان، باشقا داخانلاردىن ئۈمىدىنى ئۈزۈشكە باشلىغان بىر پەيتتە پەيدا بولدى. ئۇنىڭ ۋەدىسى ئىمپېراتورنىڭ روھىي بوشلۇقىنى دەلمۇدەل تولدۇردى. ئۇنىڭ سۆزلىرى قۇرغاق يەرگە ياققان يامغۇردەك، ئىمپېراتورنىڭ قەلبىدىكى ئۈمىد ئۇرۇقىنى قايتىدىن بىخلاندۇردى.

ئىككىنچىدىن، ئۇ «ھەددىدىن زىيادە چوڭ يالغان» (The Big Lie) تاكتىكىسىنى قوللاندى. كىچىك يالغانچىلىقلار ئاسانلا ئاشكارىلىنىپ قېلىشى مۇمكىن، ئەمما غايەت زور، ئادەمنىڭ تەسەۋۋۇرىدىن ھالقىغان بىر يالغانچىلىق، ئەكسىچە كىشىلەرنى ئۇنىڭغا ئىشىنىشكە مەجبۇرلايدۇ. باشقا داخانلار كىچىك دورىلارنى ياساشنى ۋەدە قىلسا، شۈ فۇ پۈتۈن بىر دېڭىز ئېكىسپېدىتسىيەسىنى، مىڭلىغان كىشىلىك بىر سەپەرنى ۋەدە قىلدى. بۇ پىلاننىڭ كۆلىمى شۇنچىلىك چوڭ ئىدىكى، ئۇ ئىمپېراتورنىڭ نەزىرىدە بۇنىڭ يالغان بولۇش ئېھتىماللىقىنى كىچىكلىتىۋەتتى. ئۇنىڭ منطىقىسىدا، «بۇنچىۋالا چوڭ ئىشنى ھېچكىم توقۇپ چىقالمايدۇ» دېگەن خىيال شەكىللەندى.

ئۈچىنچىدىن، ئۇنىڭ نۇتۇق قابىلىيىتى ئىنتايىن يۇقىرى ئىدى. ئۇ ئىمپېراتور بىلەن سۆزلەشكەندە، قورقۇپ-پېسىپ تۇرمىدى، بەلكى ئۆزىگە بولغان كۈچلۈك ئىشەنچ ۋە خاتىرجەملىك بىلەن سۆزلىدى. ئۇ ئۆزىنى ئىمپېراتورغا يالۋۇرۇۋاتقان بىر ئادەم ئەمەس، بەلكى ئىمپېراتورغا بىر ئالاھىدە پۇرسەتنى تونۇشتۇرۇۋاتقان، ئىلاھلارنىڭ ئەلچىسىدەك قىلىپ كۆرسەتتى. ئۇنىڭ سۆزلىرىدە ھەم سىرلىق رىۋايەتلەرنىڭ جەلپ قىلىش كۈچى، ھەم ئەمەلىي پىلاننىڭ كونكرېتلىقى مۇجەسسەملەنگەن ئىدى. ئۇ «ئىلاھىي تاغلار»نى تەسۋىرلىگەندە شائىرانە تىللارنى ئىشلەتسە، كېرەكلىك كېمە-سايمانلارنى تەلەپ قىلغاندا خۇددى بىر تەجرىبىلىك دېڭىزچىدەك كونكرېت سۆزلەيتتى. بۇ ئىككى خىل ئۇسلۇبنىڭ بىرلەشتۈرۈلۈشى ئۇنىڭ سۆزلىرىنىڭ ئىشەنچلىكلىكىنى زور دەرىجىدە ئاشۇردى.

تۆتىنچىدىن، ئۇ ئىمپېراتورنىڭ نارتسىسىزمى (ئۆز مەپتۇنلۇقى) نى قاندۇردى. ئۇ ئۆلمەسلىكنىڭ ھەر قانداق ئادەم ئېرىشەلەيدىغان نەرسە ئەمەسلىكىنى، پەقەت چىن شىخۇاڭدەك «ئاسمان ئاستىنى بىرلىككە كەلتۈرگەن» بۈيۈك ھۆكۈمدارغىلا لايىق ئىكەنلىكىنى، بۇنىڭ ئىلاھلارنىڭ ئۇنىڭغا بەرگەن ئالاھىدە ئىنئامى ئىكەنلىكىنى قىستۇرۇپ ئۆتتى. بۇ سۆزلەر ئىمپېراتورنىڭ قۇلىقىغا ناھايىتى يېقىملىق ئاڭلىنىپ، ئۇنىڭ شۈ فۇ غا بولغان ئىشەنچىسىنى تېخىمۇ مۇستەھكەملىدى. چىن شىخۇاڭ شۈ فۇ نى ئۆزىنىڭ ئۇلۇغلۇقىنى تونۇغان، ئۆزىگە سادىق بىر خىزمەتكار دەپ قاراشقا باشلىدى.

بۇ پىسخىكىلىق ماھارەتلەر ئارقىلىق، شۈ فۇ قىسقىغىنە ۋاقىت ئىچىدە چىن شىخۇاڭنىڭ ئەڭ ئىشەنچىلىك ئادەملىرىنىڭ بىرىگە ئايلاندى. ئۇ ئىمپېراتورنىڭ قەلبىدىكى ئۈمىد، قورقۇنچ، ھاكاۋۇرلۇق ۋە گۇمانخورلۇقتىن ئىبارەت بارلىق ھېسسىياتلارنى ئۇستىلىق بىلەن كونترول قىلىپ، ئۆزىنىڭ غايەت زور پىلانى ئۈچۈن يول ئاچتى.

4.4. غايەت زور تەلەپ: مىڭلىغان ياش ئوغۇل-قىزلار ۋە ھۈنەرۋەنلەر

شۈ فۇ نىڭ پىلانىنىڭ يەنە بىر مۇھىم ئالاھىدىلىكى ئۇنىڭ تەلەپ قىلغان نەرسىلىرىنىڭ غايەت زورلۇقى ۋە ئۆزگىچىلىكى ئىدى. ئۇ ئىمپېراتوردىن ئالتۇن-كۈمۈش ياكى قىممەت باھالىق بۇيۇملارنى تەلەپ قىلمىدى. ئۇنىڭ تەلەپلىرى ئۇنىڭ ۋەدىسىنىڭ «ئىلاھىيلىقى» ۋە «سەمىمىيلىكى» نى گەۋدىلەندۈرىدىغان شەكىلدە ئوتتۇرىغا قويۇلدى. ئۇنىڭ تەلەپلىرى ئىچىدە ئەڭ ھالقىلىق بولغىنى «مىڭلىغان ياش، ساغلام ۋە گۈزەل ئوغۇل-قىزلار» (童男童女, tóngnán tóngnǚ) ئىدى.

بۇ تەلەپنىڭ ئارقىسىدا بىر قانچە چوڭقۇر پىسخىكىلىق سەۋەب ياتاتتى. بىرىنچىدىن، ياش بالىلارنىڭ پاكلىقى ۋە مەسۇملۇقى ئۇلارنى ئىلاھلارغا تەقدىم قىلىنىدىغان ئەڭ مۇناسىپ سوۋغاتقا ئايلاندۇراتتى. بۇ، ئىمپېراتورنىڭ بۇ سەپەرگە بولغان سەمىمىيىتىنىڭ ئىپادىسى بولۇپ، ئۆلمەسلەرنىڭ كۆڭلىنى ئېلىشنىڭ كاپالىتى دەپ قارىلاتتى. ئىككىنچىدىن، بۇ تەلەپ پۈتۈن سەپەرگە بىر خىل مۇقەددەسلىك تۈسىنى بېغىشلاپ، ئۇنى ئادەتتىكى بايلىق ئىزدەش سەپىرىدىن پەرقلەندۈرۈپ تۇراتتى. بۇ، شۈ فۇ نىڭ ئۆزىنى ئالدامچى ئەمەس، بەلكى بىر ئىلاھىي ۋەزىپىنى ئۆتەۋاتقان ئەلچى قىلىپ كۆرسىتىشىگە ياردەم بېرەتتى.

ئەمەلىيەتتە، بۇ تەلەپنىڭ ئارقىسىغا شۈ فۇ نىڭ ئۇزاق مۇددەتلىك پىلانى يوشۇرۇنغان. ئەگەر ئۇ ئۆلمەسلىك دورىسىنى تاپالماي قايتىپ كېلەلمەيدىغان ئەھۋال ئاستىدا، بۇ مىڭلىغان ياش ئوغۇل-قىزلار ئۇنىڭ يېڭى بىر جايدا يېڭى بىر جەمئىيەت قۇرۇشىنىڭ ئاساسىي ئاھالىسى بولالايتتى. ئۇلار يېڭى زېمىندا كۆپىيىپ، يېڭى بىر مەدەنىيەتنىڭ ئۇرۇقىغا ئايلىنالايتتى. بۇ نۇقتىدىن ئالغاندا، شۈ فۇ نىڭ تەلىپى پەقەت ئىمپېراتورنى ئالداش ئۈچۈنلا ئەمەس، بەلكى ئۆزىنىڭ كەلگۈسى ئۈچۈن بىر سۈپەتلىك «قېچىش پىلانى» تەييارلاش ئۈچۈنمۇ ئىدى.

بۇنىڭدىن سىرت، شۈ فۇ يەنە «يۈز ھۈنەرۋەن» (百工, bǎi gōng) نى، يەنى ھەر ساھەدىكى ئۇستىلارنى ئۆزى بىلەن بىللە ئېلىپ كېتىشنى تەلەپ قىلدى. بۇنىڭ ئىچىدە دېھقانلار، تۆمۈرچىلەر، توقۇمىچىلار، كېمە ياسىغۇچىلار ۋە تېۋىپلار بار ئىدى. ئۇنىڭ بۇنىڭغا كۆرسەتكەن باھانىسى، بۇ ھۈنەرۋەنلەرنىڭ ئۆلمەسلەرگە ئىنسانلار دۇنياسىنىڭ ماھارىتىنى كۆرسىتىش ياكى سەپەر جەريانىدىكى ئېھتىياجلارنى قاندۇرۇش ئىدى. ئەمما ھەقىقىي مەقسەت، بۇ ھۈنەرۋەنلەرنىڭ بىلىمى ۋە ماھارىتىدىن پايدىلىنىپ، يېڭى بىر جايدا ئولتۇراقلاشقاندا، ھايات قېلىش ۋە تەرەققىي قىلىش ئۈچۈن كېرەكلىك بولغان بارلىق تېخنىكىلىق ئاساسنى ھازىرلاش ئىدى. ئۇ يەنە ئۆزى بىلەن بىللە بەش خىل ئاشلىقنىڭ ئۇرۇقى (五谷, wǔgǔ) نى ۋە تۈرلۈك ئىشلەپچىقىرىش سايمانلىرىنى ئېلىپ مېڭىشنى تەلەپ قىلدى.

بۇ تەلەپلەرنىڭ ھەممىسى بىر يەرگە جۇغلانغاندا، بۇ سەپەرنىڭ ئەمەلىيەتتە ئۆلمەسلىك دورىسىنى ئىزدەش ئەمەس، بەلكى يىراق بىر جايغا كۆچۈپ بېرىپ، يېڭى بىر مۇستەملىكە قۇرۇشنىڭ پۈتۈن تەييارلىقى ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. چىن شىخۇاڭ ئۆلمەسلىك خىيالىغا شۇنچىلىك پېتىپ كەتكەنىدىكى، ئۇ شۈ فۇ نىڭ بۇ غايەت زور كۆچۈش پىلانىنىڭ ئارقىسىدىكى ھەقىقىي مەقسەتنى كۆرەلمىدى. ئۇنىڭ ئۈچۈن، بۇ تەلەپلەرنىڭ ھەممىسى بۇ ئىلاھىي ۋەزىپىنىڭ مۇھىملىقىنىڭ ۋە ھەقىقىيلىقىنىڭ ئىسپاتى ئىدى.

4.5. تارىخىي پۇرسەت: مۇستەبىتنىڭ ئاجىزلىقىدىن پايدىلىنىپ قېچىش پىلانىنىڭ تۇغۇلۇشى

شۈ فۇ نىڭ ئىمپېراتور بىلەن تۇنجى قېتىم ئۇچراشقان پەيتلەردىن تارتىپلا قېچىش پىلانى بارمۇ-يوقمۇ، بۇنى ئېنىق دېيىش تەس. بەلكىم ئۇ دەسلەپتە ھەقىقەتەنمۇ دېڭىزغا چىقىپ، ئۆز ئامىتىنى سىناپ باقماقچى بولغان بولۇشىمۇ مۇمكىن. ئەمما ئىمپېراتورنىڭ ئۇنىڭغا بولغان شەرتسىز ئىشەنچىسى، ئۇ تەلەپ قىلغان ھەممە نەرسىنى ھېچ ئىككىلەنمەستىن تەمىنلىشى ۋە ئۇنىڭغا چەكسىز ھوقۇق بېرىشى، شۈ فۇ نىڭ قەلبىدە تېخىمۇ چوڭ ۋە جۈرئەتلىك بىر پىلاننىڭ بىخلىنىشىغا سەۋەب بولغان بولۇشى ئېھتىمالغا يېقىن. ئۇ ئۆزىنىڭ تارىخىي بىر پۇرسەتكە دۇچ كەلگەنلىكىنى ھېس قىلدى.

بۇ پۇرسەت – بىر مۇستەبىتنىڭ ئەڭ چوڭقۇر روھىي ئاجىزلىقىدىن پايدىلىنىپ، ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىن مەڭگۈلۈك قۇتۇلۇپ، ئۆزى ئۈچۈن يېڭى بىر دۇنيا يارىتىش پۇرسىتى ئىدى. چىن سۇلالىسىنىڭ زۇلۇمى ۋە قاتتىق قانۇنلىرى ئاستىدا، نۇرغۇن كىشىلەر ئەركىنلىككە ۋە تېخىمۇ ياخشى تۇرمۇشقا ئىنتىلەتتى. شۈ فۇ ئۆزىنىڭ پىلانى ئارقىلىق پەقەت ئۆزىنىلا ئەمەس، بەلكى ئۆزى بىلەن بىللە مىڭلىغان كىشىنى بۇ زۇلۇم ھاكىمىيىتىدىن ئېلىپ چىقىپ كېتەلەيدىغانلىقىنى چۈشەندى. ئۇنىڭ قېچىش پىلانى پەقەت شەخسىي ھاياتىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈنلا ئەمەس، بەلكى بىر توپ كىشىلەرگە يېڭى بىر كەلگۈسى يارىتىپ بېرىش ئۈچۈنمۇ ئىدى.

بىرىنچى قېتىملىق سەپەردىن قۇرۇق قول قايتىپ كېلىپ، «دېڭىزدىكى غايەت زور لەھەڭلەر يولۇمنى توستى» دەپ باھانە كۆرسەتكەندە، ئىمپېراتورنىڭ ئۇنىڭغا يەنە بىر قېتىم ئىشىنىپ، تېخىمۇ كۆپ ئەسكەر ۋە ئوقياچىلارنى بېرىشى، شۈ فۇ نىڭ قېچىش پىلانىنى تېخىمۇ مۇستەھكەملىدى. ئۇ ئىمپېراتورنىڭ ئۆلمەسلىك خىيالىغا شۇ قەدەر چوڭقۇر پېتىپ كەتكەنلىكىنى، ھەرقانداق باھانىگە ئىشىنىدىغانلىقىنى تولۇق چۈشىنىپ يەتتى. بۇ ئۇنىڭغا ئىككىنچى قېتىملىق سەپەرنى قايتىپ كەلمەس سەپەر قىلىپ پىلانلاشقا پۈتۈن شارائىتنى ھازىرلاپ بەردى.

ئۇنىڭ پىلانى ئىنتايىن ئىنچىكە ۋە ئۇزاقنى كۆزلىگەن ئىدى. ئۇ ئۆزى بىلەن بىللە ئالغان ياش ئوغۇل-قىزلار كەلگۈسىدىكى نوپۇسنىڭ ئاساسى، يۈز ھۈنەرۋەنلەر كەلگۈسىدىكى جەمئىيەتنىڭ تېخنىكىلىق كاپالىتى، ئاشلىق ئۇرۇقلىرى ۋە سايمانلار بولسا كەلگۈسىدىكى ئىقتىسادنىڭ ئاساسى ئىدى. ئۇ ئەمەلىيەتتە بىر كىچىك دۆلەتنى قۇرۇشقا كېرەكلىك بولغان بارلىق ئامىللارنى ئىمپېراتورنىڭ ئۆز خەزىنىسىدىن ئېلىپ ماڭماقچى بولغان. بۇ، تارىختىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ ئۇستا ئالدامچىلىق بولۇپلا قالماي، بەلكى يەنە ئەڭ جۈرئەتلىك قېچىش پىلانى ئىدى.

چىن شىخۇاڭنىڭ چەكسىز ھوقۇقى ئۇنىڭغا چەكسىز قۇدرەت ئاتا قىلغاندەك قىلغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ ئۆلۈمدىن بولغان قورقۇنچى ئۇنىڭ ئەقلىنى شۇنداق قارىغۇ قىلىۋەتكەنىدىكى، ئۇ ئۆز قولى بىلەن ئۆزىنىڭ بايلىقىنى، ئادەملىرىنى ۋە كەلگۈسىنى بىر ئالدامچىنىڭ قولىغا تۇتقۇزۇپ قويدى. بۇ، تارىخنىڭ مۇستەبىتلەرگە بەرگەن ئەڭ چوڭقۇر ۋە ئەڭ ئاچچىق ساۋىقىنىڭ بىرىدۇر.

---

5-تېما: تەييارلىق ۋە بىرىنچى قېتىملىق سەپەر: ئۈمىد ۋە ئالدامچىلىقنىڭ باشلىنىشى

5.1. دۆلەت خەزىنىسىنى سەرپ قىلىش: غايەت زور كېمە فىلوتىنىڭ ياسىلىشى

شۈ فۇ نىڭ ئۇلۇغۋار پىلانى چىن شىخۇاڭنىڭ تەستىقىدىن ئۆتكەندىن كېيىن، پۈتكۈل ئىمپېرىيە مىسلى كۆرۈلمىگەن بىر سەپەرۋەرلىككە كىردى. بۇ سەپەرنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى ئىمپېراتورنىڭ مەڭگۈلۈك ھاياتلىقىغا بىۋاسىتە باغلانغانلىقى ئۈچۈن، ھېچقانداق باھا ۋە بەدەل ئايالمىدى. ئىمپېراتورنىڭ پەرمانى بىلەن، دۆلەت خەزىنىسىنىڭ ئىشىكلىرى كەڭ ئېچىلىپ، شۈ فۇ نىڭ دېڭىز ئېكىسپېدىتسىيەسىگە كېرەكلىك بارلىق چىقىملارنى قامداشقا بۇيرۇلدى. بۇ، تارىختىكى ئەڭ قىممەتكە چۈشكەن «ئۆلمەسلىك ئىزدەش» ھەرىكىتىنىڭ باشلىنىشى ئىدى. پۈتكۈل دۆلەتنىڭ بايلىقى بىر ئادەمنىڭ خىيالىي ئارزۇسى ۋە يەنە بىر ئادەمنىڭ غايەت زور ئالدامچىلىقى ئۈچۈن سەرپ قىلىنىشقا باشلىدى.

بۇ تەييارلىقنىڭ ئەڭ مۇھىم قىسمى دېڭىزدا ئۇزۇن مۇددەت سەپەر قىلىشقا يارايدىغان، زور مىقداردىكى ئادەم ۋە مال-مۈلۈكنى قاچىلىيالايدىغان كېمە فىلوتىنى ياساش ئىدى. شەرقىي دېڭىز بويىدىكى، بولۇپمۇ قەدىمكى چى بەگلىكىگە تەۋە بولغان پورتلاردا، دۆلەتنىڭ ئەڭ ئۇستا كېمە ياسىغۇچى ھۈنەرۋەنلىرى يىغىلىپ، كېچە-كۈندۈز ئىشلىدى. بۇ كېمىلەر ئادەتتىكى بېلىقچىلىق كېمىلىرى ياكى سودا كېمىلىرى ئەمەس، بەلكى ئوچۇق دېڭىزدىكى بوران-چاپقۇنلارغا تاقابىل تۇرالايدىغان، ئىچىگە يۈزلىگەن كىشى سىغىدىغان، كۆپ قەۋەتلىك، چوڭ تىپتىكى كېمىلەر (楼船, lóuchuán) ئىدى. ھەر بىر كېمە ئىنچىكە لايىھەلىنىپ، ئەڭ ياخشى ياغاچ ماتېرىياللىرى بىلەن ياسالدى. تارىخىي مەنبەلەردە بۇ كېمىلەرنىڭ سانى ئېنىق خاتىرىلەنمىگەن بولسىمۇ، ئەمما مىڭلىغان كىشىنى ئېلىپ ماڭغانلىقىغا قارىغاندا، بۇ فىلوتنىڭ ئونلىغان، ھەتتا يۈزگە يېقىن كېمىدىن تەركىب تاپقانلىقىنى پەرەز قىلىش مۇمكىن.

بۇ كېمىلەرنى ياساشقىلا ئەمەس، بەلكى ئۇلارنى سەپەرگە كېرەكلىك نەرسىلەر بىلەن تەمىنلەشكىمۇ غايەت زور بايلىق كەتتى. كېمىلەرگە بىر نەچچە يىلغا يېتىدىغان ئاشلىق، قۇرۇق يېمەكلىكلەر، تاتلىق سۇ، دورا-دەرمەكلەر، كىيىم-كېچەكلەر ۋە قورال-ياراغلار قاچىلاندى. شۈ فۇ يەنە ئۆزى تەلەپ قىلغاندەك، دېھقانچىلىق قوراللىرىنى، ھەر خىل ئاشلىق ئۇرۇقلىرىنى ۋە ھۈنەرۋەنچىلىك سايمانلىرىنىمۇ ئېلىپ ماڭدى. بۇلارنىڭ ھەممىسى ئىمپېرىيەنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن يىغىلىپ، پورتلارغا توشۇلدى. بۇ جەرياندا، نۇرغۇن دېھقانلار ۋە ئەمگەكچىلەر مەجبۇرىي خىزمەتكە سېلىندى، ئۇلارنىڭ ئاشلىقلىرى ۋە مال-مۈلۈكلىرى مۇسادىرە قىلىندى. خەلقنىڭ نارازىلىقى كۈچەيگەن بولسىمۇ، ئەمما ئىمپېراتورنىڭ رەھىمسىز باستۇرۇشى ئالدىدا ھېچكىم قارشى چىقىشقا جۈرئەت قىلالمىدى. شۇنداق قىلىپ، بىر ئادەمنىڭ ئۆلمەسلىك ئارزۇسى پۈتكۈل بىر خەلقنىڭ زېممىسىگە ئېغىر يۈك بولۇپ چۈشتى.

5.2. مىڭلىغان بالىلارنىڭ تاللىنىشى: «ساپ» ۋە «پاك» روھلار قۇربانلىقى

بۇ سەپەر تەييارلىقىدىكى ئەڭ ئازابلىق ۋە كىشىنىڭ دىلىنى غەش قىلىدىغان قىسمى مىڭلىغان ياش ئوغۇل-قىزلارنى تاللاش جەريانى ئىدى. شۈ فۇ نىڭ «ئىلاھلارغا پاك روھلارنى ھەدىيە قىلىش كېرەك» دېگەن باھانىسى بىلەن، ئىمپېراتور پۈتۈن مەملىكەتكە پەرمان چۈشۈرۈپ، ئون ياشتىن ئاشقان، ساغلام، ئەقىللىق ۋە چىرايلىق ئوغۇل-قىزلارنى تاللاپ سارايغا ئەۋەتىشنى بۇيرۇدى. بۇ خەۋەر پۈتۈن خەلقنى، بولۇپمۇ پەرزەنتلىك ئاتا-ئانىلارنى چوڭقۇر ۋەھىمىگە ۋە قايغۇغا سالدى.

يەرلىك ئەمەلدارلار ئىمپېراتورنىڭ بۇيرۇقىنى ئىجرا قىلىش ۋە ئۇنىڭغا خوشامەت قىلىش ئۈچۈن، ھەر قايسى جايلاردا مەجبۇرىي تاللاش ئېلىپ باردى. ئۇلار ئۆيلەرگە باستۇرۇپ كىرىپ، ئاتا-ئانىلارنىڭ يالۋۇرۇشلىرىغا ۋە كۆز ياشلىرىغا پەرۋا قىلماي، ئۇلارنىڭ پەرزەنتلىرىنى مەجبۇرىي ئېلىپ ماڭدى. بۇ جەرياندا نۇرغۇن پاجىئەلەر يۈز بەردى. بەزى ئاتا-ئانىلار بالىلىرىنى قاچۇرۇۋەتتى، بەزىلىرى ئۆزلىرىنى ئۆلتۈرۈۋالدى، يەنە بەزىلىرى قارشىلىق كۆرسىتىپ ئۆلتۈرۈلدى. ئەمما بۇلارنىڭ ھېچقايسىسى بۇ رەھىمسىز تاللاشنى توختىتالمىدى. تاللانغان بالىلار ئاتا-ئانىلىرىدىن، ئۆي-ماكانلىرىدىن مەڭگۈلۈك ئايرىلىپ، نامەلۇم بىر تەقدىرگە قاراپ يولغا سېلىندى. ئۇلارنىڭ كۆپىنچىسى ئۆزلىرىنىڭ قەيەرگە ۋە نېمە ئۈچۈن كېتىۋاتقانلىقىنىمۇ بىلمەيتتى.

بۇ بالىلار پايتەختكە يىغىلغاندىن كېيىن، ئۇلارغا يېڭى كىيىملەر كىيگۈزۈلۈپ، ياخشى غىزالار بېرىلدى. ئەمما بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۇلارنىڭ قەلبىدىكى قورقۇنچنى ۋە يالغۇزلۇقنى يوقىتالمىدى. ئۇلارنىڭ كۆزلىرىدە ئۈمىد ئەمەس، بەلكى قايغۇ ۋە بىچارىلىك بار ئىدى. ئىمپېراتور ئۈچۈن ئېيتقاندا، بۇ بالىلار ئۇنىڭ مەڭگۈلۈك ھاياتلىققا ئېرىشىشى ئۈچۈن تۆلىنىدىغان قۇربانلىق ئىدى. ئۇنىڭ نەزىرىدە، ئۆزىنىڭ ھاياتى مىڭلىغان، ھەتتا ئونمىڭلىغان ئاددىي پۇقرانىڭ ھاياتىدىنمۇ قىممەتلىك ئىدى. شۈ فۇ ئۈچۈن ئېيتقاندا، بۇ بالىلار ئۇنىڭ كەلگۈسىدىكى «پادىشاھلىقى»نىڭ پۇقرالىرى ئىدى. ئۇلارنىڭ ياشلىقى ۋە مەسۇملۇقى ئۇنىڭغا يېڭى بىر جەمئىيەتنى ئۆزى خالىغان شەكىلدە قۇرۇپ چىقىش پۇرسىتىنى بېرەتتى.

بۇ مىڭلىغان بالىنىڭ تەقدىرى، مۇستەبىت ھاكىمىيىتىنىڭ ئىنسان ھاياتىغا بولغان سوغۇق مۇئامىلىسىنىڭ ئەڭ جانلىق ئىپادىسىدۇر. بىر ئادەمنىڭ شەخسىي ئارزۇسى ئۈچۈن، سان-ساناقسىز ئائىلىلەر ۋەيران بولدى، مىڭلىغان بالىنىڭ بەختلىك بالىلىقى تارتىۋېلىندى. بۇ «ساپ» ۋە «پاك» روھلار، ئەمەلىيەتتە، بىر مۇستەبىتنىڭ قورقۇنچى ۋە بىر ئالدامچىنىڭ ھىيلىسى ئۈچۈن تۆلەنگەن ئەڭ ئېچىنىشلىق بەدەل ئىدى.

5.3. يولغا چىقىش: ئىمپېراتورنىڭ ئۈمىد بىلەن ئۇزىتىشى

بارلىق تەييارلىقلار تاماملانغاندىن كېيىن، شۈ فۇ باشچىلىقىدىكى غايەت زور فىلوت يولغا چىقىشقا تەييار بولدى. يولغا چىقىش مۇراسىمى دېڭىز بويىدىكى بىر چوڭ پورتتا داغدۇغىلىق ئۆتكۈزۈلدى. چىن شىخۇاڭ ئۆزى بىۋاسىتە بۇ مۇراسىمغا قاتنىشىپ، شۈ فۇ ۋە ئۇنىڭ ھەمراھلىرىنى ئۇزاتتى. شۇ كۈنى، دېڭىز بويىدا نەچچە ئونلىغان چوڭ كېمىلەر رەتلىك تىزىلغان بولۇپ، كېمىلەرنىڭ ئۈستىگە ھەر خىل رەڭلىك بايراقلار لەپىلدەپ تۇراتتى. مىڭلىغان ياش ئوغۇل-قىزلار يېڭى كىيىملىرىنى كىيىپ، كېمىلەرنىڭ پالۇبىلىرىدا رەتلىك سەپ تۈزۈپ تۇراتتى.

ئىمپېراتور ئۆزىنىڭ ئەڭ ھەشەمەتلىك ھارۋىسىدا مۇراسىم مەيدانىغا كەلگەندە، بارلىق كىشىلەر تىزلىنىپ ئۇنىڭغا تەزىم قىلدى. ئۇنىڭ چىرايىدا ھاياجان ۋە ئۈمىد نۇرلىرى چېچىلىپ تۇراتتى. ئۇنىڭ ئۈچۈن، بۇ فىلوتنىڭ يولغا چىقىشى ئۆلۈمگە قارشى ئېلىپ بېرىلغان جەڭنىڭ باشلانغانلىقىدىن دېرەك بېرەتتى. ئۇ كۆز ئالدىدىكى بۇ غايەت زور كۆرۈنۈشتىن قاتتىق تەسىرلىنىپ، بۇ قېتىمقى سەپەرنىڭ چوقۇم مۇۋەپپەقىيەتلىك بولىدىغانلىقىغا قەتئىي ئىشىنەتتى.

شۈ فۇ ئىمپېراتورنىڭ ئالدىغا كېلىپ، چوڭقۇر تازىم قىلدى. ئۇ يەنە بىر قېتىم ئۆزىنىڭ ساداقىتىنى بىلدۈرۈپ، «ئالىيلىرى ئۈچۈن چوقۇم مەڭگۈلۈك ھاياتلىق دورىسىنى ئېلىپ كېلىمەن» دەپ ۋەدە بەردى. ئىمپېراتور ئۇنىڭ مۈرىسىگە ئۇرۇپ، ئۇنىڭغا بولغان ئىشەنچىسىنى ئىپادىلىدى ۋە ئۇنىڭغا سەپىرىنىڭ ئۇتۇقلۇق بولۇشىنى تىلىدى. ئىمپېراتورنىڭ كۆزلىرىدىكى بۇ ئۈمىد شۇ قەدەر كۈچلۈك ئىدىكى، ئۇ شۈ فۇ نىڭ قەلبىدىكى يوشۇرۇن پىلاننى كۆرۈشكە قادىر ئەمەس ئىدى. ئۇنىڭ ئۈچۈن، شۈ فۇ ئۇنىڭ ئۆلمەسلىك ئارزۇسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇپ بېرىدىغان بىر قەھرىمان ئىدى.

ئاخىرىدا، ئىمپېراتورنىڭ بۇيرۇقى بىلەن، غايەت زور كېمە فىلوتى لەڭگەرلىرىنى كۆتۈرۈپ، يەلكەنلىرىنى كېرىپ، ئاستا-ئاستا دېڭىزنىڭ ئىچكىرىسىگە قاراپ يول ئالدى. دېڭىز بويىدا قالغان كىشىلەر، بولۇپمۇ بالىلىرىنى ئۇزاتقان ئاتا-ئانىلار كۆز ياشلىرىنى تۆكۈپ، كېمىلەر كۆزدىن غايىب بولغۇچە قاراپ تۇردى. ئىمپېراتورمۇ كېمىلەر ئۇپۇق سىزىقىدا كىچىككىنە بىر نۇقتىغا ئايلانغۇچە شۇ يەردە تۇرۇپ، خىيالغا پاتتى. ئۇ بۇ كېمىلەرنىڭ قاچان قايتىپ كېلىدىغانلىقىنى، قايتىپ كەلگەندە ئۆزىگە قانداق خۇش خەۋەر ئېلىپ كېلىدىغانلىقىنى ئويلايتتى. بۇ، ئۈمىد بىلەن ئالدامچىلىق، خىيال بىلەن رېئاللىق گىرەلىشىپ كەتكەن بىر تارىخىي پەيت ئىدى.

5.4. قۇرۇق قول قايتىش: «دېڭىز ئالۋاستىسى» باھانىسى

شۈ فۇ ۋە ئۇنىڭ فىلوتى يولغا چىقىپ بىر نەچچە يىل ئۆتتى، ئەمما ئۇلاردىن ھېچقانداق خەۋەر كەلمىدى. ئىمپېراتور كۈندىن-كۈنگە تاقەتسىزلىنىشكە باشلىدى. ئۇ دېڭىز بويىدىكى پورتلارغا ئادەم ئەۋەتىپ، ئۇلارنىڭ قايتىپ كېلىشىنى كۈتكۈزدى. ئاخىرى بىر كۈنى، شۈ فۇ ئۆزىنىڭ فىلوتى بىلەن قايتىپ كەلدى. ئەمما ئۇنىڭ قولىدا ئىمپېراتور كۈتكەن مەڭگۈلۈك ھاياتلىق دورىسى يوق ئىدى. ئۇ قۇرۇق قول قايتقانىدى.

بۇ خەۋەر ئىمپېراتورنى قاتتىق غەزەپلەندۈردى. ئۇ شۈ فۇ نى دەرھال ھۇزۇرىغا چاقىرتىپ، ئۇنىڭدىن ھېساب سورىدى. غايەت زور دۆلەت بايلىقىنى سەرپ قىلىپ، شۇنچە كۆپ ئادەم بىلەن چىقىپ كېتىپ، ھېچقانداق نەتىجىسىز قايتىپ كەلگەنلىكى ئۈچۈن، شۈ فۇ نىڭ كاللىسىدىن ئايرىلىپ قېلىشىغا پەقەت بىر قەدەملا قالغانىدى. ئەمما شۈ فۇ بۇنداق ئەھۋالغا ئالدىنئالا تەييارلىق قىلىپ قويغانىدى. ئۇ ئىمپېراتورنىڭ ئالدىدا قورقۇپ تىترەپ تۇرۇشنىڭ ئورنىغا، ئۆزىنى خۇددى بىر قەھرىماندەك تۇتۇپ، ناھايىتى جانلىق ۋە تەسىرلىك بىر ھېكايىنى سۆزلەپ بەردى.

ئۇ مۇنداق دېدى: «ئالىيلىرى، بىز ھەقىقەتەن ئۈچ ئىلاھىي تاغنى يىراقتىن كۆردۇق. ئۇ تاغلار خۇددى رىۋايەتلەردىكىدەك جەۋھەرلەردىن پاقىراپ تۇراتتى. بىز ئۇنىڭغا يېقىنلاشماقچى بولغىنىمىزدا، تۇيۇقسىز دېڭىز ئاستىدىن غايەت زور بىر لەھەڭ (大鲛鱼, dà jiāoyú) پەيدا بولۇپ، يولىمىزنى توستى. بۇ لەھەڭنىڭ چوڭلۇقى بىر تاغدەك كېلەتتى، ئۇ ئاغزىنى ئاچقاندا دېڭىزدا غايەت زور توسالغۇ پەيدا بولاتتى. ئۇنىڭ ئەتراپىدا ھېچقانداق كېمە ماڭالمايتتى. بىز ئۇنىڭ بىلەن كۈنلەپ ئېلىشتۇق، ئەمما ئۇنىڭغا ھېچ زىيان يەتكۈزەلمىدۇق. ئاخىرى ئامالسىز قايتىشقا مەجبۇر بولدۇق. ئۆلمەسلەر بىزگە دورىنى بېرىشكە رازى ئىدى، ئەمما ئۇلار بۇ لەھەڭدىن قورقۇپ، بىزگە يېقىنلىشالمىدى. ئۇلار بىزدىن بۇ دېڭىز ئالۋاستىسىنى يوقىتىش ئۈچۈن ئەڭ مەرگەن ئوقياچىلارنى ئېلىپ كېلىشنى تەلەپ قىلدى».

بۇ ھېكايە شۇ قەدەر جانلىق ۋە تەپسىلىي ئىدىكى، ئۇ ئىمپېراتورنىڭ غەزىپىنى ئاستا-ئاستا پەسەيتىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا ھەيران قېلىش ۋە قىزىقىشنى پەيدا قىلدى. شۈ فۇ مەغلۇبىيەتنى ئۆزىنىڭ قابىلىيەتسىزلىكىدىن ئەمەس، بەلكى كونترول قىلغىلى بولمايدىغان، غەيرىي تەبىئىي بىر كۈچتىن كۆردى. بۇ، ئىمپېراتورنىڭمۇ قوبۇل قىلالايدىغان بىر باھانە ئىدى. چۈنكى ئۇ ئۆزىنىمۇ تەبىئەتتىن ئۈستۈن بىر مەۋجۇتلۇق دەپ قارايتتى، شۇڭا ئۇنىڭ ۋەزىپىسىنىمۇ پەقەت غەيرىي تەبىئىي كۈچلەرلا توسۇپ قالالايتتى. شۈ فۇ نىڭ ھېكايىسى ئىمپېراتورنىڭ ھاكاۋۇرلۇقىغا ۋە خىيالىي دۇنيا قارىشىغا ماس كەلگەنىدى.

5.5. ئالدامچىلىقنىڭ ئىككىنچى قەدىمى: تېخىمۇ كۆپ ئەسكەر ۋە ئوقياچى تەلەپ قىلىش

شۈ فۇ ئۆزىنىڭ «دېڭىز ئالۋاستىسى» ھېكايىسى بىلەن ئىمپېراتورنى قايىل قىلغاندىن كېيىن، ئالدامچىلىقىنىڭ ئىككىنچى قەدىمىنى باستى. ئۇ مەغلۇبىيەتنى ئېتىراپ قىلىپ جازاغا تارتىلىشنىڭ ئورنىغا، ئەكسىچە تېخىمۇ چوڭ تەلەپلەرنى ئوتتۇرىغا قويدى. ئۇ ئىمپېراتورغا: «ئەگەر بىز بۇ دېڭىز ئالۋاستىسىنى يوقىتالمىساق، مەڭگۈ ئىلاھىي تاغلارغا يېتەلمەيمىز. شۇڭلاشقا، كېيىنكى قېتىملىق سەپەر ئۈچۈن، بىزگە ئىمپېرىيەدىكى ئەڭ مەرگەن ئوقياچىلارنى ۋە ئۇلار ئىشلىتىدىغان ئالاھىدە ياسالغان، غايەت زور ئوقيالارنى بېرىشىڭىزنى ئۆتۈنىمەن. شۇنداق قىلساقلا، بىز بۇ توسالغۇنى يېڭىپ، ئالىيلىرى ئۈچۈن مەڭگۈلۈك ھاياتلىق دورىسىنى ئېلىپ كېلەلەيمىز» دېدى.

بۇ تەلەپ ئىمپېراتورنىڭ مەنتىقىسىگە ناھايىتى ئۇيغۇن كېلەتتى. مەسىلە بار ئىكەن، ئۇنى ھەل قىلىشنىڭ چارىسىمۇ بار بولۇشى كېرەك. ئەگەر توسالغۇ «دېڭىز ئالۋاستىسى» بولسا، ئۇنى يوقىتىشنىڭ چارىسى «مەرگەن ئوقياچىلار» بولاتتى. بۇ ئاددىي ۋە چۈشىنىشلىك چارە ئىمپېراتورنىڭ ئۈمىدىنى قايتىدىن ئويغاتتى. ئۇ شۈ فۇ نىڭ قۇرۇق قول قايتقانلىقىدىن غەزەپلىنىشنىڭ ئورنىغا، ئۇنى قىيىنچىلىق ئالدىدا باش ئەگمىگەن، مەسىلىنىڭ ھەل قىلىش چارىسىنى تاپقان بىر قەھرىماندەك كۆرۈشكە باشلىدى.

چىن شىخۇاڭ دەرھال شۈ فۇ نىڭ تەلىپىگە قوشۇلدى. ئۇ بۇ قېتىم تېخىمۇ كۆپ بايلىق ۋە ئادەم كۈچىنى سەپەرۋەر قىلىشنى بۇيرۇدى. بۇ، شۈ فۇ نىڭ ئىككىنچى قېتىملىق، يەنى قايتىپ كەلمەس سەپىرى ئۈچۈن يول ئاچتى. ئۇنىڭ بىرىنچى قېتىملىق سەپىرى، ئەمەلىيەتتە، بىر سىناق ئىدى. ئۇ بۇ سىناق ئارقىلىق ئىمپېراتورنىڭ ئۆزىگە بولغان ئىشەنچىسىنىڭ چېكىنى، ئۇنىڭ ئەخمىقانىلىقىنىڭ دەرىجىسىنى ۋە ئۇنىڭدىن قانچىلىك نەرسە ئۈندۈرۈۋالغىلى بولىدىغانلىقىنى ئۆلچەپ باقتى. نەتىجە ئۇنىڭ كۈتكەندىكىدىنمۇ ياخشى چىقتى. ئۇ ئەمدى ئۆزىنىڭ قېچىش پىلانىنى تېخىمۇ چوڭ كۆلەمدە، تېخىمۇ مۇكەممەل ھالدا ئىشقا ئاشۇرۇشقا پۈتۈنلەي ئىشەنچ باغلىدى.

---

6-تېما: ئىككىنچى قېتىملىق سەپەر: تارىختىكى ئەڭ چوڭ قېچىش پىلانى

6.1. تېخىمۇ چوڭ كۆلەمدىكى تەييارلىق: بۇ قېچىشقا قايتىش يوق

شۈ فۇ نىڭ «دېڭىز ئالۋاستىسى» ھېكايىسى چىن شىخۇاڭنىڭ قەلبىدىكى ئۈمىد ئوتىنى قايتىدىن يالقۇنجاتقاندىن كېيىن، ئىككىنچى قېتىملىق دېڭىز سەپىرى ئۈچۈن قىلىنغان تەييارلىق بىرىنچى قېتىملىقتىن كۆپ ھەسسە چوڭ كۆلەمدە ۋە تېخىمۇ ئىنچىكە پىلان بىلەن باشلاندى. بۇ قېتىم، شۈ فۇ نىڭ قەلبىدە «قايتىپ كېلىش» دېگەن ئوي پۈتۈنلەي يوق ئىدى. ئۇنىڭ ھەر بىر ھەرىكىتى، ھەر بىر تەلىپى يىراق بىر زېمىندا يېڭى بىر ھاياتلىقنى باشلاش، ئۆزىگە تەۋە بىر دۇنيا قۇرۇپ چىقىش ئۈچۈن قىلىنغانىدى. ئىمپېراتور بۇ تەييارلىقنى ئۆلمەسلىككە ئېرىشىشنىڭ ئەڭ ئاخىرقى، ھەل قىلغۇچ جېڭى دەپ قارىسا، شۈ فۇ ئۈچۈن بۇ، زۇلۇم ۋە قورقۇنچتىن مەڭگۈلۈك قۇتۇلۇشنىڭ ئەڭ ئاخىرقى قېچىش پىلانى ئىدى.

چىن شىخۇاڭنىڭ بۇيرۇقى بىلەن، دۆلەتنىڭ ئەڭ سەرخىل ھەربىي كۈچلىرى بۇ ئىشقا سەپەرۋەر قىلىندى. ئىمپېرىيەنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن ئەڭ مەرگەن ئوقياچىلار تاللىنىپ، دېڭىز بويىغا يىغىلدى. ئۇلار ئۈچۈن ئالاھىدە كۈچلۈك، ھەتتا بىر نەچچە ئادەم بىرلىشىپ تارتىدىغان غايەت زور ئوقيالار (连弩, liánnǔ) ياسالدى. بۇ قوراللار «دېڭىز ئالۋاستىسى»نى يوقىتىش ئۈچۈن لايىھەلەنگەن بولۇپ، ئەمەلىيەتتە شۈ فۇ نىڭ يېڭى زېمىندا دۇچ كېلىشى مۇمكىن بولغان ھەرقانداق قارشىلىقنى باستۇرۇش ياكى ئۆزىنى قوغداش ئۈچۈن كېرەكلىك ھەربىي كۈچ ئىدى. بۇ ئەسكەرلەرنىڭ قوشۇلۇشى، شۈ فۇ نىڭ فىلوتىنى پەقەت بىر ئېكىسپېدىتسىيە ئۆمىكىدىن ھالقىتىپ، ئۆزىنى-ئۆزى قوغدىيالايدىغان ۋە ھۇجۇم قىلالايدىغان كىچىك بىر ئارمىيەگە ئايلاندۇردى.

كېمە فىلوتىنىڭ كۆلىمىمۇ تېخىمۇ كېڭەيتىلدى. بىرىنچى قېتىملىق سەپەردىن قايتىپ كەلگەن كېمىلەر رېمونت قىلىنىپ، يېڭىدىن تېخىمۇ چوڭ ۋە مۇستەھكەم كېمىلەر ياسالدى. بۇ قېتىمقى تەييارلىقتا، كېمىلەرنىڭ ئىچكى قۇرۇلمىسىغا تېخىمۇ كۆڭۈل بۆلۈنۈپ، ئۇزۇن مۇددەتلىك دېڭىز ھاياتىغا ماسلىشىدىغان، ئادەم ياشايدىغان ئۆيلەر، ئاشلىق ئىسكىلاتلىرى، قورال-ياراغ ئامبارلىرى ۋە ھەتتا كىچىككىنە ھۈنەرۋەنچىلىك ئىشخانىلىرىمۇ ئورۇنلاشتۇرۇلدى. بۇ فىلوت دېڭىز ئۈستىدە لەيلەپ يۈرگەن بىر شەھەرچىگە ئوخشايتتى. شۈ فۇ نىڭ پىلانى شۇ قەدەر ئىنچىكە ئىدىكى، ئۇ ھەتتا كەلگۈسىدە يېڭى كېمىلەرنى ياساش ياكى رېمونت قىلىش ئۈچۈن كېرەكلىك بولغان ياغاچچىلىق سايمانلىرى ۋە ئۇستىلارنىمۇ ئۆزى بىلەن بىللە ئېلىپ ماڭدى. بۇلارنىڭ ھەممىسى چىن شىخۇاڭنىڭ «ھېچقانداق خاتالىق كۆرۈلمىسۇن» دېگەن قاتتىق بۇيرۇقى ئاستىدا، دۆلەت خەزىنىسىنىڭ چەكسىز قوللىشى بىلەن ئەمەلگە ئاشۇرۇلدى. ئىمپېراتورنىڭ ئۆلمەسلىككە بولغان ھېرىسمەنلىكى شۈ فۇ نىڭ قېچىش پىلانى ئۈچۈن ئەڭ مۇكەممەل شارائىتنى يارىتىپ بەردى.

6.2. ئۈچ مىڭ ياش ئوغۇل-قىز ۋە يۈز ھۈنەر: يېڭى بىر مەدەنىيەتنىڭ ئۇرۇقى

ئىككىنچى قېتىملىق سەپەرنىڭ تەييارلىقىدا، شۈ فۇ ئۆزىنىڭ ئەڭ مۇھىم «بايلىقى» بولغان ئادەم كۈچىگە تېخىمۇ كۆپ ئەھمىيەت بەردى. بىرىنچى قېتىملىق سەپەردىكى «مىڭلىغان» دېگەن مۈجىمەل ساننىڭ ئورنىغا، بۇ قېتىم ئۇ ئېنىق قىلىپ «ئۈچ مىڭ ياش ئوغۇل-قىز» (三千童男女, sānqiān tóngnán tóngnǚ) نى تەلەپ قىلدى. بۇ غايەت زور سان پۈتكۈل ئىمپېرىيەنى يەنە بىر قېتىم لەرزىگە سالدى. بۇ ئۈچ مىڭ بالا ئۇنىڭ كەلگۈسىدىكى دۆلىتىنىڭ ئاساسىي نوپۇسى، ئۇلارنىڭ كەلگۈسىدىكى ئەۋلادلىرى بولسا ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنىڭ داۋاملاشتۇرغۇچىلىرى بولماقچى ئىدى. ئۇلار پەقەت ئىلاھلارغا بېرىلىدىغان قۇربانلىقلا ئەمەس، بەلكى يېڭى بىر مەدەنىيەتنىڭ جانلىق ئۇرۇقلىرى ئىدى.

بۇ قېتىمقى تاللاش تېخىمۇ قاتتىق ۋە سىستېمىلىق ئېلىپ بېرىلدى. پەقەت سالامەتلىكى ياخشى، چىرايلىق بولۇپلا قالماي، بەلكى مەلۇم دەرىجىدە ئەقىللىق ۋە ئۆگىنىش ئىقتىدارىغا ئىگە بالىلار تاللاندى. بۇ، شۈ فۇ نىڭ كەلگۈسىدىكى جەمئىيىتىنىڭ سۈپىتىنى كۆزدە تۇتقانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ بالىلار يىغىلغاندىن كېيىن، ئۇلارغا ئاددىي ساۋات ۋە ھۈنەر-سەنئەت بىلىملىرى ئۆگىتىلگەن بولۇشىمۇ مۇمكىن. ئۇلار شۈ فۇ نىڭ كۆز ئالدىدىكى يېڭى دۇنيانىڭ بىرىنچى ئەۋلاد پۇقرالىرى سۈپىتىدە تەربىيىلىنىۋاتاتتى.

بۇنىڭدىن سىرت، «يۈز ھۈنەر» (百工, bǎi gōng) نىڭ دائىرىسىمۇ زور دەرىجىدە كېڭەيتىلدى. بۇ قېتىم پەقەت ئادەتتىكى ھۈنەرۋەنلەرلا ئەمەس، بەلكى دوختۇرلار، ئۆسۈملۈكشۇناسلار، ئاسترونوملار، بىناكارلار ۋە ھەتتا ئاددىي مەمۇرىي خىزمەتچىلەرگىچە بولغان ھەر ساھەدىكى ئىختىساسلىق خادىملار فىلوتقا قوشۇلدى. شۈ فۇ ئەمەلىيەتتە چىن ئىمپېرىيەسىنىڭ كىچىكلىتىلگەن بىر مودېلىنى ئۆزى بىلەن بىللە ئېلىپ ماڭماقچى بولغان. بۇ كىشىلەر يېڭى زېمىنغا بارغاندا، بىر پۈتۈن، مۇكەممەل جەمئىيەت سىستېمىسىنى تېزلىكتە قۇرۇپ چىقىشقا كاپالەتلىك قىلاتتى. ئۇلار دېھقانچىلىقنى راۋاجلاندۇرۇپ، ئۆي-ئىمارەتلەرنى سېلىپ، كېسەللەرنى داۋالاپ، ھەتتا يېڭى بىر ھاكىمىيەتنىڭ مەمۇرىي ئاپپاراتلىرىنى قۇرۇپ چىقالايتتى. بۇ، شۈ فۇ نىڭ نەقەدەر ئۇزاقنى كۆرەر ۋە ئىنچىكە پىلانلىغۇچى ئىكەنلىكىنى تولۇق نامايان قىلىدۇ.

6.3. دېھقانچىلىق ئۇرۇقلىرى ۋە سايمانلار: يېڭى زېمىندا ياشاشنىڭ كاپالىتى

ئادەم كۈچىدىن باشقا، شۈ فۇ يېڭى زېمىندا ھايات قېلىشنىڭ ماددىي ئاساسىنى ھازىرلاشقىمۇ ئالاھىدە ئەھمىيەت بەردى. ئۇنىڭچە، يېڭى بىر جايغا ئورۇنلاشقاندىن كېيىن، ئەڭ تېز ھەل قىلىشقا تېگىشلىك مەسىلە ئوزۇق-تۈلۈك مەسىلىسى ئىدى. شۇڭلاشقا، ئۇ ئىمپېراتوردىن زور مىقداردا «بەش خىل ئاشلىقنىڭ ئۇرۇقى» (五谷, wǔgǔ) نى، يەنى شال، بۇغداي، تېرىق، قوناق ۋە پۇرچاق قاتارلىق ئاساسلىق زىرائەتلەرنىڭ ئەڭ ياخشى ئۇرۇقلىرىنى تەلەپ قىلدى. بۇ ئۇرۇقلار ئالاھىدە ساقلىنىپ، ئۇزۇن مۇددەتلىك دېڭىز سەپىرىدە بۇزۇلۇپ كەتمەسلىكىگە كاپالەتلىك قىلىندى.

بۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۇ يەنە دېھقانچىلىق ئىشلەپچىقىرىشىغا كېرەكلىك بولغان ھەر خىل سايمانلارنىمۇ ئۆزى بىلەن بىللە ئېلىپ ماڭدى. بۇنىڭ ئىچىدە تۆمۈردىن ياسالغان گۈرجەكلەر، پالتىلار، ئورغاقلار ۋە يەر ھەيدەيدىغان ساپانلار بار ئىدى. ئۇ ھەتتا تۆمۈرچىلەرنى ۋە تۆمۈر ئېرىتىش تېخنىكىسىنى بىلىدىغان ئۇستىلارنى ئېلىپ ماڭغانلىقى ئۈچۈن، كەلگۈسىدە بۇ سايمانلارنى ئۆزلىرى ياساپ چىقالايدىغانلىقىغا كاپالەتلىك قىلغانىدى. بۇ، چىن دەۋرىدىكى ئىلغار ئىشلەپچىقىرىش تېخنىكىسىنىڭ يېڭى زېمىنغا كۆچۈرۈلۈشى دېمەك ئىدى.

ئۇنىڭ تەييارلىقى پەقەت دېھقانچىلىق بىلەنلا چەكلەنمىدى. ئۇ يەنە توقۇمىچىلىق قىلىش ئۈچۈن كېرەكلىك بولغان يىپ ئېگىرىش چاقلىرىنى، كىيىم تىكىدىغان ئەسۋابلارنى، ساپال قاچا-قۇچىلارنى ياسايدىغان سايمانلارنى ۋە ھەتتا قەغەز ياساشنىڭ دەسلەپكى تېخنىكىسىغا ئائىت بىلىملەرنىمۇ ئېلىپ ماڭغان بولۇشى مۇمكىن. قىسقىسى، شۈ فۇ ئۆزى قۇرماقچى بولغان يېڭى دۇنيا ئۈچۈن كېرەكلىك بولغان بارلىق ماددىي ۋە مەنىۋى بايلىقلارنى چىن ئىمپېرىيەسىدىن «ئوغرىلاپ» ماڭماقچى بولغان. ئۇنىڭ بۇ ئىنچىكە ۋە ھەممىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تەييارلىقى، ئۇنىڭ بۇ قېتىملىق سەپەرنىڭ قايتىپ كەلمەس سەپەر ئىكەنلىكىنى قانچىلىك ئېنىق بىلىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇ بىر ئالدامچى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئىمپېراتورنى ئالدىغان بولسىمۇ، ئەمما بىر يولباشچى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۆزى بىلەن ماڭغان مىڭلىغان كىشىنىڭ كەلگۈسىگە پۈتۈن مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن مۇئامىلە قىلغانىدى.

6.4. ئەڭ ئاخىرقى خوشلىشىش: قايتىپ كەلمەس سەپەرنىڭ باشلىنىشى

مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 210-يىلى، بارلىق تەييارلىقلار تاماملانغاندىن كېيىن، شۈ فۇ باشچىلىقىدىكى تېخىمۇ ھەيۋەتلىك ۋە تېخىمۇ كۆپ ئادەملىك فىلوت ئىككىنچى قېتىم يولغا چىقىشقا ھازىر بولدى. بۇ قېتىمقى خوشلىشىش مۇراسىمى بىرىنچى قېتىملىقتىنمۇ داغدۇغىلىق ئۆتكۈزۈلدى. چىن شىخۇاڭ ئۆزىنىڭ ئۆمرىنىڭ ئاخىرلىشىپ كېتىۋاتقانلىقىنى، بۇنىڭ ئۆزىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ئۈمىدى ئىكەنلىكىنى ھېس قىلغان بولسا كېرەك، ئۇ بۇ قېتىمقى سەپەرگە بارلىق ئۈمىدىنى باغلىغانىدى.

خوشلىشىش كۈنى، ئىمپېراتور چىن شىخۇاڭ شۈ فۇ نىڭ قولىنى تۇتۇپ تۇرۇپ، ئۇزۇنغىچە سۆز قىلدى. ئۇنىڭ سۆزلىرىدە ھەم بۇيرۇق، ھەم يالۋۇرۇش، ھەم ئۈمىد ئارىلىشىپ كەتكەنىدى. ئۇ شۈ فۇ غا بۇ قېتىم چوقۇم مۇۋەپپەقىيەت قازىنىپ قايتىپ كېلىشنى، ئۆزىنى ئۆلۈم ئىلاھىنىڭ قولىدىن قۇتۇلدۇرۇۋېلىشنى قايتا-قايتا تاپىلىدى. ئۇنىڭ كۆزلىرىدىكى ئاجىزلىق ۋە چارىسىزلىك، ئۇنىڭ دۇنيانى تىترىتىۋاتقان زالىم ئىمپېراتورلۇق ئوبرازىغا تامامەن زىت ئىدى. بۇ ۋاقىتتا، ئۇ پەقەت ئۆلۈمدىن قورقىدىغان ئاددىي بىر ئىنسان ئىدى.

شۈ فۇ ئىمپېراتورنىڭ ئالدىدا يەنە بىر قېتىم تىزلىنىپ، ئۆزىنىڭ چوقۇم ۋەزىپىنى ئورۇندايدىغانلىقىغا قەسەم قىلدى. ئەمما بۇ قېتىم، ئۇنىڭ قەلبىدە بەلكىم بىر ئاز گۇناھكارلىق تۇيغۇسى ياكى رەھىم قىلىش ھېسسىياتى بولغان بولۇشىمۇ مۇمكىن. ئۇ ئۆز ئالدىدا تۇرغان، دۇنيادىكى ئەڭ قۇدرەتلىك، ئەمما شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئەڭ بىچارە بولۇپ قالغان بۇ ئادەمگە قاراپ تۇرۇپ، ئۆزىنىڭ بۇ غايەت زور يالغانچىلىقىنىڭ قانچىلىك رەھىمسىز ئىكەنلىكىنى ئويلىغان بولۇشى مۇمكىن. ئەمما ئۇنىڭ ئاللىقاچان قايتىش يولى قالمىغانىدى. ئۇنىڭ ئارقىسىدا ئۇنىڭغا ئەگىشىپ يېڭى ھاياتلىققا ئىنتىلگەن مىڭلىغان كىشىنىڭ تەقدىرى تۇراتتى.

فىلوت لەڭگەرلىرىنى كۆتۈرۈپ، ئاستا-ئاستا دېڭىزغا قاراپ يول алғанда، شۈ فۇ كېمىنىڭ پالۇبىسىدا تۇرۇپ، قىرغاقتىكى ئىمپېراتورنىڭ بارغانسېرى كىچىكلەپ كېتىۋاتقان سىياقىغا قاراپ تۇردى. بۇ ئۇنىڭ چىن شىخۇاڭنى، شۇنداقلا ئۆزى تۇغۇلۇپ ئۆسكەن بۇ زېمىننى ئەڭ ئاخىرقى قېتىم كۆرۈشى ئىدى. بۇ كۆرۈنۈش ئۇنىڭ قەلبىدە مەڭگۈ ئۆچمەيدىغان بىر خاتىرە بولۇپ قالدى. بۇ خوشلىشىش پەقەت ئىككى ئادەمنىڭ خوشلىشىشى ئەمەس، بەلكى بىر دەۋر بىلەن خوشلىشىش، بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ ئۆتمۈشى بىلەن خوشلىشىپ، نامەلۇم كەلگۈسىگە قاراپ ئاتلىنىشى ئىدى.

6.5. چىن شىخۇاڭنىڭ ئاخىرقى ئۆمرى: ئۈمىدسىز كۈتۈش ۋە ئالدانغانلىقىنى ھېس قىلىش

شۈ فۇ ۋە ئۇنىڭ فىلوتى كۆزدىن غايىب بولغاندىن كېيىن، چىن شىخۇاڭنىڭ ھاياتى ئازابلىق ۋە ئۈمىدسىز كۈتۈش بىلەن ئۆتتى. ئۇ ھەر كۈنى دېگۈدەك شەرقتىن كېلىدىغان خەۋەرنى ساقلايتتى. ئۇنىڭ سالامەتلىكى بارغانسېرى ناچارلىشىپ، ئۇزۇن يىللاردىن بېرى ئىستېمال قىلىپ كەلگەن سىمابلىق دورىلار ئۇنىڭ بەدىنىنى ۋە روھىيىتىنى پۈتۈنلەي يىمىرىشكە باشلىغانىدى. ئۇنىڭ تۇتقاقلىقلىرى كۆپىيىپ، مىجەزى تېخىمۇ غەلىتە بولۇپ كەتتى. ئۇ ھەم ئۆلۈمدىن قورقاتتى، ھەم شۈ فۇ نىڭ قايتىپ كېلىپ ئۆزىنى قۇتۇلدۇرۇشىنى ئارزۇ قىلاتتى.

ئەمما ئايلار ئۆتتى، يىل ئۆتتى، شۈ فۇ دىن ھېچقانداق خەۋەر كەلمىدى. دېڭىز جىمجىت ئىدى. چىن شىخۇاڭ ئاستا-ئاستا ئۆزىنىڭ ئالدانغانلىقىنى ھېس قىلىشقا باشلىدى. ئۇنىڭ قەلبىدىكى ئۈمىد ئوتى ئاستا-ئاستا ئۆچۈپ، ئورنىنى غەزەپ، پۇشايمان ۋە ئۈمىدسىزلىك ئىگىلىدى. ئۇ ئۆزىنىڭ بىر ئۆمۈر ھېچكىمگە ئىشەنمىگەن تۇرۇقلۇق، ھاياتىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە بىر ئالدامچىغا شۇنچىلىك ئىشىنىپ كەتكەنلىكىدىن، ئۆزىنىڭ ئەخمىقانىلىقىدىن قاتتىق ئازابلاندى. ئۇ غەزىپىدىن شۈ فۇ بىلەن مۇناسىۋىتى بار دەپ قارالغان بارلىق كىشىلەرنى ئۆلتۈرۈشكە بۇيرۇغان بولۇشىمۇ مۇمكىن.

ئۇ ھاياتىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ۋاقىتلىرىدا، ئۆزى قۇرغان غايەت زور ئىمپېرىيە، ياساتقان ھەشەمەتلىك سارايلار ۋە يەر ئاستىدىكى مىڭلىغان ساپال ئەسكەرلەرنىڭ ھېچقايسىسىنىڭ ئۆزىنى ئۆلۈمدىن قۇتۇلدۇرالمايدىغانلىقىنى چۈشەندى. ئۇ ھوقۇق، بايلىق ۋە قۇدرەتنىڭ ھەممىسىنىڭ ئۆلۈم ئالدىدا قۇرۇق ۋە مەنىسىز ئىكەنلىكىنى ھېس قىلدى. مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 210-يىلى، ئۇ ئۆزىنىڭ بەشىنچى قېتىملىق ساياھىتى جەريانىدا، پايتەختتىن يىراق بولغان شاچيۇ (沙丘) دېگەن جايدا، ئۈمىدسىزلىك ۋە پۇشايمان ئىچىدە كۆز يۇمدى. ئۇ ئۆلگەندە، ئۇ كۈتكەن شۈ فۇ قايتىپ كەلمىدى، ئۇ ئارزۇ قىلغان مەڭگۈلۈك ھاياتلىق دورىسىمۇ بىر خىيال بولۇپلا قالدى.

بىر ئۆمۈر دۇنيانى بويسۇندۇرغان بۇ بۈيۈك مۇستەبىت، ئاخىرىدا ئۆزىنىڭ ئىچكى دۇنياسىدىكى قورقۇنچقا ۋە بىر ئالدامچىنىڭ ھىيلىسىگە يېڭىلدى. ئۇنىڭ ئۆلۈمى، ئۇنىڭ ئالدانغان قىسمىتى، كېيىنكى ئەۋلادلارغا ھوقۇق چوققىسىدىكى يالغۇزلۇق ۋە ئىنساننىڭ ئۆز ئاجىزلىقى ئالدىدىكى چارىسىزلىقى ھەققىدە مەڭگۈلۈك بىر ساۋاق قالدۇردى.

---

7-تېما: شۈ فۇ نىڭ ئاخىرقى مەنزىلى: ياپونىيە ۋە شەرقىي ئاسىيا مەدەنىيىتىگە كۆرسەتكەن تەسىرى

7.1. ياپونىيەگە يېتىپ بېرىش پەرىزى: تارىخىي دەلىل ۋە رىۋايەتلەر

شۈ فۇ ۋە ئۇنىڭ غايەت زور فىلوتىنىڭ قەيەرگە كەتكەنلىكى ھەققىدە تارىختا ئېنىق خاتىرە قالدۇرۇلمىغان. ئەمما ئەڭ كەڭ تارقالغان ۋە ئەڭ كۆپ مۇھاكىمە قىلىنغان قاراش ئۇلارنىڭ ھازىرقى ياپونىيەگە يېتىپ بارغانلىقىدۇر. بۇ پەرەزنى قوللىغۇچىلار بىر قانچە مۇھىم نۇقتىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.

بىرىنچىدىن، جۇغراپىيەلىك جەھەتتىن، شەرقىي دېڭىزغا قاراپ يولغا چىققان بىر فىلوتنىڭ ياپون ئاراللىرىغا يېتىپ بېرىش ئېھتىماللىقى ناھايىتى يۇقىرى.

ئىككىنچىدىن، شۈ فۇ يولغا چىققان ۋاقىت (م.ئى. 210-يىل ئەتراپى) ياپونىيە تارىخىدىكى جومون دەۋرى (縄文時代) دىن يايوئى دەۋرى (弥生時代) گە ئۆتۈش باسقۇچىغا توغرا كېلىدۇ. بۇ دەۋردە، ياپونىيەدە تۇيۇقسىزلا ئىلغار دېھقانچىلىق تېخنىكىلىرى (بولۇپمۇ شال تېرىقچىلىقى)، مېتال ئېرىتىش (تۆمۈر ۋە مىس)، توقۇمىچىلىق ۋە ساپالچىلىق تېخنىكىلىرى پەيدا بولۇپ، جەمئىيەتتە غايەت زور ئۆزگىرىش يۈز بەرگەن.

بەزى تارىخچىلار ۋە تەتقىقاتچىلار بۇ تېخنولوگىيەلىك سەكرەشنى دەل شۈ فۇ ئېلىپ بارغان ئۈچ مىڭ ياش ئوغۇل-قىز ۋە يۈزلىگەن ھۈنەرۋەنلەرنىڭ تۆھپىسى دەپ قارايدۇ. ئۇلار ئۆزلىرى بىلەن بىللە ئېلىپ بارغان ئىلغار قۇرۇقلۇق مەدەنىيىتىنى يەرلىك خەلققە ئۆگىتىپ، ياپونىيەنىڭ قەدىمكى مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىياتىنى زور دەرىجىدە ئىلگىرى سۈرگەن بولۇشى مۇمكىن. شۈ فۇ ئۆلمەسلىك دورىسىنى تاپالمايدىغانلىقىنى، قايتىپ بارسا چىن شىخۇاڭنىڭ غەزىپىگە ئۇچراپ ئۆلتۈرۈلىدىغانلىقىنى بىلگەچكە، بۇ يېڭى ۋە مۇنبەت زېمىننى ئۆزى ۋە ھەمراھلىرى ئۈچۈن يېڭى بىر ۋەتىنى قىلىشنى قارار قىلغان. ئۇ بۇ يەردە «پادىشاھ» بولۇپ، راھەت-پاراغەتتە ياشىغان دەيدىغان رىۋايەتلەر كېيىنكى دەۋرلەردە كەڭ تارقالغان.

ياپونىيەنىڭ نۇرغۇن جايلىرىدا، بولۇپمۇ ۋاكاياما ئۆلكىسىنىڭ شىنگۇ شەھىرى، كيۇشۇ ئارىلى ۋە فوجى تېغى ئەتراپىدا شۈ فۇ غا ئائىت نۇرغۇن خاتىرە ئورۇنلىرى، ئىبادەتخانىلار ۋە رىۋايەتلەر ساقلىنىپ قالغان. شىنگۇ شەھىرىدە ھەتتا «شۈ فۇ نىڭ قەبرىسى» دەپ ئاتالغان بىر خاتىرە تېشى بار. بۇلار گەرچە كېيىنكى دەۋرلەردە ياسالغان بولسىمۇ، ئەمما شۈ فۇ ھېكايىسىنىڭ ياپونىيە خەلقىنىڭ قەلبىدە قانچىلىك چوڭقۇر ئورۇن ئالغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

ئەلۋەتتە، بۇلارنىڭ ھەممىسى تېخىچە بىر پەرەز. شۈ فۇ ۋە ئۇنىڭ ھەمراھلىرىنىڭ دېڭىزدا بوران-چاپقۇنغا ئۇچراپ ھالەك بولغانلىقى ياكى باشقا نامەلۇم بىر ئارالغا بېرىپ ئولتۇراقلاشقانلىقىمۇ پۈتۈنلەي مۇمكىن. ئەمما شۈ فۇ نىڭ ياپونىيەگە بارغانلىقى ھەققىدىكى رىۋايەت، ئۇنىڭ ھېكايىسىنى پەقەت بىر ئالدامچىلىق ھېكايىسىدىن ھالقىتىپ، ئىككى چوڭ مەدەنىيەت ئوتتۇرىسىدىكى قەدىمكى ئالاقىنىڭ سىمۋولىغا ئايلاندۇرغان.

شۈ فۇ نىڭ قىسمىتى نېمە بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇنىڭ ھېكايىسى بىزگە شۇنى كۆرسىتىپ بېرىدۇكى، بىر مۇستەبىتنىڭ ئەخمىقانە ئارزۇسى ۋە ئۆلۈمدىن بولغان قورقۇنچى، تارىخنىڭ يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتىۋېتىدىغان، ھەتتا يېڭى بىر مەدەنىيەتنىڭ ئۇرۇقىنى يىراق زېمىنلارغا چېچىدىغان كۈتۈلمىگەن ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقىرالايدۇ. بۇ، تارىخنىڭ سىرلىق ۋە ئويلىمىغان تەرەپلەر بىلەن تولغانلىقىنىڭ يەنە بىر ئىسپاتىدۇر.

7.2. يايوئى دەۋرىدىكى تېخنولوگىيەلىك سەكرەش: شۈ فۇ نىڭ تۆھپىسىمۇ؟

شۈ فۇ نىڭ ياپونىيەگە بارغانلىقى ھەققىدىكى رىۋايەتنى ئەڭ كۈچلۈك قوللايدىغان دەلىللەرنىڭ بىرى، دەل ئۇ سەپەرگە چىققان ۋاقىت بىلەن ياپونىيە تارىخىدىكى غايەت زور مەدەنىيەت ئۆزگىرىشى، يەنى جومون دەۋرىدىن (縄文時代, Jōmon jidai) يايوئى دەۋرىگە (弥生時代, Yayoi jidai) ئۆتۈش باسقۇچىنىڭ ۋاقىت جەھەتتىكى كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان دەرىجىدىكى ماسلىقىدۇر. مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 300-يىللار ئەتراپىدا (يەنى دەل شۈ فۇنىڭ سەپەرگە چىققان مەزگىلىگە توغرا كېلىدۇ)، ياپون ئاراللىرىدا تۇيۇقسىز ۋە شىددەتلىك بىر تېخنولوگىيەلىك سەكرەش يۈز بەرگەن. بۇنىڭدىن ئىلگىرىكى جومون دەۋرىدىكى ياپونلار ئاساسلىقى ئوۋچىلىق، بېلىقچىلىق ۋە يىغىۋېلىش بىلەن تۇرمۇشىنى قامدايدىغان، ئاددىي ساپال قاچىلارنى ئىشلىتىدىغان، بىر قەدەر ئىپتىدائىي جەمئىيەت ئىدى. ئەمما يايوئى دەۋرىگە كەلگەندە، قىسقىغىنە ۋاقىت ئىچىدە تۆۋەندىكىدەك چوڭ ئۆزگىرىشلەر يۈز بەردى:

بىرىنچىدىن، سۇغىرىلما دېھقانچىلىق، بولۇپمۇ شال تېرىقچىلىقى (稲作, inasaku) كەڭ كۆلەمدە ئومۇملاشتى. بۇ، ياپونىيە جەمئىيىتىنى ئوۋچىلىق ئىقتىسادىدىن مۇقىم ئولتۇراقلاشقان دېھقانچىلىق ئىقتىسادىغا ئۆزگەرتكەن ئىنقىلابىي بىر ئۆزگىرىش ئىدى. شال تېرىقچىلىقى ئۆزى بىلەن بىللە ئېتىز-ئېرىقلارنى پىلانلاش، سۇ ئىنشائاتلىرىنى ياساش ۋە كوللېكتىپ ئەمگەك قىلىشتەك تېخىمۇ مۇرەككەپ ئىجتىمائىي تەشكىللىنىشنى ئېلىپ كەلدى. شۈ فۇ نىڭ ئۆزى بىلەن بىللە «بەش خىل ئاشلىقنىڭ ئۇرۇقى»نى ئېلىپ ماڭغانلىقى ھەققىدىكى خاتىرە بۇنىڭ بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك.

ئىككىنچىدىن، مېتال قوراللار، يەنى مىس (青銅器, seidōki) ۋە تۆمۈر (鉄器, tekki) قوراللار تۇيۇقسىز پەيدا بولدى. جومون دەۋرىدە پەقەت تاش قوراللارلا ئىشلىتىلەتتى. يايوئى دەۋرىگە كەلگەندە بولسا، قۇرۇقلۇقتىكى ئىلغار تېخنىكىلارغا ئوخشايدىغان مىس ئەينەك، مىس قىلىچ، مىس قوڭغۇراق ۋە تۆمۈردىن ياسالغان دېھقانچىلىق سايمانلىرى ھەممە يەردە كۆرۈلۈشكە باشلىدى. بۇ مېتال ئېرىتىش تېخنىكىسىنىڭ ياپونىيەدە ئۆزلۈكىدىن پەيدا بولغانلىقىغا ئائىت ھېچقانداق ئارخېئولوگىيەلىك دەلىل يوق. ئەكسىچە، بۇ تېخنىكىلارنىڭ قۇرۇقلۇقتىن، يەنى خىتاي ياكى كورېيە يېرىم ئارىلىدىن كەلگەنلىكى ئومۇمىي ئېتىراپقا ئېرىشكەن. شۈ فۇ نىڭ ئۆزى بىلەن بىللە ئېلىپ ماڭغان «يۈز ھۈنەر» ئىچىدە تۆمۈرچىلەر ۋە مېتال ئۇستىلىرىنىڭ بولۇشى بۇ قاراشنى ناھايىتى كۈچلۈك قوللايدۇ.

ئۈچىنچىدىن، توقۇمىچىلىق تېخنىكىسىدا زور ئىلگىرىلەش بولدى. كەندىر ۋە باشقا ئۆسۈملۈك تالالىرىدىن كىيىم توقۇش تېخنىكىسى ئومۇملىشىپ، كىشىلەرنىڭ تۇرمۇش سۈپىتىنى يۇقىرى كۆتۈردى. شۈ فۇ ئېلىپ ماڭغان ھۈنەرۋەنلەر ئىچىدە توقۇمىچىلارنىڭ بولۇشىمۇ بۇنىڭ بىلەن بىۋاسىتە مۇناسىۋەتلىك بولۇشى مۇمكىن.

گەرچە بۇ تېخنولوگىيەلىك ئۆزگىرىشنىڭ ھەممىسىنى يالغۇز شۈ فۇ نىڭ تۆھپىسى دېيىش ئىلمىي جەھەتتە تەنقىدكە ئۇچرىسىمۇ (چۈنكى بۇ دەۋردە قۇرۇقلۇق بىلەن ياپونىيە ئارىسىدا باشقا كىچىك كۆلەملىك كۆچمەنلەر دولقۇنى بولغان بولۇشىمۇ مۇمكىن)، ئەمما شۈ فۇ باشچىلىقىدىكى ئۈچ مىڭ كىشىلىك، ھەر ساھەدىكى ھۈنەرۋەنلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بۇ غايەت زور، تەشكىللىك كۆچمەنلەر گۇرۇپپىسىنىڭ بۇ تېخنولوگىيەلىك سەكرەشتىكى ھەل قىلغۇچ، تۈرتكىلىك رول ئوينىغانلىقىنى تەسەۋۋۇر قىلىش پۈتۈنلەي ئەقىلگە مۇۋاپىق. شۈ فۇ ۋە ئۇنىڭ ھەمراھلىرى ياپونىيەگە پەقەت يېڭى نوپۇسنىلا ئەمەس، بەلكى ئۆزلىرى بىلەن بىللە بىر پۈتۈن ئىلغار مەدەنىيەت سىستېمىسىنى ئېلىپ بارغان بولۇشى مۇمكىن. بۇ، ئۇلارنىڭ ياپونىيەنىڭ قەدىمكى تارىخىنىڭ يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتىۋەتكەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ.

7.3. ياپونىيەدىكى شۈ فۇ رىۋايەتلىرى: شىنگۇ شەھىرى ۋە فوجى تېغى

شۈ فۇ نىڭ ھېكايىسى ياپونىيەنىڭ نۇرغۇن جايلىرىدىكى يەرلىك رىۋايەتلەر، فولكلور ۋە خاتىرە ئورۇنلىرىدا جانلىق ساقلىنىپ كەلگەن. بۇ رىۋايەتلەر گەرچە كېيىنكى دەۋرلەردە بېيىتىلغان ۋە ئۆزگەرتىلگەن بولسىمۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ مەۋجۇتلۇقىنىڭ ئۆزىلا شۈ فۇ ھېكايىسىنىڭ ياپونىيە خەلقىنىڭ كوللېكتىپ ئەس-خاتىرىسىدە چوڭقۇر ئىز قالدۇرغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

بۇ رىۋايەتلەر ئەڭ كۆپ مەركەزلەشكەن جاي ۋاكاياما ئۆلكىسىدىكى شىنگۇ شەھىرى (新宮市, Shingū-shi). يەرلىك رىۋايەتكە ئاساسلانغاندا، شۈ فۇ ۋە ئۇنىڭ فىلوتى دەل مۇشۇ يەرگە قونغان. ئۇ بۇ يەرنىڭ ھاۋاسىنىڭ مۆتىدىللىكى، زېمىنىنىڭ مۇنبەتلىكى ۋە گۈزەل مەنزىرىسىدىن تەسىرلىنىپ، بۇ يەرنى ئۆزىنىڭ يېڭى يۇرتى قىلىشنى قارار قىلغان. ئۇ يەرلىك خەلققە دېھقانچىلىق، بېلىق تۇتۇش ۋە تېبابەت بىلىملىرىنى ئۆگەتكەن. شۇڭلاشقا ئۇ يەرلىك خەلق تەرىپىدىن بىر مەدەنىيەت قەھرىمانى سۈپىتىدە ھۆرمەتلەنگەن. بۈگۈنكى كۈندە، شىنگۇ شەھىرىدە «شۈ فۇ نىڭ قەبرىسى» (徐福の墓, Jofuku no haka) دەپ ئاتالغان بىر خاتىرە تېشى ۋە ئۇنىڭغا بېغىشلانغان بىر باغچا بار. ھەر يىلى شۈ فۇ نى خاتىرىلەش پائالىيەتلىرى ئۆتكۈزۈلۈپ تۇرىدۇ. گەرچە بۇ قەبرىنىڭ ھەقىقىي شۈ فۇ نىڭ قەبرىسى ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدىغان ھېچقانداق دەلىل بولمىسىمۇ، ئۇ شۈ فۇ ھېكايىسىنىڭ بۇ يەردە قانچىلىك چوڭقۇر يىلتىز تارتقانلىقىنىڭ سىمۋولىدۇر.

بۇنىڭدىن باشقا، ياپونىيەنىڭ سىمۋولى بولغان فوجى تېغى (富士山, Fujisan) ئەتراپىدىمۇ شۈ فۇ غا ئائىت رىۋايەتلەر بار. بەزى رىۋايەتلەردە، شۈ فۇ نىڭ ئىزدىگەن «پەڭلەي» ئىلاھىي تېغىنىڭ ئەمەلىيەتتە فوجى تېغى ئىكەنلىكى ئېيتىلىدۇ. ئۇ فوجى تېغىنىڭ گۈزەللىكى ۋە ھەيۋىتىدىن تەسىرلىنىپ، بۇ يەردە ئۆلمەسلىك دورىسى بولۇشى مۇمكىن دەپ قارىغان ۋە بۇ يەرگە ئورۇنلاشقان. يەنە بەزى رىۋايەتلەردە، ياپونىيەنىڭ «فوجى» دېگەن ئىسمىنىڭ شۈ فۇ نىڭ ئىسمى «فۇ» (福) بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىكەنلىكى، ياكى شۈ فۇ ئېلىپ كەلگەن كىشىلەرنىڭ كۆپىيىشىدىن «فۇ شى» (不士)، يەنى «ئۆلمەسلەر» دېگەن سۆزدىن كەلگەنلىكى ھەققىدىكى قاراشلارمۇ مەۋجۇت.

بۇ رىۋايەتلەر كيۇشۇ ئارىلىدىن تارتىپ ياپونىيەنىڭ شەرقىي قىرغاقلىرىغىچە بولغان نۇرغۇن جايلاردا ئوخشىمىغان شەكىللەردە ساقلانغان. ئۇلاردا شۈ فۇ دائىم دېگۈدەك بىر ئالدامچى سۈپىتىدە ئەمەس، بەلكى بىر بىلىملىك، ئاقكۆڭۈل ۋە مېھرىبان يولباشچى، ياپونىيەگە يېڭى بىلىم ۋە تېخنىكا ئېلىپ كەلگەن بىر ئۇلۇغ شەخس سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ. بۇ، ئۇنىڭ ھېكايىسىنىڭ ياپونىيە خەلقى تەرىپىدىن قانداق قوبۇل قىلىنغانلىقىنى ۋە ئۇلارنىڭ كوللېكتىپ كىملىكىنىڭ بىر قىسمىغا ئايلانغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.

7.4. مەدەنىيەت تارقاتقۇچى: شۈ فۇ نىڭ شەرقىي ئاسىيا تارىخىدىكى سىمۋوللۇق رولى

شۈ فۇ نىڭ ھېكايىسىنىڭ تارىخىي ھەقىقىيلىقى نېمە بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇ شەرقىي ئاسىيا تارىخىدا، بولۇپمۇ خىتاي-ياپونىيە مەدەنىيەت ئالاقىسى تارىخىدا غايەت زور سىمۋوللۇق ئەھمىيەتكە ئىگە.

خىتاي مەدەنىيىتىدە، شۈ فۇ نىڭ ئوبرازى بىر قەدەر مۇرەككەپ. بىر تەرەپتىن، ئۇ بىر زالىم ئىمپېراتورنى ئۇستىلىق بىلەن ئالدىغان، ئۆزى ۋە مىڭلىغان كىشىنى زۇلۇمدىن قۇتۇلدۇرغان ئەقىللىق ۋە جاسارەتلىك بىر شەخس سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ. ئۇنىڭ ھېكايىسى خەلق ئارىسىدا ھوقۇقدارلارغا قارشى تۇرۇشنىڭ بىر خىل شەكىلدىكى غەلىبىسى سۈپىتىدە ئالقىشلىنىدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن، ئۇ خىتاينىڭ ئىلغار مەدەنىيىتىنى ۋە تېخنىكىسىنى چەتئەللەرگە تارقاتقان تۇنجى مەدەنىيەت ئەلچىلىرىنىڭ بىرى سۈپىتىدە قارىلىدۇ. ئۇنىڭ دېڭىزغا چىقىشى خىتاي خەلقىنىڭ قەدىمدىن تارتىپ دېڭىز-ئوكيانلارغا بولغان قىزىقىشى ۋە نامەلۇم دۇنيانى ئىزدەش روھىنىڭ سىمۋولىغا ئايلانغان.

ياپونىيەدە بولسا، شۈ فۇ تېخىمۇ ئىجابىي بىر ئوبرازغا ئىگە. ئۇ «ۋاتارائجىن» (渡来人, toraijin)، يەنى قۇرۇقلۇقتىن كېلىپ، ياپونىيەگە ئىلغار مەدەنىيەت ئېلىپ كەلگەن كۆچمەنلەرنىڭ ئەڭ ۋەكىللىك خاراكتېرگە ئىگە سىمۋولى سۈپىتىدە ھۆرمەتلىنىدۇ. ئۇنىڭ ئوبرازى ياپون مەدەنىيىتىنىڭ تەرەققىياتىدا تاشقى تەسىرنىڭ مۇھىملىقىنى ئېتىراپ قىلىشنىڭ بىر ئىپادىسىدۇر. ئۇ بەزى جايلاردا تېبابەت، دورىگەرلىك ۋە ھەتتا توقۇمىچىلىقنىڭ ئىلاھى سۈپىتىدە ئىبادەت ئوبيېكتىغا ئايلانغان. ئۇنىڭ ھېكايىسى، ياپونىيەنىڭ تاشقى دۇنياغا ئېچىۋېتىلگەن، ئىلغار مەدەنىيەتلەرنى قوبۇل قىلىشقا ماھىر بىر مىللەت ئىكەنلىكىنى گەۋدىلەندۈرۈشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ.

زامانىۋى دەۋردە، شۈ فۇ ھېكايىسى خىتاي بىلەن ياپونىيە ئوتتۇرىسىدىكى دوستلۇق ۋە مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشنىڭ تارىخىي يىلتىزىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان مۇھىم بىر كۆۋرۈككە ئايلاندى. 1980-يىللاردىن باشلاپ، ئىككى دۆلەت ئالىملىرى ۋە ھۆكۈمەتلىرى شۈ فۇ غا ئائىت تەتقىقاتلارنى ۋە خاتىرىلەش پائالىيەتلىرىنى ئورتاق ئېلىپ باردى. شۈ فۇ نىڭ يۇرتى دەپ قارالغان خىتاينىڭ شۈجۇ شەھىرى بىلەن ياپونىيەنىڭ شىنگۇ شەھىرى قېرىنداش شەھەر مۇناسىۋىتى ئورناتتى. شۈ فۇ ، ئىككى مىڭ يىل بۇرۇنقى بىر ئالدامچى ياكى دېڭىزچى بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، بۈگۈنكى كۈندە شەرقىي ئاسىيادىكى ئىككى چوڭ دۆلەت ئوتتۇرىسىدىكى قەدىمكى دوستلۇقنىڭ ۋە مەدەنىيەت ئورتاقلىقىنىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە يېڭىدىن ھاياتلىققا ئېرىشتى.

7.5. تارىخىي ھەقىقەت ۋە رىۋايەت: شۈ فۇ ھەققىدىكى تالاش-تارتىشلار

شۈ فۇ ھەققىدىكى ھېكايىنىڭ جەلپ قىلىش كۈچى دەل ئۇنىڭ تارىخىي ھەقىقەت بىلەن رىۋايەت ئارىسىدىكى ئىنچىكە سىزىقتا مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشىدىدۇر. ئۇنىڭ ھەقىقەتەن ياشىغان تارىخىي شەخس ئىكەنلىكىگە، چىن شىخۇاڭنىڭ بۇيرۇقى بىلەن دېڭىزغا چىققانلىقىغا ھېچكىم گۇمانلانمايدۇ، چۈنكى بۇ ھەقتە سىماچيەننىڭ «تارىخىي خاتىرىلەر»ىدە ئېنىق يازما مەنبە بار. ئەمما ئۇنىڭ دېڭىزغا چىققاندىن كېيىنكى تەقدىرى، يەنى ئۇنىڭ ھەقىقەتەن ياپونىيەگە يېتىپ بارغان-بارمىغانلىقى مەسىلىسى، بۈگۈنگە قەدەر تارىخچىلار ۋە ئارخېئولوگلار ئارىسىدا قىزغىن تالاش-تارتىش قىلىنىۋاتقان بىر تېما.

بىر تەرەپتىكى ئالىملار، شۈ فۇ نىڭ ياپونىيەگە بارغانلىقىنى قوللايدىغان بىۋاسىتە، كونكرېت ئارخېئولوگىيەلىك ياكى يازما دەلىلنىڭ يوقلۇقىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچە، ياپونىيەدىكى شۈ فۇ غا ئائىت قەبرە تاشلىرى ۋە رىۋايەتلەر كۆپىنچە ھالدا كېيىنكى دەۋرلەردە، بولۇپمۇ خىتاي مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرى كۈچەيگەن دەۋرلەردە پەيدا بولغان بولۇپ، ئۇلارنىڭ تارىخىي ئىشەنچلىكلىكى يۇقىرى ئەمەس. ئۇلار يايوئى دەۋرىدىكى تېخنولوگىيەلىك ئۆزگىرىشنى شۈ فۇ نىڭ بىر قېتىملىق كۆچۈشى بىلەنلا چۈشەندۈرۈشنىڭ بەك ئاددىيلاشتۇرۇۋەتكەنلىك ئىكەنلىكىنى، بۇ ئۆزگىرىشنىڭ بەلكىم نەچچە يۈز يىل داۋاملاشقان، كۆپ قېتىملىق، كىچىك كۆلەملىك كۆچمەنلەر دولقۇنىنىڭ نەتىجىسى بولۇشى مۇمكىنلىكىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. ئەڭ ئاددىي ۋە ئەقىلگە مۇۋاپىق ئىھتىماللىق شۇكى، شۈ فۇ ۋە ئۇنىڭ فىلوتى قەدىمكى دېڭىز سەپىرىنىڭ خەۋپ-خەتىرى ئىچىدە، بىرەر قېتىملىق كۈچلۈك بوران-چاپقۇنغا ئۇچراپ دېڭىزغا غەرق بولغان.

يەنە بىر تەرەپتىكى ئالىملار بولسا، يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ۋاقىت جەھەتتىكى ماسلىق، تېخنولوگىيەلىك سەكرەش ۋە ياپونىيەدە كەڭ تارقالغان رىۋايەتلەرنىڭ ھەممىسىنى تاسادىپىيلىق دەپ قاراشنىڭ مۇمكىن ئەمەسلىكىنى تەكىتلەيدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچە، گەرچە بىۋاسىتە دەلىل بولمىسىمۇ، بۇ نۇرغۇن ۋاستىلىك دەلىللەرنى بىر يەرگە جۇغلىغاندا، شۈ فۇ نىڭ ياپونىيەگە يېتىپ بارغانلىق ئېھتىماللىقى ناھايىتى يۇقىرى. ئۇلار ھەتتا بەزى ياپون ئائىلىلىرىنىڭ، مەسىلەن خاتا جەمەتى(秦) نىڭ، ئۆزلىرىنى شۈ فۇ بىلەن بىللە كەلگەن كىشىلەرنىڭ ئەۋلادى دەپ قارايدىغانلىقىنى مىسال قىلىپ كۆرسىتىدۇ.

ئاخىرىدا شۇنى ئېيتىش كېرەككى، شۈ فۇ نىڭ ھەقىقىي تەقدىرى بەلكىم مەڭگۈ بىر سىر بولۇپ قېلىشى مۇمكىن.

---

8-تېما: مۇستەبىتلىكنى تەقلىد قىلىش: ماۋ زېدۇڭ ۋە چىن شىخۇاڭنىڭ سايىسى

8.1. ماۋ زېدۇڭنىڭ چىن شىخۇاڭغا بولغان چوقۇنۇشى

ئىككى مىڭ يىلدىن كېيىن، خىتاي تارىخى يەنە بىر قۇدرەتلىك ۋە رەھىمسىز مۇستەبىتنى كۈتۈۋالدى – ئۇ بولسىمۇ ماۋ زېدۇڭ ئىدى. ماۋ ئۆزىنىڭ ھۆكۈمرانلىق ئۇسۇلى، سىياسىي تاكتىكىسى ۋە ئىدىيەۋى كونتروللۇقىدا قەدىمكى ئىمپېراتورلاردىن، بولۇپمۇ چىن شىخۇاڭدىن چوڭقۇر ئىلھام ئالغان. ئۇ ئوچۇق-ئاشكارا ھالدا ئۆزىنىڭ چىن شىخۇاڭغا قايىل ئىكەنلىكىنى، ھەتتا ئۆزىنى ئۇنىڭدىنمۇ «ئېشىپ چۈشتى» دەپ جاكارلىغان. ماۋنىڭ نەزىرىدە، چىن شىخۇاڭنىڭ خىتاينى بىرلىككە كەلتۈرۈشى، يېزىق ۋە ئۆلچەملەرنى بىرلىككە كەلتۈرۈشى، بولۇپمۇ ئۆكتىچى زىيالىيلارنى باستۇرۇشى ھۆكۈمرانلىقنى مۇستەھكەملەشنىڭ ئەڭ ئۈنۈملۈك يولى ئىدى.

1958-يىلى، «چوڭ سەكرەپ ئىلگىرىلەش» مەزگىلىدە، ماۋ زېدۇڭ بىر قېتىملىق يىغىندا مۇنداق دېگەن: «چىن شىخۇاڭ دېگەن كىم؟ ئۇ ئاران 460 نەپەر ئۆلىمانى تىرىك كۆمگەن، بىز بولساق 46 مىڭ ئۆلىمانى كۆمدۇق. … بىز چىن شىخۇاڭ دىن يۈز ھەسسە ئېشىپ كەتتۇق». بۇ سۆزلەر ئۇنىڭ چىن شىخۇاڭ نىڭ زوراۋانلىق ئۇسۇللىرىنى ئەيىبلەش ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭدىن پەخىرلىنىدىغانلىقىنى ۋە ئۆزىنىڭمۇ شۇ يولنى تۇتىدىغانلىقىنى ئوچۇق-ئاشكارا ئىپادىلىگەنلىكى ئىدى. ئۇنىڭ ئۈچۈن، ئىنقىلابىي مەقسەتلەرگە يېتىش ئۈچۈن، ھەر قانداق ۋاسىتىنى قوللىنىشقا بولاتتى، بۇنىڭ ئىچىدە زىيالىيلارنى يوقىتىش، ئەنئەنىۋى مەدەنىيەتنى ۋەيران قىلىش ۋە خەلقنى قورقۇتۇش ئارقىلىق ھۆكۈم سۈرۈشمۇ بار ئىدى.

ماۋ زېدوڭنىڭ پۈتۈن ھاياتى چىن شىخۇاڭ غا تەقلىد قىلىش، يەنى ئۇنىڭ تاكتىكىلىرىنى زامانىۋى دەۋەردە قايتا جانلاندۇرۇش بىلەن ئۆتتى. چىن شىخۇاڭ كىتاب كۆيدۈرگەن بولسا، ماۋ «مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى»نى قوزغاپ، پۈتكۈل ئەنئەنىۋى مەدەنىيەت مىراسلىرىنى «فېئوداللىق قالدۇق» سۈپىتىدە ۋەيران قىلدى. چىن شىخۇاڭ ئۆكتىچى ئۆلىمالارنى تىرىك كۆمگەن بولسا، ماۋ «ئوڭچىللارغا قارشى تۇرۇش ھەرىكىتى» ۋە «مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» ئارقىلىق مىليونلىغان زىيالىيلارنى، ئوخشىمىغان پىكىردىكى كىشىلەرنى «خەلق دۈشمىنى» سۈپىتىدە يوقاتتى ياكى ئەمگەك بىلەن ئۆزگەرتىش لاگېرلىرىغا سۇلدى.

ئۇنىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە، بولۇپمۇ لىن بياۋ ۋەقەسىدىن كېيىن، ماۋ زېدوڭنىڭ ھوقۇق پارانوياسى (گۇمانخورلۇقى) چۇققىسىغا چىقتى. ئۇ ئۆزىنىڭ ئەڭ يېقىن سەپداشلىرىدىنمۇ گۇمانلىنىپ، ھاكىمىيەت ئىچىدىكى كۈرەشلەرنى ھەل قىلىش ئۈچۈن، تارىخنى چوڭقۇر ئۆگىنىشكە باشلىدى. ئۇ كونا ئىمپېراتورلارنىڭ، بولۇپمۇ چىن شىخۇاڭنىڭ ھوقۇقنى قانداق ساقلاپ قالغانلىقى، خائىنلارنى قانداق يوقاتقانلىقى ھەققىدىكى تارىخىي خاتىرىلەرنى قايتا-قايتا ئوقۇپ چىقتى. ئاخىرىدا ئۇ «مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى»نى قوزغاش ئارقىلىق، پۈتۈن پارتىيە ۋە دۆلەت مىقياسىدا «تازىلاش» ئېلىپ بېرىپ، ئۆزىنىڭ مۇتلەق ھۆكۈمرانلىقىنى قايتا مۇستەھكەملىمەكچى بولدى. بۇ جەرياندا ئۇ ئۆزىنى يېڭى دەۋرنىڭ چىن شىخۇاڭى سۈپىتىدە كۆردى.

ماۋ زېدۇڭ بىلەن چىن شىخۇاڭ ئوتتۇرىسىدىكى بۇ ئوخشاشلىق، مۇستەبىتلىكنىڭ ۋاقىت ۋە ماكاننىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرىمايدىغانلىقىنى، ھوقۇقنىڭ لوگىكىسىنىڭ تارىختا ئۈزلۈكسىز تەكرارلىنىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ھەر ئىككىلىسى ئۆز دۆلىتىنى بىرلىككە كەلتۈرۈش نامى بىلەن مىسلىسىز زۇلۇم ۋە ۋەھىمە پەيدا قىلغان، ھەمدە ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى مەڭگۈلۈك قىلىش ئۈچۈن ھەر قانداق رەزىل ۋاسىتىدىن باش تارتمايدىغان شەخسلەر ئىدى.

8.2. زۇلۇمدا «يۈز ھەسسە ئاشقان زالىم»: ماۋنىڭ ئۆزىنى چىن شىخۇاڭ بىلەن سېلىشتۇرۇشى

ماۋ زېدۇڭنىڭ چىن شىخۇاڭغا بولغان چوقۇنۇشى پەقەت ئىچكى دۇنياسىدىكى بىر خىيال بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۇ بۇنى ئاشكارا سورۇنلاردا، ھەتتا پارتىيەنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك يىغىنلىرىدا ئوچۇق-ئاشكارە ئىپادىلەيتتى. ئۇ تارىختىكى زالىم دەپ قارالغان بۇ ھۆكۈمدارنى ئاقلاش، ھەتتا ئۇنىڭدىن ئۆزىنى ئۈستۈن قويۇش ئارقىلىق، ئۆزىنىڭ زوراۋانلىق سىياسەتلىرىنى قانۇنلاشتۇرۇشقا ۋە ئەقلىيلەشتۈرۈشكە ئۇرۇناتتى. بۇنىڭ ئەڭ كلاسسىك مىسالى، 1958-يىلى 5-ئاينىڭ 8-كۈنى، جۇڭگو كوممۇنىستىك پارتىيەسى 8-نۆۋەتلىك مەركىزىي كومىتېتىنىڭ ئىككىنچى يىغىنىدا سۆزلىگەن بىر مەشھۇر نۇتقىدا كۆرۈلىدۇ. بۇ نۇتۇق ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىق ئىدىيەسىنى ۋە تارىخ قارىشىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

شۇ قېتىملىق يىغىندا، بەزى زىيالىيلار ۋە پارتىيە ئىچىدىكى كىشىلەر ماۋ زېدۇڭنىڭ «چوڭ سەكرەپ ئىلگىرىلەش» سىياسىتىنى ۋە زىيالىيلارغا قاراتقان قاتتىق باستۇرۇشىنى تەنقىد قىلىپ، ئۇنى «زامانىۋى چىن شىخۇاڭ» دەپ ئاتاشقا باشلىغانىدى. بۇ تەنقىدكە جاۋابەن، ماۋ زېدۇڭ مەسخىرە ئارىلاش بىر تەلەپپۇزدا مۇنداق دېگەن: «چىن شىخۇاڭ دېگەن نېمە؟ ئۇ ئاران 460 نەپەر ئۆلىمانى تىرىك كۆمگەن، بىز بولساق 46 مىڭ ئۆلىمانى كۆمدۇق. بىز زىيالىيلارنى باستۇرغاندا، بەزىلەر مېنى چىن شىخۇاڭغا ئوخشاتتى، مېنى زالىم دېدى. بىز بۇنى تولۇق ئېتىراپ قىلىمىز. ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى، سىلەر يېتەرلىك دېيەلمىدىڭلار، بىزنى تېخىمۇ كۆپرەك تىللىشىڭلار كېرەك ئىدى».

بۇ سۆزلەر يىغىن زالىنى قاتتىق سۈكۈتكە چۆمدۈردى. ماۋ بۇ سۆزلەر ئارقىلىق بىر قانچە مۇھىم ئۇچۇرنى يەتكۈزمەكچى بولغان. بىرىنچىدىن، ئۇ ئۆزىنىڭ «زالىملىق» نامىدىن قورقمايدىغانلىقىنى، ئەكسىچە بۇنى ئىنقىلابىي قەتئىيلىكنىڭ بىر ئىپادىسى دەپ قارايدىغانلىقىنى جاكارلىدى. ئىككىنچىدىن، ئۇ ئۆزىنىڭ قىلغانلىرىنى چىن شىخۇاڭنىڭ قىلغانلىرىدىن «يۈز ھەسسە ئېشىپ كەتتى» دەپ تەسۋىرلەش ئارقىلىق، ئۆزىنى تارىختىكى ئەڭ بۈيۈك ۋە ئەڭ كۈچلۈك ھۆكۈمدار قاتارىغا قويماقچى بولدى. ئۇنىڭ نەزىرىدە، «ئۆلىما كۆمۈش»نىڭ سانى قانچە كۆپ بولسا، ئىنقىلاب شۇنچە چوڭقۇر ۋە شۇنچە مۇۋەپپەقىيەتلىك بولغان بولاتتى. ئۈچىنچىدىن، ئۇ بۇ سۆزلەر ئارقىلىق پارتىيە ئىچىدىكى ۋە سىرتىدىكى بارلىق ئۆكتىچىلەرگە قاتتىق ئاگاھلاندۇرۇش بەردى: يەنى، ئۇنىڭ سىياسىتىگە قارشى چىققانلارنىڭ ئاقىۋىتى قەدىمكى دەۋردىكى ئۆلىمالارنىڭ ئاقىۋىتىدىنمۇ ئېچىنىشلىق بولىدۇ.

بۇ سېلىشتۇرۇش ماۋ زېدۇڭنىڭ زىيالىيلارغا ۋە ئوخشىمىغان پىكىرگە بولغان چوڭقۇر ئۆچمەنلىكىنى ۋە نەپرىتىنى ئاشكارىلاپ بەردى. چىن شىخۇاڭغا ئوخشاش، ئۇمۇ مۇستەقىل تەپەككۇر قىلىدىغان زىيالىيلارنى ئۆز ھۆكۈمرانلىقىغا قارىتىلغان ئەڭ چوڭ تەھدىت دەپ قارايتتى. ئۇنىڭچە، زىيالىيلار «كونا جەمئىيەت»نىڭ قالدۇقلىرى بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئىدىيەسىنى پۈتۈنلەي يوقىتىش ئارقىلىقلا، يېڭى «سوتسىيالىستىك ئىنسان» نى يېتىشتۈرگىلى بولاتتى. شۇڭلاشقا، «يۈز ئۆلىمانى ئاشقان زالىم» دېگەن بۇ سۆز، ئۇنىڭ پەخىرلەنگەن بىر نامىغا ئايلىنىپ، ئۇنىڭ كېيىنكى سىياسىي ھەرىكەتلىرىنىڭ ئىدىيەۋى يېتەكچىسى بولۇپ قالدى.

8.3. مەدەنىيەت ئىنقىلابى: تارىخنى ئۆگىنىپ ھاكىمىيەت كۈرىشى قىلىش

ماۋ زېدۇڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە، بولۇپمۇ «چوڭ سەكرەپ ئىلگىرىلەش»نىڭ مەغلۇبىيىتى ۋە 1960-يىللارنىڭ بېشىدىكى ئىقتىسادىي قىيىنچىلىقلاردىن كېيىن، پارتىيە ئىچىدىكى ھوقۇقى ۋە نوپۇزى مەلۇم دەرىجىدە ئاجىزلاپ قالغانىدى. ليۇ شاۋچى (刘少奇)، دېڭ شياۋپىڭ (邓小平) قاتارلىق ئەمەلىيەتچى رەھبەرلەر دۆلەتنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن بىر قاتار ئىقتىسادىي تەڭشەش سىياسەتلىرىنى يولغا قويۇپ، ماۋ زېدوڭنىڭ بەزى رادىكال ئىدىيەلىرىنى چەتكە قاققان ئىدى. بۇ ئەھۋال، ھوقۇقنى ھاياتىدىنمۇ ئەزىز كۆرىدىغان ماۋ زېدۇڭ ئۈچۈن چىدىغۇسىز بىر ھاقارەت ئىدى. ئۇ ئۆزىنىڭ ھوقۇقىنى قايتۇرۇۋېلىش ۋە پارتىيە ئىچىدىكى «كاپىتالىستىك يولغا ماڭغان ھوقۇقدارلار» نى يوقىتىش ئۈچۈن، بىر غايەت زور سىياسىي ھەرىكەتنى پىلانلاشقا باشلىدى.

بۇ جەرياندا، ئۇ قەدىمكى خىتاي تارىخىنى، بولۇپمۇ ئىمپېراتورلارنىڭ ھوقۇق تالىشىش، ساراي ئۆزگىرىشلىرى ۋە خائىنلارنى يوقىتىش ھەققىدىكى تارىخىي ۋەقەلەرنى كېچىلەپ-كۈندۈزلەپ ئۆگەندى. ئۇنىڭ ئۆگىنىش ئوبيېكتلىرى ئىچىدە چىن شىخۇاڭ ، خەن سۇلالىسىنىڭ قۇرغۇچىسى ليۇ باڭ (刘邦)، مىڭ سۇلالىسىنىڭ زالىم ئىمپېراتورى جۇ يۈەنجاڭ (朱元璋) قاتارلىقلار ئالاھىدە ئورۇندا تۇراتتى. ئۇ بۇ مۇستەبىتلەرنىڭ ھوقۇقنى قانداق مەركەزلەشتۈرگەنلىكى، ئۆكتىچىلەرنى قانداق رەھىمسىزلىك بىلەن باستۇرغانلىقى ۋە ئاممىنى قانداق سەپەرۋەر قىلىپ ئۆز رەقىبلىرىگە ھۇجۇم قىلغانلىقى ھەققىدىكى تاكتىكىلارنى چوڭقۇر تەتقىق قىلدى.

ئاخىرىدا، ئۇ تارىختىن ئالغان بۇ «تەجرىبىلەر»گە ئاساسەن، 1966-يىلى «بۈيۈك پۇرۇلتارىيە مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» (无产阶级文化大革命) نى قوزغىدى. بۇ ئىنقىلابنىڭ يۈزەكى شۇئارى «كونا ئىدىيە، كونا مەدەنىيەت، كونا ئۆرپ-ئادەت ۋە كونا كۈچلەر»گە قارشى تۇرۇش بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتىكى ماھىيىتى ماۋ زېدۇڭنىڭ پارتىيە ئىچىدىكى رەقىبلىرىنى يوقىتىپ، ئۆزىنىڭ مۇتلەق ھۆكۈمرانلىقىنى قايتا تىكلەش ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلغان كەڭ كۆلەملىك بىر ئىچكى تازىلاش ھەرىكىتى ئىدى. ئۇ چىن شىخۇاڭنىڭ زىيالىيلارنى باستۇرغانلىقىغا ئوخشاش، بۇ ئىنقىلابنىمۇ مەدەنىيەت ساھەسىدىن باشلىدى.

ئۇ ياش، تەجرىبىسىز، ئەمما ئۆزىگە قارىغۇلارچە چوقۇنىدىغان ئوقۇغۇچىلارنى «قىزىل قوغدىغۇچىلار» (红卫兵, Hóngwèibīng) قىلىپ تەشكىللەپ، ئۇلارنى ئۆزىنىڭ سىياسىي رەقىبلىرىگە، زىيالىيلارغا، پېشقەدەم ئىنقىلابچىلارغا ۋە ھەتتا دۆلەت رەئىسى ليۇ شاۋچىغىچە بولغان بارلىق «دۈشمەنلەر»گە ھۇجۇم قىلىشقا كۈشكۈرتتى. بۇ، تارىختىكى ئىمپېراتورلارنىڭ «ئاممىنى ئاممىغا قارشى قويسۇن» دېگەن ھىيلىسىنىڭ زامانىۋى نۇسخىسى ئىدى. بۇ ئون يىل داۋاملاشقان قالايمىقانچىلىقتا، مىليونلىغان كىشى زىيانكەشلىككە ئۇچرىدى، خىتاينىڭ نەچچە مىڭ يىللىق مەدەنىيەت مىراسلىرى ۋەيران قىلىندى، پۈتكۈل دۆلەت ئىقتىسادى ۋەيران بولۇش گىرابىغا بېرىپ قالدى. ماۋ زېدۇڭ تارىخنى ئۆگىنىش ئارقىلىق، تارىختىكى ئەڭ قاراڭغۇ ۋە ئەڭ ۋەھشىي ھاكىمىيەت كۈرەشلىرىنى 20-ئەسىردە قايتا تەكرارلىدى.

8.4. زىيالىيلارنى باستۇرۇش: قەدىمكى ۋە ھازىرقى زامان مۇستەبىتلىرىنىڭ ئورتاقلىقى

مۇستەبىت ھاكىمىيىتىنىڭ ئەڭ تىپىك ئورتاقلىقلىرىنىڭ بىرى – ئۇلارنىڭ مۇستەقىل تەپەككۇر قىلىدىغان زىيالىيلارغا بولغان چوڭقۇر ئۆچمەنلىكى ۋە ئۇلارنى سىستېمىلىق ھالدا باستۇرۇشىدۇر. چۈنكى مۇتلەق ھوقۇق پەقەت بىرلا ئاۋازنىڭ، بىرلا ئىدىيەنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇشىنى تەلەپ قىلىدۇ. زىيالىيلار بولسا ئۆزلىرىنىڭ بىلىمى، تەنقىدىي روھى ۋە ۋىجدانى بىلەن بۇ بىر خىللىققا جەڭ ئېلان قىلىدىغان، ھوقۇقنىڭ يالغانچىلىقىنى پاش قىلىدىغان ۋە خەلقنى ئويغىتىشقا ئۇرۇنىدىغان بىر ئىجتىمائىي گۇرۇھتۇر. شۇڭلاشقا، چىن شىخۇاڭدىن تارتىپ ماۋ زېدۇڭغىچە بولغان بارلىق مۇستەبىتلەر ئۈچۈن، زىيالىيلارنى يوقىتىش ياكى بويسۇندۇرۇش ھۆكۈمرانلىقنى مۇستەھكەملەشنىڭ ئالدىنقى شەرتى بولۇپ كەلگەن.

چىن شىخۇاڭنىڭ «كىتاب كۆيدۈرۈش ۋە ئۆلىمالارنى تىرىك كۆمۈش» ھەرىكىتى بۇنىڭ ئەڭ قەدىمكى ۋە ئەڭ ۋەكىللىك مىسالىدۇر. ئۇ ئۆزىنىڭ قانۇنچىلىق ئىدىيەسىدىن باشقا بارلىق پەلسەپىۋى ئىدىيەلەرنى «زىيانلىق» دەپ قاراپ، ئۇلارنى فىزىكىلىق ھالدا يوقىتىشقا ئۇرۇنغان. ئۇ كىتابلارنى كۆيدۈرۈش ئارقىلىق ئۆتمۈشنىڭ ئەس-خاتىرىسىنى ئۆچۈرمەكچى بولغان، ئۆلىمالارنى كۆمۈش ئارقىلىق ھازىرقى زاماننىڭ تەنقىدىي ئاۋازىنى بوغماقچى بولغان. ئۇنىڭ مەقسىتى پۈتۈن ئىمپېرىيەنى ئىدىيە جەھەتتىن بىر قېلىپقا سېلىپ، ھەممە ئادەمنى پەقەت ئىمپېراتورنىڭ ئىرادىسىگىلا بويسۇنىدىغان ماشىنىغا ئايلاندۇرۇش ئىدى.

ئىككى مىڭ يىلدىن كېيىن، ماۋ زېدۇڭمۇ ئوخشاش بولمىغان شەكىللەردە، ئەمما ماھىيەتتە ئوخشاش بولغان بىر ئىشنى قىلدى. 1957-يىلىدىكى «ئوڭچىللارغا قارشى تۇرۇش ھەرىكىتى» (反右运动) دە، ئۇ ئالدى بىلەن «يۈز گۈل ئېچىلسۇن، يۈز خىل ئىدىيە بەس-بەسكە كىرسۇن» دېگەن شۇئارنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، زىيالىيلارنى پارتىيەنى تەنقىد قىلىشقا ئىلھاملاندۇردى. ئاندىن ئۇلار ئۆز پىكرىنى ئوتتۇرىغا قويغاندىن كېيىن، ئۇلارنى «پارتىيەگە قارشى زەھەرلىك ئوت-چۆپ» دەپ جاكارلاپ، 550 مىڭدىن ئارتۇق زىيالىينى «ئوڭچىل» قالپىقى بىلەن ئەمگەك بىلەن ئۆزگەرتىش لاگېرلىرىغا ئەۋەتتى. بۇ، چىن شىخۇاڭنىڭ تاكتىكىسىدىنمۇ ھىيلىگەر ۋە رەزىل بىر «قاپقان» ئىدى.

«مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» مەزگىلىدە بولسا، زىيالىيلارغا قىلىنغان زىيانكەشلىك تېخىمۇ يۇقىرى پەللىگە چىقتى. ئۇلار «ئىشچىلار سىنىپىنىڭ رەھبەرلىكىنى قوبۇل قىلىش» نامىدا مەكتەپلەردىن ۋە تەتقىقات ئورۇنلىرىدىن يېزىلارغا ۋە زاۋۇتلارغا سۈرگۈن قىلىندى، ئاممىۋى سورۇنلاردا مەسخىرە قىلىندى، دۆشكەلىنىپ ئۇرۇلدى، ھەتتا ئۆلتۈرۈلدى. نۇرغۇنلىغان ئالىملار، يازغۇچىلار، سەنئەتكارلار ۋە پروفېسسورلار بۇ خورلۇققا چىدىماي ئۆزلىرىنى ئۆلتۈرۈۋالدى. بۇ، پەقەت بىر گۇرۇپپا كىشىلەرنى يوقىتىشلا ئەمەس، بەلكى بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ ئەقلىي ۋە مەنىۋىي ئاساسىنى ۋەيران قىلىش ھەرىكىتى ئىدى. بۇ ئىككى مۇستەبىتنىڭ ئارىلىقى ئىككى مىڭ يىل بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ زىيالىيلارغا تۇتقان پوزىتسىيەسى ۋە قوللانغان ۋاسىتىلىرىنىڭ ئوخشاشلىقى، مۇستەبىتلىكنىڭ ماھىيىتىنىڭ ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ئۆزگەرمەيدىغانلىقىنىڭ جانلىق ئىسپاتىدۇر.

8.5. ھوقۇق گۇمانخورلىقىنىڭ تەكرارلىنىشى: گۇمانخورلۇق ۋە ئىچكى تازىلاش

مۇتلەق ھوقۇق مۇتلەق پارانويا (گۇمانخورلۇق)كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ، تارىختىكى بارلىق مۇستەبىتلەرگە ئورتاق بولغان بىر پىسخىكىلىق قانۇنىيەتتۇر. چىن شىخۇاڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە ھېچكىمگە ئىشەنمەي، ئۆزىنى ئوردىسى ئىچىدىكى مەخپىي سارايلارغا يوشۇرۇپ، ھەتتا ئەڭ يېقىن ۋەزىرلىرىدىنمۇ گۇمانلىنىپ ياشىغان بولسا، ماۋ زېدۇڭمۇ ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا ئوخشاش بىر تەقدىرگە دۇچ كەلدى. ئۇنىڭ ھوقۇقى قانچە مۇستەھكەم بولغانسېرى، ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى ھەممە ئادەمگە بولغان گۇمانى شۇنچە كۈچىيەتتى.

ماۋ زېدۇڭنىڭ ھوقۇق پارانويا (گۇمانخورلۇق) سى ئۇنىڭ پۈتۈن ھۆكۈمرانلىق ھاياتىغا سىڭىپ كەتكەن. ئۇ ھەمىشە ئۆزىنىڭ ئەڭ يېقىن سەپداشلىرىنى ئۆزىگە قارىتىلغان يوشۇرۇن تەھدىت دەپ قارايتتى. ئۇ ھوقۇقنى تەڭ بەھىرلەشنى ياقتۇرمايتتى، شۇڭلاشقا ئۇ ھەر قېتىم بىرەر كىشىنىڭ نوپۇزى ۋە ھوقۇقى ئۆزىگە تەھدىت سالغۇدەك دەرىجىدە ئاشقاندا، ئۇنى رەھىمسىزلەرچە يوقىتاتتى. دۆلەت قۇرۇلۇشىنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىدە گاۋ گاڭ (高岗)، راۋ شۇشى (饶漱石) قاتارلىقلارنى تازىلاش، «چوڭ سەكرەپ ئىلگىرىلەش»تىن كېيىن دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرى پېڭ دېخۇەي (彭德怀) نى يوقىتىش، «مەدەنىيەت ئىنقىلابى»دا دۆلەت رەئىسى ليۇ شاۋچىنى ئۆلۈمگە مەھكۇم قىلىش، ئاندىن ئۆزىنىڭ «ئەڭ يېقىن سەپدىشى» ۋە «ۋارىسى» دەپ جاكارلانغان لىن بياۋ (林彪) نى «خائىن» دەپ ئېلان قىلىش… بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۇنىڭ ھوقۇق پارانويا (گۇمانخورلۇق) سىنىڭ ئوخشىمىغان باسقۇچلاردىكى ئىپادىلىرى ئىدى.

بولۇپمۇ لىن بياۋ ۋەقەسىدىن كېيىن (1971-يىلى)، ماۋنىڭ گۇمانخورلۇقى ئەڭ يۇقىرى پەللىگە چىقتى. ئۇ ھەتتا ئۆزىنىڭ ئەڭ سادىق قوللىغۇچىسى بولغان باش مىنىستىر جۇ ئېنلەي (周恩来) دىنمۇ گۇمانلىنىپ، ئۇنى چەكلەش ئۈچۈن ھەرخىل سىياسىي ھەرىكەتلەرنى قوزغىدى. ئۇ ئۆمرىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى يىللىرىدا، چىن شىخۇاڭغا ئوخشاش، يالغۇزلۇققا مەھكۇم بولدى. ئۇنىڭ ئەتراپىدا پەقەت بىر قانچە ياش خىزمەتچى قىز ۋە ئۆزىنىڭ جىيەنى ماۋ يۈەنشىن (毛远新) قاتارلىق بىر قانچە ئادەملا قالغانىدى. ئۇ تاشقى دۇنيا بىلەن بولغان ئالاقىنى پەقەت مۇشۇ كىشىلەر ئارقىلىقلا قىلاتتى. پۈتۈن بىر دۆلەتنىڭ تەقدىرى ئۇنىڭ كېسەل كارىۋىتى يېنىدىكى بىر قانچە ئادەمنىڭ سۆزىگە باغلىق بولۇپ قالغانىدى.

بۇ ھوقۇق پارانويا (گۇمانخورلۇق)سىنىڭ تەكرارلىنىشى شۇنى كۆرسىتىدۇكى، مۇستەبىت ھاكىمىيەت سىستېمىسىنىڭ ئۆزىدە بىر خىل ئۆزىنى-ئۆزى ۋەيران قىلىدىغان مېخانىزم مەۋجۇت. ھوقۇق قانچە مەركەزلەشكەنسېرى، ھۆكۈمدار شۇنچە يالغۇزلىشىدۇ ۋە گۇمانخورلىشىدۇ. گۇمانخورلۇق بولسا توختاۋسىز ئىچكى تازىلاشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ تازىلاش جەريانىدا، ئەڭ قابىلىيەتلىك ۋە ئەڭ ۋىجدانلىق كىشىلەر بىرىنچى بولۇپ يوقىتىلىپ، ئورنىنى خوشامەتچىلەر ۋە ھىيلىگەرلەر ئىگىلەيدۇ. ئاخىرىدا، پۈتۈن ھاكىمىيەت سىستېمىسى چىرىپ، بىر كۈنى تۇيۇقسىز يىمىرىلىپ چۈشىدۇ. چىن سۇلالىسىنىڭ ئاران 15 يىلدا گۇمران بولۇشى بۇنىڭ ئەڭ ياخشى ئىسپاتىدۇر. ماۋ زېدۇڭدىن كېيىنكى خىتاينىڭ زور ئۆزگىرىشلەرگە يۈزلىنىشىمۇ مۇشۇ قانۇنىيەتنىڭ داۋامىدۇر.

بۇ ھوقۇق پارانويا(گۇمانخورلۇق)سى بۈگۈنكى كۈندىكى شى جىنپىڭدىمۇ كۆرۈلۈۋاتىدۇ.

---

9-تېما: تارىخنىڭ تەكرارلىنىشى: ھوقۇق، پارانويا (گۇمانخورلۇق) ۋە ئالدىنىشنىڭ پىسخولوگىيەسى

9.1. مۇتلەق ھوقۇقنىڭ روھىيەتكە بولغان بۇرمىلاش رولى

تارىخ بىزگە شۇنى قايتا-قايتا ئىسپاتلايدۇكى، ھوقۇق، بولۇپمۇ چەكلەنمىگەن مۇتلەق ھوقۇق، ئىنسان روھىيىتى ئۈچۈن ئەڭ كۈچلۈك زەھەردۇر. ئۇ ئىنساننىڭ ئەسلى تەبىئىتىنى، ئەخلاقىي پرىنسىپلىرىنى ۋە رېئاللىقنى ھېس قىلىش ئىقتىدارىنى ئاستا-ئاستا بۇرمىلايدۇ. بىر ئادەم مۇتلەق ھوقۇققا ئېرىشكەندە، ئۇنىڭ دۇنيا بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى تۈپتىن ئۆزگىرىدۇ. ئۇ ئەمدى ئادەتتىكى كىشىلەر دۇچ كېلىدىغان چەكلىمىلەرگە، مەسئۇلىيەتلەرگە ۋە ئۆزئارا باراۋەر مۇناسىۋەتلەرگە دۇچ كەلمەيدۇ. ئۇنىڭ ھەر بىر سۆزى قانۇنغا، ھەر بىر ئارزۇسى رېئاللىققا ئايلىنىشقا باشلايدۇ. بۇ جەرياندا، ئۇنىڭ روھىيىتىدە بىر قانچە خەتەرلىك ئۆزگىرىشلەر يۈز بېرىدۇ.

بىرىنچىدىن، ھوقۇق نارتسىسىزمنى (ئۆزمەپتۇنلۇق narcissism)، يەنى ھەددىدىن زىيادە ئۆزىگە ئاشىق بولۇش ۋە ئۆزىنى ھەممىدىن ئۈستۈن كۆرۈش پىسخىكىسىنى يېتىلدۈرىدۇ. ھۆكۈمدار ئەتراپىدىكى ھەممە ئادەمنىڭ ئۆزىگە چوقۇنۇۋاتقانلىقىنى، خوشامەت قىلىۋاتقانلىقىنى كۆرگەندە، ئۇ ئاستا-ئاستا ئۆزىنىڭ ھەقىقەتەن ئالاھىدە، باشقىلاردىن يۇقىرى تۇرىدىغان، ھەتتا ئىلاھىي بىر مەۋجۇتلۇق ئىكەنلىكىگە ئىشىنىشكە باشلايدۇ. بۇ، ئۇنىڭ ئۆزىگە تەنقىدىي قاراش ئىقتىدارىنى يوقىتىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ ھەر قانداق قارارىنى ئەڭ توغرا، ھەر قانداق ئارزۇسىنى ئەڭ مۇۋاپىق دەپ قارايدۇ. چىن شىخۇاڭنىڭ ئۆزىنى «تۇنجى ئىمپېراتور» (始皇帝, Shǐ Huángdì) دەپ ئاتاپ، ئۆزىنى قەدىمكى ئەپسانىۋى پادىشاھلاردىنمۇ ئۇلۇغ دەپ جاكارلىشى بۇنىڭ تىپىك مىسالىدۇر.

ئىككىنچىدىن، ھوقۇق ئىنساننىڭ ھېسداشلىق (empathy) قىلىش ئىقتىدارىنى ئاجىزلىتىۋېتىدۇ. ھۆكۈمدار مىليونلىغان كىشىنىڭ ھاياتىنى پەقەت قەغەز ئۈستىدىكى سانلار ياكى بىر پەرمان بىلەنلا بەلگىلەشكە كۆنگەندە، ئۇ ئاستا-ئاستا باشقىلارنىڭ ئازابىنى، ھېسسىياتىنى ۋە ئېھتىياجىنى ھېس قىلالمايدىغان بولۇپ قالىدۇ. ئۇنىڭ ئۈچۈن، ئاددىي پۇقرالار ئۇنىڭ ئۇلۇغۋار پىلانلىرىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان قوراللارغا ياكى قۇربانلىقلارغا ئايلىنىپ قالىدۇ. سەددىچىن سېپىلىنى ياساش ئۈچۈن نەچچە يۈز مىڭلىغان كىشىنىڭ ھاياتىنى قۇربان قىلىش ياكى ئۆلمەسلىك دورىسىنى ئىزدەش ئۈچۈن مىڭلىغان بالىنى ئاتا-ئانىسىدىن مەجبۇرىي ئايرىش، چىن شىخۇاڭنىڭ ھېسداشلىق ئىقتىدارىنىڭ پۈتۈنلەي يوقالغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.

ئۈچىنچىدىن، ھوقۇق ئىنساننى رېئاللىقتىن ئايرىۋېتىدۇ. مۇستەبىتنىڭ ئەتراپى خوشامەتچىلەر بىلەن ئورالغان بولغاچقا، ئۇ ھەقىقىي ئەھۋالنى، ئاچچىق ھەقىقەتنى ئاڭلاش پۇرسىتىدىن مەھرۇم قالىدۇ. ھەممە ئادەم ئۇنىڭغا ئۇ ئاڭلاشنى خالايدىغان سۆزلەرنى قىلىدۇ. بۇنداق «ئەكس سادا ئۆيى» (echo chamber) ئىچىدە، ئۇ ئۆزىنىڭ خىيالىي دۇنياسىغا پېتىپ قېلىپ، ئۆزىنىڭ ھەممىگە قادىر ئىكەنلىكىگە، ئۆز ئىرادىسى بىلەن ھەتتا تەبىئەت قانۇنىيەتلىرىنىمۇ ئۆزگەرتەلەيدىغانلىقىغا ئىشىنىشكە باشلايدۇ. ئۆلمەسلىككە بولغان ئىنتىلىش دەل مۇشۇنداق رېئاللىقتىن ئاجرىلىپ كەتكەن روھىي ھالەتنىڭ ئەڭ يۇقىرى ئىپادىسىدۇر. شۇڭلاشقا، مۇتلەق ھوقۇق ئىنساننى قۇدرەتلىك قىلمايدۇ، ئەكسىچە ئۇنى روھىي جەھەتتىن تېخىمۇ ئاجىز، تېخىمۇ يالغۇز ۋە تېخىمۇ كور قىلىپ قويىدۇ.

9.2. ئۆلۈم قورقۇنچىدىن كەلگەن ئەقىل كۆزىنىڭ قارىغۇ بولۇشى

ئۆلۈم – بارلىق جانلىقلارنىڭ، جۈملىدىن ئىنسانلارنىڭ ئورتاق ۋە مۇقەررەر تەقدىرىدۇر. كۆپىنچە كىشىلەر بۇ ھەقىقەتنى قوبۇل قىلىپ ياشاشنى ئۆگىنىدۇ. ئەمما مۇتلەق ھوقۇققا ئىگە بولغان مۇستەبىتلەر ئۈچۈن، ئۆلۈم قوبۇل قىلغىلى بولمايدىغان، ئۇلارنىڭ ھەممىگە قادىرلىقىغا قىلىنغان ئەڭ چوڭ ھاقارەتتۇر. ئۇلارنىڭ ئۆلۈمدىن بولغان قورقۇنچى ئادەتتىكى كىشىلەرنىڭكىدىن كۆپ ھەسسە كۈچلۈك بولىدۇ، چۈنكى ئۇلار يوقىتىدىغان نەرسە پەقەت ئۆز ھاياتىلا ئەمەس، بەلكى جاپا بىلەن قۇرۇپ چىققان پۈتكۈل ھۆكۈمرانلىق دۇنياسى، چەكسىز بايلىق ۋە شان-شەرەپتۇر.

بۇ غايەت زور قورقۇنچ ئۇلارنىڭ ئەقلىي ھۆكۈم قىلىش ئىقتىدارىنى، يەنى ئەقىل كۆزىنى پۈتۈنلەي قارىغۇ قىلىۋېتىدۇ. ئىنسان كۈچلۈك ھېسسىياتنىڭ، بولۇپمۇ قورقۇنچنىڭ كونتروللۇقى ئاستىدا قالغاندا، ئۇنىڭ لوگىكىلىق تەپەككۇر ئىقتىدارى زور دەرىجىدە تۆۋەنلەيدۇ. ئۇ ئەمدى پاكىت، دەلىل ۋە مەنتىقىگە ئاساسەن ھۆكۈم چىقارمايدۇ، بەلكى ئۆزىنىڭ قورقۇنچىنى پەسەيتىدىغان، ئۆزىگە تەسەللى بېرىدىغان ھەرقانداق نەرسىگە قارىغۇلارچە ئىشىنىشكە باشلايدۇ.

چىن شىخۇاڭ دۇنيادىكى ئەڭ ئەقىللىق ئىستراتېگىيەچىلەرنىڭ بىرى ئىدى. ئۇ مۇرەككەپ سىياسىي ۋە ھەربىي ۋەزىيەتلەرنى تەھلىل قىلىپ، رەقىبلىرىنى بىر-بىرلەپ يوقىتىپ، كەڭرى زېمىنلارنى ئىگىلىگەن ئىدى. بۇنداق ئەقىل-پاراسەتكە ئىگە بىر ئادەمنىڭ، دېڭىزنىڭ نېرىسىدا «ئۆلمەسلەر ياشايدۇ» دېگەندەك بىر رىۋايەتكە قانداقچە ئىشىنىپ كەتكەنلىكى كىشىنى ھەيران قالدۇرىدۇ. بۇنىڭ بىردىنبىر سەۋەبى، ئۇنىڭ ئۆلۈمدىن بولغان قورقۇنچىنىڭ ئۇنىڭ ئەقىل-پاراسىتىدىن ئۈستۈن كەلگەنلىكىدۇر. ئۇ ئۆلمەسلىككە شۇ قەدەر تەشنا ئىدىكى، ئۇ بۇ ئارزۇسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇپ بېرىمەن دېگەن ھەرقانداق ۋەدىگە، ئۇنىڭ يالغانلىقىنى كۆرسىتىدىغان بارلىق دەلىللەرنى كۆرمەسكە سېلىپ ئىشىنەتتى.

ئۇنىڭ ئەقىل كۆزىنىڭ قارىغۇ بولغانلىقىنىڭ يەنە بىر ئىسپاتى، ئۇنىڭ سىمابلىق دورىلارنى ئىستېمال قىلىشىدۇر. ھەتتا قەدىمكى دەۋردىمۇ، بەزى دوختۇرلار ۋە ئالىملار سىمابنىڭ زەھەرلىك ئىكەنلىكىنى بىلەتتى. ئەمما ئىمپېراتور بۇ ئىلمىي بىلىملەرگە پەرۋا قىلماي، داخانلارنىڭ «سىماب بەدەننى چىرىشتىن ساقلايدۇ» دېگەن خۇراپاتلىق سۆزلىرىگە ئىشەندى. چۈنكى بۇ سۆزلەر ئۇنىڭ قورقۇنچىنى پەسەيتىدىغان بىردىنبىر «چارە» ئىدى. بۇ، خۇددى ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغان بىر كېسەلنىڭ، دوختۇرنىڭ ئىلمىي داۋالاش چارىسىنى رەت قىلىپ، سېھىرگەرنىڭ ئەپسۇن-دۇئاسىغا ئىشەنگىنىگە ئوخشايدۇ. قورقۇنچ ئەقىلنى يېڭىپ كەتكەندە، ئىنسان ئەڭ ئەخمىقانە قارارلارنى چىقىرىدۇ.

9.3. ئالدامچىلارنىڭ پىسخىكىلىق تاكتىكىسى: ئۈمىد بېرىش ۋە قورقۇنچتىن پايدىلىنىش

ئالدامچىلارنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى ئۇلارنىڭ يالغانچىلىقىنىڭ قانچىلىك مۇكەممەللىكىدە ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ ئىنساننىڭ روھىي ئاجىزلىقىنى قانچىلىك چوڭقۇر چۈشىنىدىغانلىقى ۋە ئۇنىڭدىن قانچىلىك ئۇستىلىق بىلەن پايدىلىنالايدىغانلىقىدا. شۈ فۇ دەك ئۇستا ئالدامچىلار ئەمەلىيەتتە ناھايىتى قابىلىيەتلىك پىسخولوگلار بولۇپ، ئۇلارنىڭ تاكتىكىسى ئىككى ئاساسلىق نۇقتىغا مەركەزلەشكەن: قورقۇنچتىن پايدىلىنىش ۋە ئۈمىد بېرىش.

ئۈمىد بېرىش – ئۇلارنىڭ ئەڭ ئاساسلىق قورالى. ئۇلار ئالدىماقچى بولغان ئادەمنىڭ قەلبىدىكى ئەڭ چوڭقۇر، ئەڭ كۈچلۈك ئارزۇنى تېپىپ چىقىدۇ ۋە دەل شۇ ئارزۇنى ئەمەلگە ئاشۇرۇپ بېرىدىغانلىقىغا ۋەدە بېرىدۇ. چىن شىخۇاڭ ئۈچۈن بۇ ئارزۇ ئۆلمەسلىك ئىدى. شۈ فۇ ئۇنىڭغا باشقا ھېچ نەرسە ۋەدە قىلمىدى، پەقەتلا «مەڭگۈلۈك ھاياتلىق دورىسى»نى ۋەدە قىلدى. بۇ ۋەدە شۇ قەدەر كۈچلۈك ئىدىكى، ئۇ ئىمپېراتورنىڭ بارلىق ھوشيارلىقىنى يوققا چىقاردى. ئۈمىدسىزلىك ئىچىدە قالغان ئادەم ئۈچۈن، ئۈمىد بېرىش ئەڭ كۈچلۈك مەست قىلغۇچىدۇر.

قورقۇنچتىن پايدىلىنىش – ئۇلارنىڭ يەنە بىر مۇھىم تاكتىكىسى. ئۇلار ئالدىماقچى بولغان ئادەمنىڭ قورقۇنچىنى تېخىمۇ كۈچەيتىش ئارقىلىق، ئۇنى ئۆزلىرىگە تېخىمۇ بەك تايىنىدىغان قىلىدۇ. شۈ فۇ «دېڭىز ئالۋاستىسى» ھېكايىسىنى توقۇپ چىقىش ئارقىلىق، ئۆلمەسلىككە ئېرىشىش يولىنىڭ خەتەرلىك ۋە ئۆزلىرىنىڭ ياردىمىسىز مۇمكىن ئەمەس ئىكەنلىكىنى تەكىتلىدى. بۇ، ئىمپېراتورنىڭ قورقۇنچىنى كۈچەيتىش بىلەن بىرگە، شۈ فۇ نى بۇ خەتەرنى يېڭەلەيدىغان بىردىنبىر قەھرىمان قىلىپ كۆرسەتتى. ئالدامچىلار دائىم «مەن بولمىسام، سەن بۇ خەتەردىن قۇتۇلالمايسەن» ياكى «پەقەت مەنلا سېنىڭ ئارزۇيۇڭنى ئەمەلگە ئاشۇرالايمەن» دېگەن ئۇچۇرنى سىڭدۈرۈش ئارقىلىق، قارشى تەرەپنى ئۆزلىرىگە روھىي جەھەتتىن مەھكەم باغلىۋالىدۇ.

بۇنىڭدىن باشقا، ئۇلار دائىم «ئىسپاتلاشقىمۇ، ئىنكار قىلىشقىمۇ بولمايدىغان» مۈجىمەل ۋە سىرلىق ئۇقۇملارنى ئىشلىتىدۇ. «ئىلاھىي تاغلار»، «ئۆلمەس ئەۋلىيالار» دېگەندەك ئۇقۇملارنى ھېچكىم كۆرۈپ باقمىغان، شۇڭا ئۇلارنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ھېچكىم ئىنكار قىلالمايدۇ. بۇ، ئۇلارنىڭ يالغانچىلىقىغا بىر خىل قوغدىنىش قەۋىتى ھازىرلاپ بېرىدۇ. ئەگەر ئۇلار مەغلۇپ بولسا، بۇنى ئۆزلىرىنىڭ يالغانچىلىقىدىن ئەمەس، بەلكى «ئىلاھلارنىڭ ئىرادىسى» ياكى «تەقدىرنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى» دەپ كۆرسىتىپ، مەسئۇلىيەتتىن ئاسانلا قۇتۇلۇپ كېتەلەيدۇ.

9.4. نېمە ئۈچۈن ئەڭ ئەقىللىق ھۆكۈمدارلارمۇ ئەڭ ئاددىي يالغانغا ئىشىنىدۇ؟

بۇ سوئال تارىختا قايتا-قايتا سورالغان بىر سوئالدۇر. جاۋابى ھۆكۈمدارنىڭ ئەقىل-پاراسىتىنىڭ دەرىجىسىدە ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ئىنسانلىق تەبىئىتىنىڭ ئاجىزلىقلىرىدا يوشۇرۇنغان. ھەتتا ئەڭ ئەقىللىق، ئەڭ قابىلىيەتلىك ھۆكۈمدارلارمۇ ئىنسان، شۇڭلاشقا ئۇلارمۇ ئادەتتىكى ئىنسانلارغا خاس بولغان ھېسسىيات، ئارزۇ ۋە قورقۇنچتىن خالىي ئەمەس.

ھاكاۋۇرلۇق ئۇلارنىڭ كۆزىنى كور قىلىپ قويىدۇ. ئۇلار ئۆزلىرىنى شۇ قەدەر ئەقىللىق ۋە بۈيۈك دەپ قارايدۇكى، ھېچكىم ئۆزلىرىنى ئالداشقا جۈرئەت قىلالمايدۇ دەپ ئويلايدۇ. بۇ ئۆزىگە بولغان ھەددىدىن زىيادە ئىشەنچ ئۇلارنىڭ ھوشيارلىقىنى بوشىتىۋېتىدۇ. ئۇلار بىر ئادەمنىڭ سۆزىنىڭ توغرا-خاتالىقىنى ئانالىز قىلىشنىڭ ئورنىغا، ئۇ ئادەمنىڭ ئۆزلىرىگە قانچىلىك خوشامەت قىلىۋاتقانلىقىغا، ئۆزلىرىنىڭ ئۇلۇغلۇقىنى قانچىلىك ئېتىراپ قىلىۋاتقانلىقىغا قاراپ باھا بېرىدۇ. شۈ فۇ دەل ئىمپېراتورنىڭ بۇ ھاكاۋۇرلۇقىنى قاندۇرۇش ئارقىلىق ئۇنىڭ ئىشەنچىسىگە ئېرىشكەن.

ئۇلارنىڭ ئارزۇسى يالغانغا ئىشىنىشكە بولغان ئىچكى ئېھتىياجنى پەيدا قىلىدۇ. ئىنسان بىر نەرسىگە ھەددىدىن زىيادە ئېرىشىشنى ئارزۇ قىلغاندا، ئۇ شۇ ئارزۇسىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇپ بېرىدىغان ھەرقانداق ئۇچۇرغا ئىشىنىشكە مايىل بولىدۇ. بۇ «ئارزۇغا مايىل تەپەككۇر» (wishful thinking) دەپ ئاتىلىدۇ. چىن شىخۇاڭ ئۆلمەسلىككە شۇ قەدەر تەشنا ئىدىكى، ئۇ ئۆزىنى-ئۆزى قايىل قىلىشقا، يەنى شۈ فۇ نىڭ سۆزلىرىنىڭ راست ئىكەنلىكىگە ئىشىنىشكە موھتاج ئىدى. چۈنكى بۇ يالغانغا ئىشەنمەسلىك، ئۇنىڭ ئۈچۈن ئۆلۈمنىڭ مۇقەررەرلىكىنى قوبۇل قىلىش بىلەن باراۋەر ئىدى. بۇ ئۇنىڭ ئۈچۈن چىدىغۇسىز بىر روھىي ئازاب بولاتتى. شۇڭلاشقا ئۇ يالغانغا ئىشىنىشنى تاللىدى.

ئۇلارنىڭ ئەتراپىدا ھەقىقەتنى سۆزلەيدىغان ئادەم قالمىغان بولىدۇ. بىر مۇستەبىت ئۆزىگە ئوخشىمىغان پىكىر بەرگەن، ئۆزىنى تەنقىد قىلغان بارلىق كىشىلەرنى يوقاتقاندا، ئۇنىڭ ئەتراپىدا پەقەت «ھەئە، شۇنداق» دەيدىغان خوشامەتچىلەرلا قالىدۇ. بۇنداق شارائىتتا، بىر يالغانچىلىق ئوتتۇرىغا چىققاندا، ھېچكىم ئورنىدىن دەس تۇرۇپ، «ئالىيلىرى، بۇ يالغان، بۇنىڭغا ئىشەنمەڭ» دېيىشكە جۈرئەت قىلالمايدۇ. ئەكسىچە، باشقا خوشامەتچىلەر بۇ يالغانچىلىقنىڭ راستلىقىنى «ئىسپاتلاش»قا ياردەملىشىپ، ھۆكۈمدارنى بۇ يالغانچىلىقنىڭ سازلىقىغا تېخىمۇ چوڭقۇر پاتۇرىدۇ.

9.5. تارىخىي ساۋاق: ھوقۇقنى چەكلەشنىڭ زۆرۈرلۈكى

چىن شىخۇاڭدىن تارتىپ ماۋ زېدۇڭغىچە، شۈ فۇ دىن تارتىپ زامانىۋى ئالدامچىلارغىچە بولغان بۇ ھېكايىلەر بىزگە بىر ئىنتايىن مۇھىم ۋە مەڭگۈلۈك تارىخىي ساۋاق بېرىدۇ: چەكلەنمىگەن ھوقۇق چوقۇم چىرىكلىككە ۋە ھالاكەتكە ئېلىپ بارىدۇ. بۇ پەقەت ھۆكۈمدارنىڭ شەخسىيىتى ياكى ئەخلاقىنىڭ مەسىلىسى ئەمەس، بەلكى ھوقۇقنىڭ ماھىيىتىگە خاس بولغان بىر قانۇنىيەتتۇر.

تارىخ شۇنى ئىسپاتلىدىكى، بىر ئادەمنىڭ ئەقىل-پاراسىتى ياكى ئىرادىسىگە تايىنىپ دۆلەتنى ئىدارە قىلىش ئەڭ خەتەرلىك ئىشتۇر. چۈنكى ھەرقانداق بىر ئىنسان، ئۇ قانچىلىك بۈيۈك بولمىسۇن، ئۆزىنىڭ ھېسسىياتى، ئارزۇسى ۋە قورقۇنچىنىڭ تەسىرىدىن خالىي بولالمايدۇ. ئۇنىڭ ھوقۇقى چەكلىمىگە ئۇچرىمىغاندا، ئۇنىڭ شەخسىي ئاجىزلىقلىرى پۈتۈن بىر دۆلەتنىڭ پاجىئەسىگە ئايلىنىدۇ. چىن شىخۇاڭنىڭ ئۆلۈمدىن قورقۇشى پۈتۈن دۆلەت خەزىنىسىنى قۇرۇتتى؛ ماۋ زېدۇڭنىڭ ھوقۇق پارانويا (گۇمانخورلۇق)سى پۈتۈن بىر مىللەتنى ئون يىللىق قالايمىقانچىلىققا گىرىپتار قىلدى.

شۇڭلاشقا، بىر جەمئىيەتنىڭ مۇقىملىقى ۋە تەرەققىياتىنىڭ بىردىنبىر كاپالىتى – ھوقۇقنى چەكلەيدىغان، تەڭپۇڭلاشتۇرىدىغان ۋە نازارەت قىلىدىغان بىر تۈزۈلمىنى بەرپا قىلىشتۇر. بۇ تۈزۈلمە ئارقىلىق، ھېچقانداق بىر شەخس ياكى گۇرۇھنىڭ ھوقۇقى مۇتلەقلەشتۈرمەيدۇ. ھۆكۈمرانلارنىڭ قارارلىرى قانۇننىڭ، مۇستەقىل سوتنىڭ، ئەركىن ئاخباراتنىڭ ۋە خەلقنىڭ نازارىتى ئاستىدا بولىدۇ. بۇنداق شارائىتتا، بىر ھۆكۈمدار ئۆز ئارزۇسى ئۈچۈن دۆلەت بايلىقىنى خالىغانچە ئىشلىتەلمەيدۇ، زىيالىيلارنى خالىغانچە باستۇرالمايدۇ ۋە شۈ فۇدەك ئالدامچىلارنىڭ غايەت زور يالغانچىلىقىغا پۈتۈن دۆلەتنى سەپەرۋەر قىلالمايدۇ.

چىن شىخۇاڭنىڭ ئالدانغان قىسمىتى بىزگە شۇنى ئۆگىتىدۇكى، ھەقىقىي «مەڭگۈلۈك ھاياتلىق» بىر شەخسنىڭ جىسمانىي ھاياتىنى ئۇزارتىشتا ئەمەس، بەلكى ئۇ قۇرغان تۈزۈمنىڭ ئادىللىقى، ئۇ قالدۇرغان مەدەنىيەتنىڭ گۈللىنىشى ۋە خەلقىنىڭ ئۇنى ھۆرمەت بىلەن ئەسلىشىدىدۇر. ھوقۇقنى چەكلەش ۋە نازارەت قىلىش – پەقەت خەلقنى مۇستەبىتتىن قوغداپ قېلىشلا ئەمەس، بەلكى يەنە ھۆكۈمدارنىڭ ئۆزىنى ئۆزىنىڭ ئاجىزلىقىدىن ۋە ھالاكىتىدىن قوغداپ قېلىشنىڭمۇ بىردىنبىر يولىدۇر.

---

10-تېما: خۇلاسە: ھوقۇق چوققىسىدىكى يالغۇزلۇق ۋە ئۆلمەسلىك خىيالىنىڭ بەدەللىرى

10.1. چىن شىخۇاڭنىڭ ئېچىنىشلىق ئۆلۈمى: ئالدانغان بىر ھاياتنىڭ ئاخىرلىشىشى

تارىخنىڭ ئەڭ چوڭقۇر پاجىئەلىرى ھەمىشە ئەڭ چوڭ شان-شەرەپلەرنىڭ سايىسى ئاستىدا يۈز بېرىدۇ. چىن شىخۇاڭ – پۈتۈن بىر زېمىننى بىرلىككە كەلتۈرگەن، تارىخنىڭ يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتكەن، ئۆزىنى ئىلاھلار بىلەن تەڭ ئورۇنغا قويغان بۇ مۇستەبىتنىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرلىشىشى دەل مۇشۇنداق بىر ئېچىنىشلىق پاجىئە ئىدى. ئۇ بىر ئۆمۈر ئۆلۈمدىن قېچىشقا ئۇرۇندى، ئەمما ئۆلۈم ئۇنى ئەڭ كۈتۈلمىگەن، ئەڭ بىچارە بىر شەكىلدە يەڭدى. ئۇ ئۆزى ياساتقان ھەشەمەتلىك سارايلىرىدا، سان-ساناقسىز مۇھاپىزەتچىلەرنىڭ قورشاۋىدا ئەمەس، بەلكى پايتەختتىن نەچچە مىڭ چاقىرىم يىراقلىقتىكى شاچيۇ (沙丘, Shāqiū) دېگەن بىر چۆللۈكتە، ئۆزىنىڭ ساياھەت ھارۋىسى ئىچىدە يالغۇزلۇق ۋە ئازاب ئىچىدە جان ئۈزدى.

ئۇنىڭ ئۆلۈمى ئۇنىڭ ھاياتىنىڭ ئەڭ چوڭ مەسخىرىلىك قىسىمى ئىدى. ئۇ مەڭگۈلۈك ھاياتلىق ئۈچۈن ئىچكەن سىمابلىق دورىلار ئۇنىڭ بەدىنىنى زەھەرلەپ، ئۆلۈمىنى تېزلەتتى. ئۇ ئۆلگەندىن كېيىن، ئۇنىڭ ئەڭ ئىشەنگەن ۋەزىرلىرى لى سى (李斯) ۋە خواجا جاۋ گاۋ (赵高) ئۇنىڭ ئۆلۈمىنى بىر مەزگىل مەخپىي تۇتۇپ، ئۇنىڭ جەسىتىنى يازنىڭ قاق ئىسسىقىدا ھارۋىغا قاچىلاپ، جەسەتنىڭ سېسىق پۇرىقىنى بېسىش ئۈچۈن ھارۋىغا تۇزلانغان بېلىقلارنى ئاستى. دۇنيانى تىترىتىۋەتكەن بۇ بۈيۈك ئىمپېراتورنىڭ جەسىتى ئاخىرىدا سېسىق بېلىقلار ئارىسىدا چىرىشكە باشلىدى. ئۇنىڭ ھوقۇقى، ئۇنىڭ ئارمىيەسى، ئۇنىڭ غايەت زور ئىمپېرىيەسى ئۇنىڭ جەسىتىنىڭ چىرىشىنىمۇ توختىتالمىدى.

ئۇنىڭ ئۆلۈمى پەقەت بىر جىسمانىي ھاياتنىڭ ئاخىرلاشقانلىقى ئەمەس، بەلكى ئالدانغان بىر ھاياتنىڭ ئاخىرلاشقانلىقى ئىدى. ئۇ ئۆزىنىڭ چەكسىز ھوقۇقىغا مەست بولۇپ، ئۆزىنىڭ ئىنسانلىق چەكلىمىسىنى ئۇنتۇپ قالدى. ئۇ ئۆزىنىڭ قەلبىدىكى قورقۇنچقا بويسۇنۇپ، ئەقلىنى بىر ئالدامچىنىڭ قولىغا تاپشۇرۇپ بەردى. ئۇ ئۆلگەندە، ئۇ كۈتكەن شۈ فۇ قايتىپ كەلمىدى، ئۇ ئارزۇ قىلغان ئۆلمەسلىك دورىسىمۇ مەڭگۈلۈك بىر خىيال بولۇپ قالدى. ئۇ پۈتۈن دۇنيانى قولغا كەلتۈرگەن بولسىمۇ، ئاخىرىدا ھەممىدىن ئايرىلىپ قالدى: ھاياتىدىن، ھوقۇقىدىن ۋە ھەتتا ئىنسانىي ئىززەت-ھۆرمىتىدىن. بۇ، مۇتلەق ھوقۇقنىڭ ئىنساننى قانداق پاجىئەلىك بىر تەقدىرگە ئېلىپ بارىدىغانلىقى ھەققىدىكى ئەڭ جانلىق ۋە ئەڭ ئاگاھلاندۇرغۇچى ھېكايىدۇر.

10.2. شۈ فۇ نىڭ غەلىبىسى: بىر ئالدامچىنىڭ تارىخنى ئۆزگەرتىشى

چىن شىخۇاڭنىڭ پاجىئەسىگە سېلىشتۇرغاندا، شۈ فۇ نىڭ ھېكايىسى بىر غەلىبە ھېكايىسىدۇر. ئەمما بۇ غەلىبە ئادەتتىكىدەك قورال كۈچى ياكى سىياسىي كۈرەش ئارقىلىق قولغا كەلگەن غەلىبە ئەمەس، بەلكى پىسخىكىلىق ماھارەت ۋە جۈرئەت ئارقىلىق قولغا كەلگەن غەلىبىدۇر. شۈ فۇ بىر قورالسىز ئالىم بولۇش سۈپىتى بىلەن، تارىختىكى ئەڭ قۇدرەتلىك ۋە رەھىمسىز ھۆكۈمدارنى يەڭدى. ئۇ ئىمپېراتورنىڭ قەلبىدىكى قورقۇنچنى ئۆزىنىڭ ئەڭ ئۆتكۈر قورالىغا ئايلاندۇردى. ئۇ ئىمپېراتورنىڭ دۆلەت خەزىنىسىنى ئۆزىنىڭ قېچىش پىلانىنىڭ خىراجىتىگە، ئىمپېراتورنىڭ ئارمىيەسىنى ئۆزىنىڭ مۇھاپىزەتچىسىگە، ئىمپېراتورنىڭ خەلقىنى ئۆزىنىڭ كەلگۈسىدىكى پۇقراسىغا ئايلاندۇردى.

ئۇنىڭ غەلىبىسى پەقەت ئۆزىنى ۋە مىڭلىغان كىشىنى زۇلۇمدىن قۇتۇلدۇرۇش بىلەنلا چەكلەنمىدى. ئۇنىڭ قايتىپ كەلمەس سەپىرى، تارىخنىڭ يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتىۋەتكەن كۈتۈلمىگەن بىر ۋەقە بولۇپ قالغان بولۇشى مۇمكىن. ئەگەر ئۇ ھەقىقەتەن ياپونىيەگە يېتىپ بارغان بولسا، ئۇ ۋە ئۇنىڭ ھەمراھلىرى ئېلىپ بارغان ئىلغار دېھقانچىلىق تېخنىكىسى، مېتال ئېرىتىش ھۈنىرى ۋە مەدەنىيەت بىلىملىرى ياپونىيەنىڭ قەدىمكى جەمئىيىتىنىڭ تەرەققىياتىغا غايەت زور تۈرتكە بولغان بولۇشى، ھەتتا يايوئى دەۋرىنىڭ باشلىنىشىغا سەۋەبچى بولغان بولۇشى مۇمكىن. بۇ نۇقتىدىن ئالغاندا، بىر ئالدامچىنىڭ ھايات قېلىش ئۈچۈن قىلغان ھەرىكىتى، بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ تارىخىي تەقدىرىگە تەسىر كۆرسەتكەن بولىدۇ.

شۈ فۇ نىڭ ھېكايىسى بىزگە شۇنى كۆرسىتىدۇكى، تارىخ ھەمىشە بۈيۈك ئىمپېراتورلار ۋە ئۇلۇغ سەركەردىلەر تەرىپىدىنلا يارىتىلمايدۇ. بەزىدە، بىر كىچىك، ئەرزىمەسدەك كۆرۈنگەن شەخسنىڭ جۈرئىتى ۋە ئەقىل-پاراسىتىمۇ تارىخنىڭ ئېقىنىنى باشقا بىر يۆنىلىشكە بۇرىۋېتەلەيدۇ. ئۇنىڭ غەلىبىسى – ئىرادىنىڭ ماددىغا، ئەقىلنىڭ كۈچكە، ئۈمىدنىڭ زۇلۇمغا قارشى غەلىبىسىدۇر. ئۇ تارىخ بېتىدە بىر ئالدامچى سۈپىتىدە خاتىرىلەنگەن بولسىمۇ، ئەمما ئۇنىڭ ھېكايىسىنىڭ ئارقىسىدا ئەركىنلىككە بولغان ئىنتىلىش ۋە يېڭى ھاياتلىق قۇرۇشقا بولغان جاسارەت يوشۇرۇنغان.

10.3. مۇستەبىتلىكنىڭ مەڭگۈلۈك ئاجىزلىقى: ئىنسان تەبىئىتى ئالدىدىكى مەغلۇبىيەت

بۇ پۈتكۈل ھېكايىنىڭ يادروسىدا بىر ئاددىي، ئەمما چوڭقۇر ھەقىقەت ياتىدۇ: مۇستەبىتلىك، سىرتتىن قارىماققا قانچىلىك مۇستەھكەم ۋە يېڭىلمەستەك كۆرۈنمىسۇن، ئۇنىڭ ئىچكى قىسمىدا ئۆزىنى-ئۆزى ۋەيران قىلىدىغان مەڭگۈلۈك بىر ئاجىزلىق يوشۇرۇنغان. بۇ ئاجىزلىق ھەربىي كۈچنىڭ يېتەرسىزلىكى ياكى ئىقتىسادنىڭ ئاجىزلىقى ئەمەس، بەلكى ئۇ مۇستەبىتنىڭ ئۆزىنىڭ ئىنسانلىق تەبىئىتىدىن كېلىپ چىقىدۇ. چۈنكى ھەرقانداق مۇستەبىت، ئۆزىنى قانچىلىك ئىلاھلاشتۇرمىسۇن، ئۇ ئاخىرقى ھېسابتا يەنىلا بىر ئىنسان. ئۇنىڭدىمۇ ئىنسانغا خاس بولغان قورقۇنچ، گۇمانخورلۇق، ھاكاۋۇرلۇق ۋە ئارزۇلار مەۋجۇت.

مۇتلەق ھوقۇق بۇ ئىنسانىي ئاجىزلىقلارنى يوقاتمايدۇ، ئەكسىچە ئۇنى مىڭ ھەسسە كۈچەيتىۋېتىدۇ. چەكلەنمىگەن ھوقۇق مۇستەبىتنى رېئاللىقتىن ئايرىۋېتىدۇ، ئۇنى ھەقىقەتنى ئاڭلاش ئىقتىدارىدىن مەھرۇم قىلىدۇ ۋە ئۇنى ئۆزىنىڭ خىيالىي دۇنياسىغا مەھبۇس قىلىدۇ. ئۇنىڭ پارانويا (گۇمانخورلۇق) سى ئۇنى ئەڭ قابىلىيەتلىك ياردەمچىلىرىنى يوقىتىشقا، ئۇنىڭ ھاكاۋۇرلۇقى ئۇنى ئەڭ ئەخمىقانە پىلانلارغا ئىشىنىشكە، ئۇنىڭ قورقۇنچى ئۇنى ئەڭ رەزىل ئالدامچىلارنىڭ قۇلىغا ئايلىنىشقا مەجبۇرلايدۇ.

چىن شىخۇاڭنىڭ شۈ فۇ غا ئالدانغانلىقى تاسادىپىيلىق ئەمەس، بەلكى мутләқ ھوقۇق سىستېمىسىنىڭ مۇقەررەر مەھسۇلىدۇر. بۇ سىستېمىدا، ھەقىقەتنى سۆزلىگەنلەر جازالىنىدۇ، يالغاننى سۆزلىگەنلەر مۇكاپاتلىنىدۇ. شۇڭلاشقا، سىستېما ئۆزلۈكىدىن شۈ فۇ دەك ئالدامچىلارنى يېتىشتۈرىدۇ ۋە ئۇلارنى ھوقۇقنىڭ ئەڭ يۇقىرى پەللىسىگە يېقىنلاشتۇرىدۇ. مۇستەبىتلىك سىستېمىسى ئۆزىنىڭ ئەڭ چوڭ دۈشمىنىنى ئۆز ئىچىدە يېتىلدۈرىدۇ. ئۇنىڭ يىمىرىلىشى تاشقى كۈچلەرنىڭ ھۇجۇمىدىن ئەمەس، بەلكى ئۆزىنىڭ ئىچكى چىرىكلىكى، ئەقىلسىزلىقى ۋە ئىنسان تەبىئىتىگە قارشى تۇرۇشىدىن باشلىنىدۇ. بۇ، ئۇنىڭ مەڭگۈلۈك ۋە يېڭىپ چىققىلى بولمايدىغان ئاجىزلىقىدۇر.

10.4. تارىختىن ئېلىنىدىغان ساۋاق: ھېچقانداق ھۆكۈمرانلىق مەڭگۈلۈك ئەمەس

چىن شىخۇاڭ ئۆز سۇلالىسىنى «ئونمىڭ ئەۋلاد» (万世, wànshì) داۋاملىشىدۇ دەپ خىيال قىلغانىدى. ئەمما ئۇنىڭ غايەت زور ئىمپېرىيەسى ئۇ ئۆلۈپ ئۈچ يىلدىن كېيىن پارچىلىنىپ، گۇمران بولدى. بۇ، تارىخنىڭ بىزگە بەرگەن ئەڭ ئاددىي ۋە ئەڭ چوڭقۇر ساۋىقىدۇر: ھېچقانداق ھۆكۈمرانلىق، ئۇ قانچىلىك قۇدرەتلىك كۆرۈنمىسۇن، مەڭگۈلۈك ئەمەس. ئىمپېرىيەلەر قۇرۇلىدۇ ۋە يىمىرىلىدۇ، سۇلالىلەر ئالمىشىدۇ، مۇستەبىتلەر كېلىدۇ ۋە كېتىدۇ. بۇ، تارىخنىڭ ئۆزگەرمەس قانۇنىيىتىدۇر.

بۇ قانۇنىيەت، بولۇپمۇ بۈگۈنكى كۈندە زۇلۇم ئاستىدا ياشاۋاتقان، ئۆزلىرى دۇچ كەلگەن ھاكىمىيەتنىڭ قۇدرىتى ئالدىدا ئۈمىدسىزلىنىۋاتقان مىللەتلەر، جۈملىدىن شەرقىي تۈركىستان خەلقى ئۈچۈن چوڭقۇر مەنىگە ئىگە. ھازىرقى خىتاي ھاكىمىيىتى ئۆزىنىڭ ئىقتىسادىي كۈچى، ھەربىي قۇدرىتى ۋە تېخنولوگىيەلىك نازارىتى بىلەن يېڭىلمەستەك، مەڭگۈ داۋام قىلىدىغاندەك تۇيۇلىشى مۇمكىن. ئۇلارنىڭ ئېگىز ئىمارەتلىرى، ھەشەمەتلىك ھەربىي پاراتلىرى ۋە ھەممىنى كۆرۈپ تۇرىدىغان كامېرالىرى كىشىنى ئۈمىدسىزلىككە ۋە چارىسىزلىككە گىرىپتار قىلىشى مۇمكىن.

ئەمما، چىن شىخۇاڭنىڭ ھېكايىسى بىزگە شۇنى ئەسكەرتىدۇكى، بىر ھاكىمىيەتنىڭ ھەقىقىي كۈچى ئۇنىڭ سىرتقى كۆرۈنۈشىدە ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ ئىچكى ساغلاملىقىدا. بۈگۈنكى خىتاي ھاكىمىيىتىمۇ چىن شىخۇاڭ دۇچ كەلگەن ئوخشاش بولمىغان شەكىللەردىكى مەڭگۈلۈك ئاجىزلىقلارغا دۇچ كېلىۋاتىدۇ. ھوقۇقنىڭ بىر شەخسنىڭ قولىغا مۇتلەق مەركەزلىشىشى، پارتىيە ئىچىدىكى توختاۋسىز ھوقۇق كۈرەشلىرى، ھەقىقەتنى سۆزلىگەنلەرنىڭ باستۇرۇلۇپ، خوشامەتچىلەرنىڭ ئۆرلەپ كېتىشى، رېئاللىقتىن ئاجرىلىپ قالغان قارارلارنىڭ چىقىرىلىشى – بۇلارنىڭ ھەممىسى قەدىمكى مۇستەبىتلىكنىڭ زامانىۋى ئىپادىلىرىدۇر. ھاكىمىيەت ئىچىدىكى پارانويا (گۇمانخورلۇق) خەلقنىڭ قەلبىدىكى نارازىلىق ۋە باستۇرۇلغان ھەقىقەت – بۇلارنىڭ ھەممىسى سىرتتىن كۆرۈنمەيدىغان، ئەمما ھاكىمىيەتنىڭ ئۇلىنى يېمىرىۋاتقان يوشۇرۇن كۈچلەر.

شۇڭلاشقا، ئۈمىدسىزلەنمەسلىك كېرەك. تارىخنىڭ ئۇزۇن ئېقىنىدا، زۇلۇم ھەمىشە ۋاقىتلىق، ئەركىنلىككە بولغان ئىنتىلىش بولسا مەڭگۈلۈكتۇر. چىن سۇلالىسىنىڭ يىمىرىلىشىنى بىر قانچە ئاددىي دېھقاننىڭ قوزغىلىڭى كەلتۈرۈپ چىقارغان. بىر ھاكىمىيەتنىڭ ئىچى قانچىلىك چىرىسە، ئۇنىڭ يىمىرىلىشى ئۈچۈن تاشقىدىن كېلىدىغان كىچىككىنە بىر سەۋەبمۇ يېتەرلىك بولىدۇ. شەرقىي تۈركىستان خەلقى ئۆز كىملىكىنى، ئۆز تىلىنى، ئۆز مەدەنىيىتىنى ۋە ئۆز ئۈمىدىنى ساقلاپ قالالىسىلا، تارىخنىڭ يېڭى بىر پۇرسەت بېرىدىغان كۈنى چوقۇم يېتىپ كېلىدۇ. چۈنكى ھاياتى دۇنيادا ھېچقانداق ھۆكۈمرانلىق مەڭگۈلۈك ئەمەس، ھېچقانداق زۇلۇم ئەبەدىي ئەمەس.

10.5. ئاخىرقى نەزەر: ھوقۇق، ئۆلۈم ۋە ئىنسانىيەتنىڭ مەڭگۈلۈك كۈرىشى

چىن شىخۇاڭ ۋە شۈ فۇ نىڭ ھېكايىسى، ئىككى مىڭ يىلدىن ئارتۇق ۋاقىت ئۆتكەن بولسىمۇ، بۈگۈنكى كۈندىمۇ ئۆز قىممىتىنى يوقاتمىدى. چۈنكى بۇ پەقەت قەدىمكى دەۋردىكى ئىككى شەخسنىڭ ھېكايىسى ئەمەس، بەلكى ئىنسانىيەتنىڭ مەڭگۈلۈك تېمىلىرى – ھوقۇق، ئۆلۈم، قورقۇنچ، ئۈمىد ۋە ئەركىنلىك ھەققىدىكى بىر داستاندۇر. بۇ ھېكايە بىزگە شۇنى چوڭقۇر ئۆگىتىدۇكى، ئىنساننىڭ ئەڭ چوڭقۇر دۈشمىنى سىرتتىكى رەقىبلەر ئەمەس، بەلكى ئۆز قەلبىدىكى كونترول قىلغىلى بولمايدىغان ھېرىسمەنلىك ۋە قورقۇنچتۇر.

ھوقۇق چوققىسىدىكى يالغۇزلۇق، ئۆلۈم ئالدىدىكى چارىسىزلىك ۋە ئالدىنىپ قېلىشنىڭ ئېچىنىشلىق قىسمىتى – بۇلار پەقەت چىن شىخۇاڭغىلا خاس ئەمەس، بەلكى تارىختىكى ۋە بۈگۈنكى بارلىق مۇستەبىتلەرنىڭ ئورتاق تەقدىرىدۇر. ئۇلار قانچىلىك كۈچ-قۇدرەتكە ئىگە بولمىسۇن، ئىنسان تەبىئىتىنىڭ ئاساسىي قانۇنىيەتلىرىدىن قېچىپ قۇتۇلالمايدۇ.

يەنە بىر تەرەپتىن، ئۇ بىزگە ئەڭ قاراڭغۇ ۋە ئەڭ ئۈمىدسىز كۆرۈنگەن شارائىتتىمۇ، ئەقىل-پاراسەت ۋە جاسارەتنىڭ قۇتۇلۇش يولىنى تاپالايدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. ئۇ بىزگە زۇلۇم ھاكىمىيىتىنىڭ سىرتقى ھەيۋىتى ئالدىدا تىز پۈكمەسلىك، ئۇنىڭ ئىچكى ئاجىزلىقلىرىنى تېپىپ چىقىپ، ئۇنىڭدىن پايدىلىنىش كېرەكلىكىنى ئۆگىتىدۇ.

بۇ ھېكايە ئىنسانىيەتنىڭ ھوقۇقنى قانداق ئىشلىتىش، ئۆلۈمگە قانداق يۈزلىنىش ۋە ئەركىنلىكنى قانداق قەدىرلەش كېرەكلىكى ھەققىدىكى مەڭگۈلۈك سوئاللارنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. تارىخ چاقى ئۈزلۈكسىز ئايلىنىپ تۇرىدۇ، ئەمما ئىنسانىيەتنىڭ زۇلۇم بىلەن ئەركىنلىك، قورقۇنچ بىلەن جاسارەت، يالغانچىلىق بىلەن ھەقىقەت ئوتتۇرىسىدىكى كۈرىشى ھەرگىز توختاپ قالمايدۇ. بۇ كۈرەش داۋاملىشىۋەرسىلا، ئىنسانىيەتنىڭ تېخىمۇ ئادىل، تېخىمۇ ئەركىن ۋە تېخىمۇ گۈزەل بىر كەلگۈسىگە بولغان ئۈمىدىمۇ ھەرگىز ئۆچمەيدۇ.

11-تېما: تارىخ ئەينىكىدىكى ئىبرەت: شەرقىي تۈركىستان ئۈچۈن ئۈمىد ۋە ئىستراتېگىيە

بىز كۆرۈپ چىققان بۇ ئۇزۇن ھېكايە، چىن شىخۇاڭنىڭ زۇلۇمى ۋە شۈ فۇ نىڭ ھىيلىسى ھەققىدىكى بۇ قەدىمكى داستان، پەقەت ئۆتمۈشنىڭ چاڭ-توزانلىرىغا كۆمۈلگەن بىر قۇرۇق ۋەقەلىك ئەمەس. ئۇ بۈگۈنكى كۈندە، بولۇپمۇ ئۆز ۋەتىنىدە مىسلىسىز زۇلۇم ۋە ئاسسىمىلياتسىيەگە دۇچ كېلىۋاتقان شەرقىي تۈركىستان خەلقى ئۈچۈن جانلىق ۋە چوڭقۇر مەنىگە ئىگە بىر تارىخ ئەينىكىدۇر. بۇ ئەينەككە قارىغىنىمىزدا، بىز پەقەت زالىمنىڭ قەبىھ چىرايىنىلا ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ مۇقەررەر ھالدا يىمىرىلىدىغان ئاجىز ئۇلىنىمۇ كۆرەلەيمىز؛ بىز پەقەت بىچارە قۇربانلارنىڭ كۆز ياشلىرىنىلا ئەمەس، بەلكى ئەقىل-پاراسەت ۋە جاسارەتنىڭ ئەڭ قاراڭغۇ تۈندىمۇ يورۇقلۇققا ئېلىپ چىقالايدىغان يولنى قانداق تاپالايدىغانلىقىنىمۇ كۆرەلەيمىز. بۇ ھېكايە بىزگە ئۈمىدسىزلىككە ئەمەس، بەلكى ئىبرەت ئېلىشقا، ئىستراتېگىيەلىك تەپەككۇر قىلىشقا چاقىرىدۇ.

11.1. زالىمنىڭ قەغەز يولۋاسلىقى: تاشقى قۇدرەت ۋە ئىچكى ئاجىزلىق

بۈگۈنكى خىتاي ھاكىمىيىتى ئۆزىنىڭ تېخنولوگىيەلىك نازارىتى، ھەربىي كۈچى ۋە ئىقتىسادىي قۇدرىتى بىلەن خۇددى زامانىۋى چىن شىخۇاڭ ئىمپېرىيەسىگە ئوخشايدۇ. ئۇلار ياسىغان «رەقەملىك سەددىچىن سېپىلى» پۈتۈن بىر خەلقنى تۈرمىگە سولاپ، ئۇلارنىڭ ھەر بىر ھەرىكىتىنى، ھەر بىر سۆزىنى كونترول قىلىۋاتقاندەك قىلىدۇ. ئۇلارنىڭ ھەممە يەرگە تىكلەنگەن كامېرالىرى، «قايتا تەربىيەلەش» نامىدىكى جازا لاگېرلىرى ۋە پۈتۈن دۇنياغا يايغان تەشۋىقات تورى كىشىنى ھەقىقەتەن ئۈمىدسىزلىك دېڭىزىغا غەرق قىلىدۇ. بۇ قۇدرەتلىك كۆرۈنگەن ماشىنا ئالدىدا، ئۆز ئەركىنلىكى ۋە مۇستەقىللىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىش مۇمكىن ئەمەستەك تۇيۇلىدۇ.

ئەمما، چىن شىخۇاڭنىڭ ھېكايىسى بىزگە شۇنى ئەسكەرتىدۇكى، بۇ تاشقى قۇدرەتنىڭ ئارقىسىغا غايەت زور ئىچكى ئاجىزلىق يوشۇرۇنغان. بۈگۈنكى خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ ئەڭ چوڭ قورقۇنچى تاشقى دۈشمەنلەر ئەمەس، بەلكى ئۆز ئىچىدىكى كونتروللۇقتىن چىقىپ كېتىش ئېھتىماللىقىدۇر. ئۇلارنىڭ «مۇقىملىقنى قوغداش» (稳定, wěndìng) نامىدا ئىشقا ئاشۇرۇۋاتقان بارلىق باستۇرۇشلىرى، ئەمەلىيەتتە ئۇلارنىڭ ھاكىمىيىتىنىڭ نەقەدەر مۇقىمسىز ۋە ئاجىز ئىكەنلىكىنىڭ ئىقرارنامىسىدۇر. ئۇلارمۇ خۇددى چىن شىخۇاڭغا ئوخشاش، ھوقۇق پارانويا (گۇمانخورلۇق)سىغا گىرىپتار بولغان. ئۇلار ھەقىقەتتىن قورقىدۇ، مۇستەقىل پىكىردىن قورقىدۇ، ئۆز خەلقىنىڭ ئويغىنىشىدىن قورقىدۇ. بۇ قورقۇنچ، ئۇلارنىڭ ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ ئەجەللىك ئاجىزلىقىدۇر. ئۇلار ياسىغان تۈرمىنىڭ تېمى قانچە ئېگىز بولسا، ئۇلارنىڭ قەلبىدىكى قورقۇنچ شۇنچە چوڭقۇر بولىدۇ. بۇ، بىر قەغەز يولۋاسنىڭ ھەيۋىسىگە ئوخشايدۇ: سىرتىدىن قارىسا ۋەھىمىلىك، ئەمما بىر ئاز شامال چىقسىلا يىرتىلىپ كېتىدۇ.

11.2. شۈ فۇ نىڭ ئىستراتېگىيەسى: كۈچ بىلەن ئەمەس، ئەقىل بىلەن يېڭىش

شەرقىي تۈركىستان خەلقىنىڭ كۈرىشى قوراللىق كۈچ جەھەتتە تەڭپۇڭسىز بىر كۈرەشتۇر. بۇ رېئاللىق ئالدىدا، شۈ فۇ نىڭ ئىستراتېگىيەسى بىزگە چوڭقۇر ئىلھام بېرىدۇ. شۈ فۇ چىن ئىمپېرىيەسىنىڭ غايەت زور ئارمىيەسىگە قارشى قورال كۆتۈرمىدى. ئۇنىڭ قورالى – ئەقىل، پەم-پاراسەت ۋە زالىمنىڭ روھىيىتىنى چوڭقۇر چۈشىنىش ئىدى. ئۇ زالىمنىڭ ئەڭ چوڭ ئاجىزلىقىنى، يەنى ئۇنىڭ قورقۇنچىنى ۋە ئارزۇسىنى نىشانلىدى.

بۈگۈنكى كۈرەشتىمۇ، ئەڭ ئۈنۈملۈك قورال زامانىۋى تېخنىكا ۋە خەلقئارا قانۇنىيەتلەر بىلەن قوراللانغان ئەقىل-پاراسەتتۇر. خىتاي ھاكىمىيىتىنىڭ ئەڭ قورقىدىغىنى، ئۇلارنىڭ يالغانچىلىقىنىڭ، ئىرقىي قىرغىنچىلىقىنىڭ ۋە ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلىرىنىڭ دۇنيا جامائەتچىلىكى ئالدىدا پاش بولۇشىدۇر. شۇڭلاشقا، ھەر بىر گۇۋاھچىنىڭ ئاۋازى، ھەر بىر لاگېر شاھىتىنىڭ ھېكايىسى، ھەر بىر تەتقىقاتچىنىڭ دوكلاتى، ھەر بىر دىپلوماتنىڭ سۆزى – زالىمنىڭ يالغانچىلىق سېپىلىگە ئېتىلغان بىرمۇ-بىر ئوققا ئوخشايدۇ. ئۇلارنىڭ «بىرلەشمە گەۋدە، گۈللەنگەن جەمئىيەت» دەپ ياسىۋالغان «ئۆلمەسلىك دورىسى»نىڭ ئەمەلىيەتتە زەھەرلىك سىماب ئىكەنلىكىنى دۇنياغا ئاشكارىلاش – بۇ دەل شۈ فۇ نىڭ زامانىۋى ئىستراتېگىيەسىدۇر. كۈچ بىلەن يېڭىش مۇمكىن بولمىغان رەقىبنى، ھەقىقەتنىڭ كۈچى ۋە ئەقىلنىڭ نۇرى بىلەن يېڭىشكە بولىدۇ.

11.3. يېڭى مەدەنىيەتنىڭ ئۇرۇقىنى ساقلاش: كەلگۈسى ئۈچۈن قۇرۇلۇش

شۈ فۇ نىڭ ھېكايىسىدىكى ئەڭ ئۈمىدۋار نۇقتا، ئۇنىڭ پەقەت قېچىپلا قالمىغانلىقى، بەلكى ئۆزى بىلەن بىللە «يېڭى بىر مەدەنىيەتنىڭ ئۇرۇقى»نى ئېلىپ ماڭغانلىقىدۇر. ئۇ ئۈچ مىڭ ياش بالا، يۈز ھۈنەرۋەن ۋە بەش خىل ئاشلىق ئۇرۇقىنى ئېلىپ مېڭىش ئارقىلىق، كەلگۈسى ئۈچۈن، يېڭى بىر باشلىنىش ئۈچۈن تەييارلىق قىلغانىدى.

بۇ، بۈگۈنكى شەرقىي تۈركىستان خەلقى ئۈچۈن ئەڭ مۇھىم ۋە ئەڭ ھالقىلىق ئىبرەتتۇر. دۈشمەننىڭ مەقسىتى پەقەت زېمىننى ئىگىلەشلا ئەمەس، بەلكى بىر پۈتۈن مىللەتنىڭ مەدەنىيىتىنى، تىلىنى، دىنىنى ۋە كىملىكىنى يوقىتىشتۇر. شۇڭلاشقا، بۇ كۈرەشنىڭ ئەڭ مۇھىم سېپى – مەدەنىيەت سېپىدۇر. ۋەتەن ئىچىدىكى خەلقىمىزنىڭ ھەر كۈنلۈك تىرىشچانلىقى، مۇھاجىرەتتىكى خەلقىمىزنىڭ ھەر بىر پائالىيىتى دەل مۇشۇ «يېڭى مەدەنىيەتنىڭ ئۇرۇقى»نى ساقلاپ قېلىش ۋە يېتىلدۈرۈش ئۈچۈندۇر.

ھەر بىر ئاتا-ئانىنىڭ ئۆز پەرزەنتىگە ئانا تىلىنى ئۆگىتىشى – بۇ ئۇرۇقنى سۇغىرىشتۇر. ھەر بىر يازغۇچىنىڭ قەلىمىدىن تامغان ھەر بىر ھېكايە، ھەر بىر شائىرنىڭ تىلىدىن ئۇچقان ھەر بىر مىسرا شېئىر – بۇ ئۇرۇقنى سۇغۇرۇشتۇر. ھەر بىر تارىخچىنىڭ تەتقىقاتى – بۇ ئۇرۇقنى قوغداشتۇر. بىز پەقەت زۇلۇمغا قارشى تۇرۇپلا قالماي، شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا كەلگۈسىدىكى مۇستەقىل شەرقىي تۈركىستان دۆلىتىنىڭ مەنىۋىي ۋە مەدەنىيەت ئۇلىنى ھازىردىن باشلاپ قۇرۇپ چىقىشىمىز كېرەك. ھەر بىر ئۇيغۇر پەرزەنتى ئۆز كىملىكىدىن پەخىرلىنىپ، ئۆز تارىخىنى بىلىپ، ئۆز تىلىدا ئەركىن سۆزلەپ چوڭ بولالىسىلا، بۇ – دۈشمەننىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىق سىياسىتى ئۈستىدىن قازىنىلغان ئەڭ چوڭ غەلىبىدۇ.

11.4. تارىخنىڭ ھۆكمى ۋە سەۋرنىڭ كۈچى

ئاخىرىدا، تارىخنىڭ ئۆزى ئەڭ چوڭ ئۈمىد مەنبەسىدۇر. چىن شىخۇاڭنىڭ «ئونمىڭ ئەۋلادلىق» ئىمپېرىيەسى ئاران 15 يىل ياشىدى. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يېڭىلمەستەك كۆرۈنگەن قىزىل ئىمپېرىيەسى بىر كېچىدىلا يىمىرىلدى. زالىم بەششار ئەسەدنىڭ ھاكىمىيىتى 15 كۈندە پۈتۈنلەي يوقالدى. دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى مۇستەملىكىچى ئىمپېرىيەلەر بىر-بىرلەپ يوقاپ، ئېزىلگەن مىللەتلەر مۇستەقىللىققا ئېرىشتى. بۇ، تارىخنىڭ ئۆزگەرمەس قانۇنىيىتىدۇر: زۇلۇم ئۈستىگە قۇرۇلغان ھېچقانداق ھاكىمىيەت مەڭگۈ داۋام قىلالمايدۇ.

بۇ ھەقىقەت بىزگە سەۋر قىلىشنىڭ مۇھىملىقىنى، يەنى پاسسىپ سەۋر قىلىشنىڭ ئەمەس، بەلكى ئاكتىپ، ئىستراتېگىيەلىك ۋە ئۈمىدۋار سەۋر قىلىشنىڭ نەقەدەر مۇھىملىقىنى ئۆگىتىدۇ. بۇ، خۇددى قىشنىڭ ئۇزۇن ۋە سوغۇق كېچىسىدە، ئەتىيازنىڭ چوقۇم كېلىدىغانلىقىغا ئىشەنگەن دېھقاننىڭ سەۋرىگە ئوخشايدۇ. ئۇ ئۈششۈپ ئۆلۈپ قالماسلىق ئۈچۈن ئوت يېقىپ ئۆزىنى ئىسسىتىدۇ (مەدەنىيىتىنى ساقلايدۇ)، كېلەر يىلى تېرىيدىغان ئۇرۇقلىرىنى ئاسرايدۇ (ئەۋلادلىرىنى تەربىيىلەيدۇ) ۋە تاڭنىڭ يورۇشىنى كۈتىدۇ. بىزنىڭ كۈرىشىمىزمۇ دەل مۇشۇنداق سەۋر ۋە ھەرىكەتنىڭ بىرىكىشى بولۇشى كېرەك.

ئانا يۇرتىنىڭ ئەركىنلىكىگە تەشنا بولغان قېرىنداشلار، ئۈمىدسىزلەنمەڭلار! تارىخ ئەينىكى بىزگە شۇنى كۆرسىتىپ تۇرۇپتۇكى، زالىمنىڭ قىسمىتى يىمىرىلىشتۇر. بىزنىڭ قىسمىتىمىز بولسا، اللە نىڭ ياردىمىدىن ئۈمۈدسىزلەنمەسلىك، ئەقىل-پاراسىتىمىز، بىرلىكىمىز ۋە ئۆچمەس ئىرادىمىز بىلەن، بۇ قاراڭغۇلۇقتىن يېڭى بىر تاڭغا قاراپ يول ئېچىشتۇر. ئۇ تاڭ چوقۇم ئاتىدۇ. چۈنكى تارىخ ھەمىشە ئەركىنلىككە ئىنتىلگەن خەلقلەر تەرەپتە بولۇپ كەلگەن.

پايدىلانغان مەنبەلەر:

徐福

秦朝著名方士徐福

徐福东渡

徐福是否真的到了日本？

秦始皇的仙藥竟然來自

秦始皇与徐福的故事