تەخمىنەن ئوقۇش ۋاقتى 19 مىنۇت

بسم الله الرحمن الرحيم

تارىختىكى تۇنجى ئاساسىي قانۇن: مەدىنە ۋەسىقىسى

«ئاساسىي قانۇن» (Constitution) بۈگۈنكى دۇنيا دۆلەتلىرىنىڭ ئەڭ ئاساسلىق ئالاھىدىكلىرىدىن بىرى بولۇپ، بەزىلەرنىڭ كاللىسىدا 1215-يىلدىكى ئەنگىلىيەنىڭ «ماگنا كارتا»سى (Magna Carta) ياكى 18-ئەسىردىكى ئامېرىكا ئاساسىي قانۇنىنى «ئەڭ دەسلەپكى ئاساسىي قانۇن» دەپ ئويلاپ قېلىشى مۇمكىن. بۇ ھۆججەتلەر ھەقىقەتەن ھازىرقى زامان دۆلەتچىلىك تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. لېكىن، ئىنسانىيەت تارىخىدا دۆلەت ھاكىمىيىتىنى چەكلەش ۋە پۇقرالارنىڭ ھەق-ھوقۇقلىرىنى بەلگىلەش ئىدىيىسى تېخىمۇ قەدىمكى دەۋرلەرگە تۇتىشىدۇ. شەرقىي تۈركىستانلىق مۇسۇلمانلار دائىم كۆپ كىشىلەر تەرىپىدىن زامانېۋىي دۆلەتچىلىك چۈشەنچىسىدىن يىراق كىشىلەردەك تىلغا ئېلىنىدۇ ۋە تەنقىد قىلىنىدۇ. ئەمما رىئاللىق شۇكى، زامانۋىي دۆلەتنىڭ جېنى بولغان ئاساسىي قانۇنچىلىق پىكىرىنىڭ دەسلەپتە بىزنىڭ ئەجدادلىرىمىزنىڭ ئەنئەنىۋىي دۆلەتچىلىك چۈشەنچىسىدە بار بولغانلىقى ۋە تۇنجى زامانۋىي ئۆلچەمدىكى يېزىقلىق ئاساسىي قانۇننىڭ سۆيۈملۈك پەيغەمبىرىمىز مۇھەممەد ﷺ نىڭ قۇرغان مەدىنە ئىسلام دۆلىتىدە بارلىققا كەلگەنلىكىدىن خەۋىرىڭىز بارمىدى!؟

بۇ يازمىمىزدا بىز ئالدى بىلەن «قانۇن» بىلەن «ئاساسىي قانۇن»نىڭ ماھىيەتلىك پەرقىنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىشقا مۇھتاجمىز.

1. قانۇن ۋە ئاساسىي قانۇن: ھالقىلىق پەرقنى ئايدىڭلاشتۇرۇش

• قانۇنلار توپلىمى (Legal Code): بۇ يەردە ھاكىمىيەت يۇقىرىدىن تۆۋەنگە قاراپ يۆنەلگەن. ھۆكۈمران (پادىشاھ، ئىمپېراتور) جەمئىيەت تەرتىپىنى ساقلاش، خەلقنى باشقۇرۇش ۋە جىنايەتنى جازالاش ئۈچۈن بىر يۈرۈش قائىدە-يوسۇنلارنى تۈزۈپ چىقىدۇ. بۇ يەردە ئاساسىي مەقسەت – خەلقنى كونترول قىلىش. ھۆكۈمراننىڭ ئۆزى كۆپ ھاللاردا بۇ قانۇنلاردىن ئۈستۈن تۇرىدۇ.

• ئاساسىي قانۇن (Constitution): بۇ يەردە ھاكىمىيەت تۆۋەندىن يۇقىرىغا قاراپ يۆنەلگەن ياكى ئۆز-ئارا كېلىشىم ئاساسىدا شەكىللەنگەن. ئۇنىڭ ئەڭ مۇھىم ۋەزىپىسى – ھۆكۈمەتنىڭ ھوقۇقىغا چەك قويۇش، ھاكىمىيەتنىڭ قانداق قۇرۇلىدىغانلىقىنى ۋە قانداق يۈرگۈزۈلىدىغانلىقىنى بەلگىلەش ۋە پۇقرالارنىڭ ئاساسىي ھەق-ھوقۇقلىرىنى دۆلەتنىڭ دەخلى-تەرۇزىدىن قوغداشتۇر. بۇ يەردە ھۆكۈمرانمۇ ئاساسىي قانۇنغا بويسۇنۇشقا مەجبۇر.

ئۆلچەم	قانۇنلار توپلىمى	ئاساسىي قانۇن
مەقسىتى	جەمئىيەتنى باشقۇرۇش	ھۆكۈمەتنى چەكلەش، پۇقرالارنى قوغداش
ھاكىمىيەت يۆنىلىشى	يۇقىرىدىن تۆۋەنگە (ھۆكۈمەت –> خەلق)	تۆۋەندىن يۇقىرىغا (خەلق –> ھۆكۈمەت)
ئاساسىي گەۋدە	خەلقنىڭ مەجبۇرىيىتى	ھۆكۈمەتنىڭ چېكى، خەلقنىڭ ھوقۇقى
مەنبەسى	ھۆكۈمراننىڭ ئىرادىسى	خەلقنىڭ ئىرادىسى ياكى ئىجتىمائىي كېلىشىم

بۇ ئىككى ئۇقۇمنىڭ پەرقىنى ناھايىتى ئاددىي ۋە چوڭقۇر بىر جۈملە بىلەن خۇلاسىلەش مۇمكىن:

«قانۇنلار توپلىمى ھۆكۈمەتنىڭ خەلققە قارىتا قانۇنى بولسا، ئاساسىي قانۇن خەلقنىڭ ھۆكۈمەتتىن ئالىدىغان ھەقلىرى قانۇنىدۇر».

بۇ چۈشەنچىنى ئاساس قىلىپ، تارىختىكى بىر قانچە مۇھىم قانۇن-تۈزۈملەرنى كۆزدىن كەچۈرۈپ باقايلى.

2. قەدىمكى بەزى قانۇن-تۈزۈملەر

1) ھاممۇرابى قانۇنى (مىلادىدىن بۇرۇنقى 1754-يىل ئەتراپىدا): پادىشاھ ھوقۇقىنىڭ نامايەندىسى

قەدىمكى بابىل پادىشاھى ھاممۇرابى تەرىپىدىن تۈزۈلگەن بۇ قانۇنلار توپلىمى، ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ قەدىمكى يازما قانۇنلارنىڭ بىرى. ئۇنىڭدا ئوغرىلىق، نىكاھ، قەرز ۋە جازا قاتارلىق نۇرغۇن ئىجتىمائىي مەسىلىلەرگە دائىر 282 ماددا بار. مەسىلەن، ئۇنىڭدىكى داڭلىق بىر ماددىدا مۇنداق دېيىلگەن:

«ئەگەر بىر ئادەم باشقا بىر ئادەمنىڭ كۆزىنى قۇيۇۋەتسە، ئۇنىڭمۇ كۆزى قۇيۇۋېتىلىدۇ».

بۇ قانۇن جەمئىيەت تەرتىپىنى ساقلاشتا مۇھىم رول ئوينىغان بولسىمۇ، ئۇنى ئاساسىي قانۇن دېيىشكە بولمايدۇ. چۈنكى ئۇ پادىشاھنىڭ ھوقۇقىنى چەكلىمەيدۇ، ئەكسىچە ئۇنىڭ ھوقۇقىنى «ئىلاھىي ھوقۇق» دەپ كۈچەيتىپ مۇستەھكەملەپ بېرىدۇ. پادىشاھ قانۇننىڭ ئىجراچىسى، ئەمما ئۇنىڭ بويسۇنغۇچىسى ئەمەس ئىدى. شۇڭا بۇ – ھۆكۈمەتنىڭ خەلققە قارىتا قانۇنىنىڭ تىپىك مىسالى.

2) خىتاي سۇلالىرىنىڭ قانۇنلىرىدىن: تاڭ سۇلالىسى قانۇنى 唐律疏议

خىتاي تارىخىدىكى ھەرقايسى سۇلالىلەر، بولۇپمۇ تاڭ سۇلالىسى (唐朝, 618-907) دەۋرىدە، تەپسىلىي قانۇن سىستېمىلىرى بارلىققا كەلگەن. «تاڭ سۇلالىسى قانۇنى» مەمۇرىي، جىنايى ۋە ھەق تەلەپ ئىشلىرىنى ئىنچىكىلىك بىلەن بەلگىلىگەن. لېكىن بۇ قانۇنلارنىڭمۇ يادروسى ئىمپېراتورنىڭ مۇتلەق ھاكىمىيىتىنى قوغداشتىن ئىبارەت ئىدى. ئىمپېراتور «ئاسماننىڭ ئوغلى» (天子) سۈپىتىدە قانۇندىن ئۈستۈن تۇراتتى. قانۇن پۇقرالارنى دۆلەتتىن قوغداشنىڭ ئەمەس، بەلكى دۆلەتنىڭ پۇقرالارنى باشقۇرۇشىنىڭ قورالى ئىدى.

3. ئەجدادلىرىمىز دۆلەتچىلىك ئىدىيسىدىكى «تۆرە» چۈشەنچىسى

ئەجدادلىرىمىز قۇرغان كۆكتۈرك ۋە ھۇن ئىمپېرىيەلىرىگە ئوخشاش قەدىمكى تۈرك دۆلەتلىرىنىڭ ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي ھاياتىنى «تۆرە» دەپ ئاتالغان بىر يۈرۈش قائىدە-يوسۇنلار تەڭشەپ تۇراتتى. تۆرەنىڭ ئاساسىي قانۇن ھېسابلىنىدىغان-ھېسابلانمايدىغانلىقى توغرىسىدا مۇنازىرىلەر مەۋجۇت.

تۆرە نېمە ئۈچۈن ئاساسىي قانۇنغا ئوخشىتىلىدۇ؟

تۆرەنىڭ ئەڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكى شۇكى، ئۇ خاقاننىڭ ھوقۇقىنى چەكلەيتتى. خاقان تەختكە چىققاندا تۆرەگە سادىق بولۇشقا قەسەم قىلاتتى. تۆرەگە خىلاپلىق قىلغان خاقان ھاكىمىيىتىنىڭ ئىلاھىي مەنبەسى بولغان «قۇت»ىنى يوقاتقان ھېسابلىنىپ، قۇرۇلتاي تەرىپىدىن تەختتىن چۈشۈرۈلۈشى مۇمكىن ئىدى. بىلگە خاقان مەڭگۈ تېشىدا (مىلادى 735-يىل) بۇ نۇقتا ئېنىق تەكىتلەنگەن:

«…تۈرك خەلقى ئۈچۈن كېچە ئۇخلىمىدىم، كۈندۈز ئولتۇرمىدىم… تۆرە بويىچە دۆلەتنى قۇردۇم».

بۇ يەردە تۆرەنىڭ ھۆكۈمراننىڭ ھوقۇقىنى چەكلەيدىغان بىر ئالىي كۈچ ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالالايمىز. شۇڭا تۆرە ئاساسىي قانۇننىڭ ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەن. ئۇ دۆلەتنىڭ قانداق باشقۇرۇلۇشى، قۇرۇلتاينىڭ قانداق چاقىرىلىشى ۋە ھەربىي تۈزۈمنىڭ قانداق بولۇشى كېرەكلىكىنى بەلگىلىگەن. بۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، ئۇ بىر يازما بولمىغان ئاساسىي قانۇن (Unwritten Constitution) دەپ قارىلىشقا مۇناسىپ.

تۆرە نېمە ئۈچۈن ھازىرقى زامان ئاساسىي قانۇنى ھېسابلانمايدۇ؟

1. يازما شەكىلدە بولماسلىقى: ھازىرقى زامان ئاساسىي قانۇنلىرىنىڭ ئەڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكى ئۇنىڭ ئېنىق، مۇقىم ۋە ھەممە ئادەم كۆرەلەيدىغان يازما ھۆججەت بولۇشىدۇر. تۆرە بولسا ئاغىزدىن-ئازغىزغا، ئەۋلادتىن-ئەۋلادقا مىراس قېلىپ كەلگەن ئەنئەنىۋى قائىدىلەر ئىدى. بۇ ئۇنىڭ بەزىدە ئۆزگىرىپ كېتىشىگە ياكى ئوخشىمىغانچە شەرھىلىنىشىگە سەۋەب بولغان.
2. پۇقرالارنىڭ ھوقۇقىنى تەپسىلىي بەلگىلىمەسلىكى: تۆرە ئاساسلىقى دۆلەتنىڭ باشقۇرۇلۇشى ۋە خاقاننىڭ مەجبۇرىيىتىگە مەركەزلەشكەن بولۇپ، ھەر بىر پۇقرانىڭ شەخسىي ھوقۇقى (مەسىلەن، سۆز ئەركىنلىكى، مال-مۈلۈك ھوقۇقى) نى ھازىرقى زامان ئاساسىي قانۇنلىرىدەك تەپسىلىي ۋە سىستېمىلىق قوغدىمىغان.
3. تۈزۈلۈش جەريانى: ئۇ بىر قېتىملىق كېڭىشىش ئارقىلىق بارلىققا كەلگەن ھۆججەت ئەمەس، بەلكى ئۇزۇن تارىخىي جەرياندا تەدرىجىي شەكىللەنگەن قائىدىلەر يىغىندىسى ئىدى.

4. مەدىنە ۋەسىقىسى: ئىنسانىيەت سىياسىي تارىخىدىكى بۇرۇلۇش نۇقتىسى

ئەمدى بىز يۇقىرىدىكى ئۆلچەملەر بىلەن ئىسلام تارىخىدىكى ئەڭ مۇھىم ھۆججەتلەرنىڭ بىرى بولغان مەدىنە ۋەسىقىسىنى («صحيفة المدينة») تەھلىل قىلىپ باقايلى. مىلادى 622-يىلى مۇھەممەد ﷺ مەدىنىگە ھىجرەت قىلغاندا، بۇ شەھەر مۇسۇلمانلار، يەھۇدىيلارنىڭ ئوخشىمىغان قەبىلىلىرى ۋە مۇشرىك ئەرەبلەردىن تەركىب تاپقان، ئىچكى نىزا ۋە توقۇنۇشلار ئەۋج ئالغان بىر جاي ئىدى. بۇ مۇرەككەپ ۋەزىيەتتە، جەمئىيەتتىكى بارلىق گۇرۇپپىلارنىڭ تىنچ-ئىناق بىللە ياشىشى ئۈچۈن بىر ئورتاق كېلىشىم كېرەك ئىدى. مەدىنە ۋەسىقىسى دەل مۇشۇ ئېھتىياجدىن تۇغۇلغان.

مەدىنە ۋەسىقىسى نېمە ئۈچۈن تۇنجى يازما ئاساسىي قانۇن دەپ قارىلىدۇ؟

1. ئۇ يازما شەكىلدە ئىدى: تۆرەگە ئوخشىمايدىغىنى، ئۇ كونكرېت ماددىلارغا ئايرىلغان، يازما بىر ھۆججەت ئىدى.
2. ئۇ بىر ئىجتىمائىي كېلىشىم ئىدى: بۇ ھۆججەت بىر ھۆكۈمراننىڭ پەرمانى ئەمەس، بەلكى مەدىنىدىكى بارلىق مۇھىم گۇرۇپپىلارنىڭ ئۆز-ئارا كېڭىشىپ، ئورتاق ماقۇللىقى بىلەن تۈزۈلگەن بىر ئىجتىمائىي كېلىشىم («Social Contract») ئىدى.
3. ئۇ يېڭى بىر سىياسىي گەۋدە – «ئۈممەت»نى («أمة») قۇردى: ۋەسىقە بارلىق ئىمزا قويغۇچىلارنى دىنى ۋە قەبىلىسىدىن قەتئىينەزەر، بىرلىكتە «ئۈممەت» (بىر سىياسىي جامائەت) دەپ ئاتىدى. بۇ دۆلەتنىڭ قەبىلە باغلىنىشىدىن ھالقىغان، پۇقرالىق ئۇقۇمىغا ئاساسلانغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ.
4. ئۇ ھەر قايسى گۇرۇپپىلارنىڭ ھوقۇقى ۋە مەجبۇرىيىتىنى ئېنىق بەلگىلىدى: ۋەسىقىدە ھەر قايسى گۇرۇپپىلارنىڭ ئىچكى ئىشلىرىدا ئۆز قائىدىلىرىگە ئەمەل قىلىش ھوقۇقى، دىنىي ئېتىقاد ئەركىنلىكى ۋە مال-مۈلۈك بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىنغان. مەسىلەن، ئۇنىڭدىكى مۇھىم بىر ماددىدا مۇنداق دېيىلگەن:

   «…بەنى ئەۋف يەھۇدىيلىرى مۇئمىنلەر بىلەن بىر ئۈممەتتۇر. يەھۇدىيلارنىڭ ئۆز دىنى، مۇسۇلمانلارنىڭ ئۆز دىنى بار…»

5. ئۇ ھاكىمىيەتنىڭ ئاخىرقى نوپۇزىنى بەلگىلىدى: ۋەسىقىدە گۇرۇپپىلار ئارىسىدا كېلىپ چىققان ھەر قانداق كېلىشمەسلىك ۋە جىنايەتنىڭ ئاخىرقى ھۆكۈمىنى ھەزرىتى مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامنىڭ چىقىرىدىغانلىقى ئېنىق بەلگىلەنگەن. بۇ، ئوخشىمىغان گۇرۇپپىلارنى بىرلەشتۈرىدىغان بىر مەركىزىي ئەدلىيە سىستېمىسىنىڭ قۇرۇلغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ.

5. بەزى سۇئاللار ئۈستىدە قىسقا مۇلاھىزە

• ئەگەر ئاساسىي قانۇننىڭ مەقسىتى ھاكىمىيەتنى چەكلەش بولسا، ھوقۇقى چەكلەنمىگەن ھۆكۈمرانلىق قانۇنسىز ھۆكۈمىرانلىق ھېسابلىنامدۇ؟ قەدىمكى دەۋرلەردە، كۆپلىگەن ھاكىمىيەتلەردە پادىشاھنىڭ ھوقۇقى ئىلاھىي ھوقۇق دەپ قارىلاتتى، شۇڭا ئۇنىڭ ھۆكۈمرانلىقى قولئاستىدىكىلەر تەرىپىدىن چەكلەنمەيتتى. لېكىن ھازىرقى زامان سىياسىي پەلسەپىسىدە، ھوقۇقى چەكلەنمىگەن ھاكىمىيەت «مۇستەبىت» (Tyranny) دەپ قارىلىدۇ ۋە ئۇنىڭ قانۇنلۇقلۇقى (Legitimacy) سوئال ئاستىغا ئېلىنىدۇ.

• يازما بولمىغان ئاساسىي قانۇن بىلەن يازما ئاساسىي قانۇننىڭ قايسىسى ئەۋزەل؟ يازما بولمىغان ئاساسىي قانۇن (مەسىلەن، ئەنگىلىيەنىڭ ئاساسىي قانۇنى ۋە تۆرە) جەمئىيەتنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ ئۆزگىرىپ كېتىدۇ. لېكىن ئۇنىڭ ئېنىقسىزلىقى ھوقۇقنى قالايمىقان ئىشلىتىشكە يول ئېچىپ بېرىشى مۇمكىن. يازما ئاساسىي قانۇن بولسا ئېنىق، مۇقىم ۋە ھەممە ئادەم ئۈچۈن بىر ئۆلچەم بولالايدۇ، ئەمما ئۇنى ئۆزگەرتىش تەس بولغاچقا، بەزىدە جەمئىيەت تەرەققىياتى بىلەن تەڭ ئۆزگىرىپ كەتمەيدۇ. ئەكسىچە ئۆزگەرتىش خېلىلا تەسكە توختايدۇ.

خۇلاسە: ھاكىمىيەتنى تىزگىنلىگەن مىراس

قەدىمكى دۇنيادىكى ھاممۇرابى قانۇنى ۋە خىتاي سۇلالىرىنىڭ قانۇنلىرى ھۆكۈمەتنىڭ خەلقنى باشقۇرۇشتىكى مۇھىم قوراللىرى بولغان، ئەمما ئۇلارنىڭ ھېچقايسىسى ھاكىمىيەتنىڭ ئۆزىنى چەكلەشنى مەقسەت قىلمىغان. تۈركلەردىكى تۆرە بۇ جەھەتتە ئىلغار بولۇپ، ھۆكۈمراننى چەكلىگەن، لېكىن ئۇ يازما شەكىلدە بولمىغان.

مەدىنە ۋەسىقىسى بولسا، بۇ ئىككى خۇسۇسىيەتنى ئۆزىدە مۇجەسسەملىگەن: ئۇ ھەم يازما ھۆججەت، ھەم ئىجتىمائىي كېلىشىم ئارقىلىق ھۆكۈمەتنىڭ قۇرۇلمىسىنى، پۇقرالارنىڭ ھەق-ھوقۇقلىرىنى ۋە ھوقۇقنىڭ چېكىنى بەلگىلىگەن. ئۇ «ھاكىمىيەت خەلققە خىزمەت قىلىشى كېرەك، خەلق ھاكىمىيەتكە ئەمەس» دېگەن ئىدىيىنىڭ تارىختىكى تۇنجى ئەمەلىي ئىپادىلىرىنىڭ بىرىدۇر. شۇڭلاشقا، نۇرغۇن زامانىۋى تارىخچىلار ۋە قانۇنشۇناسلار مەدىنە ۋەسىقىسىنى تارىختىكى تۇنجى يازما ئاساسىي قانۇن دەپ قاراشقا تولۇق ئاساس بار دەپ قارايدۇ.

مەدىنە ۋەسىقىسى («صحيفة المدينة»)

بۇ يازمىنىڭ ئەڭ ئاخىرىدا مەدىنە ۋەسىقىسى («صحيفة المدينة») نىڭ ئەسلى ئەرەبچە تېكىستىنى، ھەر بىر ماددىنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى قوشۇمچە قىلىندى. مۇستەقىل دۆلەت قۇرماقچى بولغان مۇسۇلمان بۇ مەزمۇنلاردىن بىخەۋەر بولىشى ناھايىتى يەڭگىلتەكلىك ھېسابلىنىدۇ.

تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈشى: مىلادى 622-يىلى ھەزرىتى مۇھەممەد ﷺ ۋە ئۇنىڭغا ئەگەشكەن مۇسۇلمانلار (مۇھاجىرلار) مەككىدىن يەسرىبكە (كېيىنكى مەدىنە) ھىجرەت قىلغاندا، بۇ شەھەر ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي جەھەتتە پارچىلانغان بىر ھالەتتە ئىدى. بۇ يەردە يېڭىدىن كەلگەن مۇھاجىرلار، ئۇلارنى قارشى ئالغان يەرلىك مۇسۇلمانلار (ئەنسارلار) ۋە ئۇزۇندىن بېرى بۇ يەردە ياشاپ كېلىۋاتقان كۈچلۈك يەھۇدىي قەبىلىلىرى قاتارلىق ئوخشىمىغان گۇرۇپپىلار مەۋجۇت ئىدى. بۇلارنىڭ ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنى تەڭشەش، ئورتاق بىر سىياسىي گەۋدە قۇرۇش ۋە شەھەرنىڭ تاشقى ۋە ئىچكى بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىش ئۈچۈن، ھەزرىتى مۇھەممەد ﷺ نىڭ رەھبەرلىكىدە بارلىق تەرەپلەر ئورتاق ماقۇل كەلگەن بۇ ھۆججەت تۈزۈلگەن.

مەدىنە ۋەسىقىسىنىڭ ئەھمىيىتى

مەدىنە ۋەسىقىسى («صحيفة المدينة») پەقەت ئاددىي بىر كېلىشىم بولۇپلا قالماي، بەلكى ئۆز دەۋرى ئۈچۈن ئىنتايىن ئىلغار بولغان بىر قاتار سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي پىرىنسىپلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر ئاساسىي قانۇن خاراكتېرىدىكى ھۆججەتتۇر. ئۇنىڭ ئەڭ مۇھىم ئەھمىيىتى تۆۋەندىكىچە:

1. پۇقرالىق ئۇقۇمى: قەبىلە ۋە دىن باغلىنىشىدىن ھالقىپ، ئورتاق بىر «سىياسىي ئۈممەت» ئۇقۇمىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، ھەممەيلەننى باراۋەر ھوقۇقلۇق پۇقرا سۈپىتىدە ئېتىراپ قىلغان.
2. دىنىي ئەركىنلىك: يەھۇدىيلارنىڭ ئۆز دىنىغا ئەركىن ئېتىقاد قىلىش ھوقۇقىنى ئېنىق كاپالەتلەندۈرگەن. بۇ، ئوخشىمىغان دىندىكى كىشىلەرنىڭ بىرلىكتە تىنچ ياشىشىنىڭ ئاساسىنى سالغان.
3. ئورتاق مۇداپىئە: مەدىنە شەھىرىگە قىلىنغان ھەر قانداق تاشقى ھۇجۇمنىڭ بارلىق گۇرۇپپىلارنىڭ ئورتاق مەسئۇلىيىتى ئىكەنلىكىنى بەلگىلەپ، بىرلىككە كەلگەن بىر مۇداپىئە سىستېمىسى قۇرغان.
4. ئەدلىيە سىستېمىسى: گۇرۇپپىلار ئارىسىدىكى كېلىشمەسلىكلەرنى ھەل قىلىش ئۈچۈن ھەزرىتى مۇھەممەد ﷺ نى ئالىي ھاكىم قىلىپ بېكىتىپ، مەركەزلەشكەن بىر ئەدلىيە سىستېمىسىنىڭ ئۇلىنى سالغان.
5. قانۇننىڭ ئۈستۈنلىكى: ھەتتا بىر كىشىنىڭ ئۆز ئائىلە ئەزاسى جىنايەت ئۆتكۈزگەن تەقدىردىمۇ، قانۇننىڭ ئادىل ئىجرا قىلىنىدىغانلىقىنى تەكىتلەپ، قانۇن ئالدىدا ھەممەيلەننىڭ باراۋەرلىك پىرىنسىپىنى ئوتتۇرىغا قويغان.

قىسقىسى، مەدىنە ۋەسىقىسى ئوخشىمىغان مەدەنىيەت ۋە دىندىكى كىشىلەرنىڭ ئورتاق بىر دۆلەت ئاستىدا، ئۆز-ئارا ھۆرمەت، ئادالەت ۋە ھەمكارلىق ئاساسىدا ياشىشىنىڭ مۇمكىنلىكىنى كۆرسىتىپ بەرگەن تارىخىي بىر مودېلدۇر. ئۇنىڭدا ئوتتۇرىغا قويۇلغان پىرىنسىپلار بۈگۈنكى كۈندىمۇ زامانىۋى دۆلەتچىلىك ۋە كۆپ مەدەنىيەتلىك جەمئىيەتلەر ئۈچۈن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە.

مەدىنە ۋەسىقىسى («صحيفة المدينة») نىڭ 53 ماددىلىق نۇسخىسى ئەڭ كەڭ تارقالغان ۋە ئومۇملاشقان نۇسخىلارنىڭ بىرى، لېكىن ئۇنىڭدىن باشقا، ماددىلارنىڭ سانى ۋە تەرتىپى ئازراق پەرقلىنىدىغان باشقا نۇسخىلارمۇ بار. ماددىلارنىڭ سانىدىكى بۇ پەرقلەر ھۆججەتنىڭ مەزمۇنىدا چوڭ ئۆزگىرىش بارلىقىدىن ئەمەس، بەلكى تەتقىقاتچىلارنىڭ تېكىستنى قانداق بۆلۈشى ۋە نومۇرلىشىدىكى پەرقتىن كېلىپ چىققان.

1) ئاساسلىق مەنبەلەر ۋە ئۇلارنىڭ پەرقى

مەدىنە ۋەسىقىسىنىڭ تېكىستى بىزگە ئاساسلىقى ئىككى قەدىمكى مەنبە ئارقىلىق يېتىپ كەلگەن:

1. ئىبنى ئىسھاق (ئىبنى ھىشام ئارقىلىق): تارىخچى ئىبنى ئىسھاقنىڭ (767-يىلى ۋاپات بولغان) «سىيرەتۇر رەسۇلۇللاھ» ناملىق ئەسىرىدە خاتىرىلەنگەن. بۇ ئەسەر بىزگە ئىبنى ھىشامنىڭ (833-يىلى ۋاپات بولغان) تەھرىرلىشى ئارقىلىق يېتىپ كەلگەن بولۇپ، ئەڭ تولۇق ۋە ئەڭ كۆپ ئىشلىتىلىدىغان مەنبە ھېسابلىنىدۇ. مەن سىزگە تەمىنلىگەن 53 ماددىلىق نۇسخا ئاساسەن مۇشۇ مەنبەگە تايىنىلغان.
2. ئەبۇ ئۇبەيد ئەلقاسىم ئىبنى سەللام: فىقھى ئالىمى ئەبۇ ئۇبەيدنىڭ (838-يىلى ۋاپات بولغان) «كىتابۇل ئەمۋال» (مال-مۈلۈكلەر كىتابى) ناملىق ئەسىرىدىمۇ بۇ ۋەسىقە خاتىرىلەنگەن. ئۇنىڭدىكى تېكىست ئىبنى ئىسھاقنىڭكى بىلەن ئاساسەن ئوخشاش، ئەمما بەزى جۈملىلەرنىڭ تەرتىپى ۋە ئىشلىتىلگەن سۆزلەردە ئازراق پەرقلەر بار.

2) ماددىلارنىڭ سانى نېمە ئۈچۈن ئوخشىمايدۇ؟

ماددىلارنىڭ سانىدىكى پەرق ئاساسلىقى تۆۋەندىكى ئىككى سەۋەبتىن كېلىپ چىقىدۇ:

• جۈملىلەرنى بۆلۈش ئۇسۇلى: بەزى تەتقىقاتچىلار ئۇزۇنراق بىر جۈملىنى بىر ماددا ھېسابلىسا، يەنە بەزىلىرى شۇ جۈملىنى ئىككى ياكى ئۈچ ئايرىم مەزمۇنغا ئايرىپ، ئايرىم ماددىلار سۈپىتىدە نومۇرلايدۇ. مەسىلەن، بىر جۈملىدە ھەم ھوقۇق، ھەم مەجبۇرىيەت تىلغا ئېلىنغان بولسا، بەزىلەر ئۇنى ئىككى ماددىغا ئايرىشى مۇمكىن. شۇڭلاشقا، بەزى نۇسخىلاردا ماددىلارنىڭ سانى 47 بولسا، بەزىلىرىدە 52 ياكى 53، ھەتتا ئۇنىڭدىنمۇ كۆپرەك بولۇشى مۇمكىن.

• «بىر ھۆججەت» نەزەرىيىسى ۋە «كۆپ ھۆججەت» نەزەرىيىسى: بۇ ئەڭ مۇھىم سەۋەب.

  • بىر ھۆججەت نەزەرىيىسى: كۆپ ساندىكى ئىسلام ئالىملىرى ۋە بەزى غەرب تەتقىقاتچىلىرى مەدىنە ۋەسىقىسىنى بىر پۈتۈن، بىر قېتىمدا تۈزۈلگەن يەككە ھۆججەت دەپ قارايدۇ. بۇ قاراش بويىچە، ھۆججەت مۇسۇلمانلار ئارىسىدىكى قائىدىلەردىن باشلىنىپ، ئاندىن يەھۇدىيلار بىلەن بولغان مۇناسىۋەتكە ئۆتىدۇ. بىز يۇقىرىدا كۆرگەن 53 ماددىلىق بۆلۈش ئۇسۇلى دەل مۇشۇ نەزەرىيىنى ئاساس قىلغان.
  • كۆپ ھۆججەت نەزەرىيىسى: يۇلىيۇس ۋېلھاۋزېن (Julius Wellhausen) ۋە مونتگومېرى ۋات (Montgomery Watt) قاتارلىق بىر قىسىم غەرب ئالىملىرى، بۇ ھۆججەت ئەسلىدە بىر قانچە ئايرىم كېلىشىمنىڭ كېيىنچە بىر يەرگە جەملەنمىسى بولۇشى مۇمكىن دەپ قارايدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچە، بىرىنچى قىسمى (تەخمىنەن 1-23-ماددىلار) مۇسۇلمانلارنىڭ ئۆز-ئارا تۈزگەن كېلىشىمى بولۇپ، كېيىنكى قىسمى (24-ماددىدىن كېيىن) مۇسۇلمانلار بىلەن يەھۇدىي قەبىلىلىرى ئارىسىدا ئايرىم-ئايرىم تۈزۈلگەن كېلىشىملەرنىڭ بىرىكمىسىدۇر. بۇ نەزەرىيە بويىچە قارىغاندا، بۇ ھۆججەتنى بىر پۈتۈن قىلىپ 1 دىن 53 كىچە نومۇرلاش بەلكىم ئەسلىدىكى قۇرۇلمىغا ئۇيغۇن كەلمەسلىكى مۇمكىن.

3) ھۆججەتنىڭ قۇرۇلمىسى

يۇقىرىدىكى ئىككىنچى نەزەرىيە بويىچە، ۋەسىقىنىڭ قۇرۇلمىسىنى تۆۋەندىكىدەك ئۈچ چوڭ بۆلەككە ئايرىش مۇمكىن:

1. بىرىنچى بۆلەك: مۇسۇلمانلارنىڭ ئۆز-ئارا كېلىشىمى (تەخمىنەن 1-23-ماددىلار):
   • بۇ بۆلۈكتە ئاساسلىقى مۇھاجىرلار بىلەن ئەنسارلارنىڭ بىر «ئۈممەت» ئىكەنلىكى، ئۆز-ئارا ياردەملىشىش، قان تۆلەم پۇلى (دىيەت) ۋە ئەسىرلەرنى قۇتقۇزۇش قاتارلىق ئىچكى ئىشلىرى بەلگىلەنگەن. بۇ يەردە تىلغا ئېلىنغانلارنىڭ ھەممىسى مۇسۇلمانلار جامائىتىگە قارىتىلغان.
2. ئىككىنچى بۆلەك: مۇسۇلمانلار بىلەن يەھۇدىيلارنىڭ كېلىشىمى (تەخمىنەن 24-47-ماددىلار):
   • بۇ بۆلۈكتە يەھۇدىيلارنىڭ دىنىي ئەركىنلىكى، مال-مۈلۈك بىخەتەرلىكى ۋە مۇسۇلمانلار بىلەن بىرلىكتە بىر «سىياسىي ئۈممەت» سۈپىتىدە مەدىنىنى ئورتاق قوغداش مەجبۇرىيىتى قاتارلىق مەزمۇنلار تىلغا ئېلىنغان. ھەر بىر يەھۇدىي قەبىلىسى بىر-بىرلەپ تىلغا ئېلىنىپ، ئۇلارنىڭ ھوقۇقى كاپالەتلەندۈرۈلگەن.
3. ئۈچىنچى بۆلەك: ئومۇمىي ۋە خۇلاسە ھۆكۈملەر (تەخمىنەن 48-53-ماددىلار):
   • بۇ بۆلۈكتە ھۆججەتتىكى بارلىق تەرەپلەرگە ئورتاق تەتبىقلىنىدىغان ئومۇمىي پىرىنسىپلار، مەسىلەن، مەدىنىنىڭ «ھەرەم» (ئۇرۇش چەكلەنگەن جاي) ئىكەنلىكى، قانۇننىڭ ئادىل ئىجرا قىلىنىدىغانلىقى ۋە ئاللاھنىڭ بۇ كېلىشىمگە گۇۋاھ ئىكەنلىكى قاتارلىقلار بايان قىلىنغان.

مەدىنە ۋەسىقىسى («صحيفة المدينة») ئىنسانىيەت تارىخىدىكى تۇنجى يازما «ئاساسىي قانۇن» دەپ قارىلىدىغان بولۇپ، تۆۋەندە ئەسلى تېكىستى ئىبنى ئىسھاقنىڭ «سەھىھۇس سىيرە» ناملىق ئەسىرىدە خاتىرىلەنگەن نۇسخىسىنى كۆرۈپ چىقىمىز.

مەدىنە ۋەسىقىسىنىڭ تولۇق تېكىستى ۋە تەرجىمىسى

بىسمىللاھىر رەھمانىر رەھىم

هذا كتاب من محمد النبي (رسول الله ﷺ) بين المؤمنين والمسلمين من قريش ويثرب، ومن تبعهم فلحق بهم وجاهد معهم.

1-ماددا: بۇ، ئاللاھنىڭ ئەلچىسى مۇھەممەد پەيغەمبەر (ﷺ) تەرىپىدىن قۇرەيشتىن ۋە يەسرىبتىن بولغان مۇئمىنلەر ۋە مۇسۇلمانلار ھەمدە ئۇلارغا ئەگىشىپ، ئۇلارغا قوشۇلغان ۋە ئۇلار بىلەن بىللە جىھاد قىلغانلار ئارىسىدا تۈزۈلگەن بىر يازمىدۇر (كېلىشىمدۇر).

• چۈشەندۈرۈش:
  • قۇرەيش («قريش»): مەككىدىكى ئەڭ چوڭ ۋە ئەڭ كۈچلۈك قەبىلە بولۇپ، مۇھەممەد ﷺ مۇ مۇشۇ قەبىلىدىن ئىدى. بۇ يەردىكى «قۇرەيشتىن بولغان مۇئمىنلەر» دەپ مۇھاجىرلارنى («المهاجرون»)، يەنى مەككىدىن ھىجرەت قىلىپ كەلگەن مۇسۇلمانلارنى كۆرسىتىدۇ.
  • يەسرىب («يثرب»): مەدىنە شەھىرىنىڭ ئىسلامدىن بۇرۇنقى ئىسمى. بۇ يەردىكى «يەسرىبتىن بولغان مۇئمىنلەر» دەپ ئەنسارلارنى («الأنصار»)، يەنى يەرلىك مەدىنە خەلقىدىن ئىسلامنى قوبۇل قىلغانلارنى كۆرسىتىدۇ.

وإنهم أمة واحدة من دون الناس.

2-ماددا: ئۇلار (يەنى مۇئمىنلەر ۋە مۇسۇلمانلار) باشقا كىشىلەردىن ئايرىم، بىر ئۈممەتتۇر.

• چۈشەندۈرۈش: «ئۈممەت» («أمة») سۆزى بۇ يەردە پەقەت دىنىي جامائەتنىلا ئەمەس، بەلكى مەدىنە ئىسلام دۆلىتىگە تەۋە بولغان ئورتاق سىياسىي كىملىككە ئىگە بولغان بىر جامائەت، يەنى بىر سىياسىي گەۋدىنى كۆرسىتىدۇ.

المهاجرون من قريش على ربعتهم يتعاقلون بينهم وهم يفدون عانيهم بالمعروف والقسط بين المؤمنين.

3-ماددا: قۇرەيشتىن بولغان مۇھاجىرلار ئۆزلىرىنىڭ ئەسلىدىكى قائىدىسى بويىچە ئۆز-ئارا دىيەت (قان تۆلەم پۇلى) تۆلەيدۇ ۋە ئۆزلىرىنىڭ ئەسىرلىرىنى مۇئمىنلەر ئارىسىدىكى ياخشىلىق ۋە ئادالەت پرىنسىپى بويىچە تۆلەم بېرىپ قۇتقۇزىدۇ.

• چۈشەندۈرۈش: بۇ ماددا ھەر بىر قەبىلىنىڭ ئىچكى ئىشلىرىدا ئۆزلىرىنىڭ ئەنئەنىۋى قائىدىلىرىنى داۋاملاشتۇرۇشىغا يول قويىدۇ، ئەمما بۇ قائىدىلەرنىڭ ئىسلامدىكى «ياخشىلىق ۋە ئادالەت» پرىنسىپىغا ئۇيغۇن بولۇشىنى شەرت قىلىدۇ.

وبنو عوف على ربعتهم يتعاقلون معاقلهم الأولى، وكل طائفة منهم تفدي عانيها بالمعروف والقسط بين المؤمنين.

4-ماددا: بەنى ئەۋف قەبىلىسىمۇ ئۆزلىرىنىڭ ئەسلىدىكى قائىدىسى بويىچە ئۆز-ئارا دىيەت تۆلەيدۇ. ھەر بىر گۇرۇپپا ئۆز ئەسىرلىرىنى مۇئمىنلەر ئارىسىدىكى ياخشىلىق ۋە ئادالەت پرىنسىپى بويىچە تۆلەم بېرىپ قۇتقۇزىدۇ.

• چۈشەندۈرۈش: «بەنى» («بنو») سۆزى «…نىڭ ئوغۇللىرى» ياكى «…نىڭ قەبىلىسى» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. بەنى ئەۋف مەدىنىدىكى خەزرەج قەبىلىسىنىڭ بىر تارمىقى ئىدى. كېيىنكى ماددىلاردا مەدىنىدىكى باشقا ئەنسار قەبىلىلىرىمۇ بىر-بىرلەپ تىلغا ئېلىنىدۇ.

(5-ماددىدىن 11-ماددىغىچە باشقا ئەنسار قەبىلىلىرى ئۈچۈن 4-ماددىدىكى مەزمۇن تەكرارلىنىدۇ. بۇ قەبىلىلەر: بەنى ھارىس، بەنى سائىدە، بەنى جۇشەم، بەنى نەججار، بەنى ئەمر ئىبنى ئەۋف، بەنى نەبىت ۋە بەنى ئەۋس قاتارلىقلار.)

وإن المؤمنين لا يتركون مفرحاً بينهم أن يعطوه بالمعروف في فداء أو عقل.

12-ماددا: مۇئمىنلەر ئۆز ئارىسىدىكى قەرزگە بوغۇلغان ياكى قىيىنچىلىقتا قالغان بىر كىشىنى ياردەمسىز تاشلاپ قويمايدۇ، ئۇنىڭغا ياخشىلىق بىلەن فىدىيە (تۆلەم) ياكى دىيەت تۆلەشتە ياردەم قىلىدۇ.

وأن لا يحالف مؤمن مولى مؤمن دونه.

13-ماددا: ھېچقانداق مۇئمىن باشقا بىر مۇئمىننىڭ ئىتتىپاقدىشى (مەۋلاسى) بىلەن ئۇنىڭ رۇخسىتىسىز ئايرىم ئىتتىپاق تۈزمەيدۇ.

وأن المؤمنين المتقين أيديهم على كل من بغى منهم، أو ابتغى دسيعة ظلم، أو إثماً، أو عدواناً، أو فساداً بين المؤمنين، وأن أيديهم عليه جميعاً، ولو كان ولد أحدهم.

14-ماددا: تەقۋادار مۇئمىنلەرنىڭ قوللىرى ئۇلارنىڭ ئارىسىدىن چېكىدىن ئاشقان، زۇلۇم قىلماقچى بولغان، گۇناھ، دۈشمەنلىك ياكى پاساتچىلىق تېرىماقچى بولغان ھەر قانداق كىشىگە قارشى بىرلىكتە بولىدۇ. ئۇلارنىڭ قوللىرى ئۇ كىشىگە قارشى بىرلىكتە بولىدۇ، ھەتتا ئۇ ئۆزلىرىنىڭ بالىسى بولغان تەقدىردىمۇ.

ولا يقتل مؤمن مؤمناً في كافر، ولا ينصر كافراً على مؤمن.

15-ماددا: ھېچقانداق مۇئمىن بىر كاپىر (يەنى ئۇرۇش ھالىتىدىكى دۈشمەن) ئۈچۈن باشقا بىر مۇئمىننى ئۆلتۈرمەيدۇ. ھېچقانداق مۇئمىنغا قارشى بىر كاپىرغا ياردەم بەرمەيدۇ.

وأن ذمة الله واحدة، يجير عليهم أدناهم، فالمؤمنون بعضهم موالي بعض دون الناس.

16-ماددا: ئاللاھنىڭ ھىمايىسى («ذمة الله») بىردۇر. مۇئمىنلەرنىڭ ئەڭ تۆۋىنى بەرگەن ھىمايە ھەممەيلەنگە ئوخشاش كۈچكە ئىگە. مۇئمىنلەر باشقا كىشىلەرنىڭ ئالدىدا بىر-بىرىنىڭ ھىمايىچىسىدۇر.

وأنه من تبعنا من يهود فإن له النصر والأسوة، غير مظلومين ولا متناصر عليهم.

17-ماددا: يەھۇدىيلاردىن بىزگە ئەگەشكەنلەرگە ياردەم ۋە باراۋەرلىك بېرىلىدۇ. ئۇلارغا زۇلۇم قىلىنمايدۇ ۋە ئۇلارغا قارشى (دۈشمەنلىرىگە) ياردەم بېرىلمەيدۇ.

وأن سلم المؤمنين واحدة، لا يسالم مؤمن دون مؤمن في قتال في سبيل الله إلا على سواء وعدل بينهم.

18-ماددا: مۇئمىنلەرنىڭ تىنچلىقى بىردۇر. ئاللاھ يولىدىكى بىر ئۇرۇشتا، ھېچقانداق مۇئمىن باشقا مۇئمىنلەرنى تاشلاپ قويۇپ، ئۆز ئالدىغا (دۈشمەن بىلەن) سۈلھ تۈزمەيدۇ، پەقەت ئۇلارنىڭ ئارىسىدا باراۋەرلىك ۋە ئادالەت ئاساسىدا بولغاندىلا بۇنىڭ سىرتىدا.

وأن كل غازية غزت معنا يعقب بعضها بعضاً.

19-ماددا: بىز بىلەن بىللە غازاتقا چىققان ھەر بىر قوشۇن نۆۋەت بىلەن بىر-بىرىگە ياردەمچى بولىدۇ.

وأن المؤمنين يبيء بعضهم عن بعض بما نال دماءهم في سبيل الله.

20-ماددا: ئاللاھ يولىدا تۆكۈلگەن قان ئۈچۈن، مۇئمىنلەر بىر-بىرى ئۈچۈن ئۆچ ئالىدۇ (يەنى بىر-بىرىنى قوغدايدۇ).

(21-22-ماددىلاردا تەقۋادار مۇئمىنلەرنىڭ ئەڭ توغرا يولدا ئىكەنلىكى ۋە ھېچقانداق مۇشرىكنىڭ قۇرەيشلىكلەرنىڭ جېنىنى ۋە مال-مۈلكىنى قوغدىماسلىقى كېرەكلىكى تەكىتلىنىدۇ.)

وأنه من اعتبط مؤمناً قتلاً عن بينة فإنه قود به إلا أن يرضى ولي المقتول.

23-ماددا: كىمكى بىر مۇئمىننى ئېنىق دەلىل بىلەن قەستەن ئۆلتۈرسە، ئۇنىڭدىن قىساس ئېلىنىدۇ، پەقەت ئۆلتۈرۈلگەن كىشىنىڭ ۋارىسى رازى بولغاندىلا بۇنىڭ سىرتىدا.

(24-ماددا بارلىق مۇئمىنلەرنىڭ بۇ ھۆكۈمنى ئىجرا قىلىش مەجبۇرىيىتىنى تەكىتلەيدۇ.)

وأن يهود بني عوف أمة مع المؤمنين، لليهود دينهم وللمسلمين دينهم ومواليهم وأنفسهم…

25-ماددا: بەنى ئەۋف يەھۇدىيلىرى مۇئمىنلەر بىلەن بىر ئۈممەتتۇر. يەھۇدىيلارنىڭ ئۆز دىنى، مۇسۇلمانلارنىڭ ئۆز دىنى بار. بۇ ھۆكۈم ئۇلارنىڭ ئىتتىپاقداشلىرى ۋە ئۆزلىرى ئۈچۈن كۈچكە ئىگە…

• چۈشەندۈرۈش: بۇ ۋە كېيىنكى ماددىلار مەدىنىدىكى يەھۇدىي قەبىلىلىرىنىڭ ھوقۇقىنى ئېنىق بەلگىلەيدۇ. ئۇلارنىڭ دىنىي ئەركىنلىكى ۋە ئىچكى ئىشلىرىدىكى مۇستەقىللىقىغا كاپالەتلىك قىلىنىدۇ. ئۇلار مۇسۇلمانلار بىلەن بىرلىكتە بىر «سىياسىي ئۈممەت»نىڭ ئەزاسى بولىدۇ، ئەمما ئۆزلىرىنىڭ دىنىي كىملىكىنى ساقلاپ قالىدۇ.

(26-ماددىدىن 35-ماددىغىچە باشقا يەھۇدىي قەبىلىلىرى (بەنى نەججار، بەنى ھارىس، بەنى سائىدە، بەنى جۇشەم، بەنى ئەۋس، بەنى سەئلەبە قاتارلىقلار) ئۈچۈن 25-ماددىدىكى مەزمۇن تەكرارلىنىدۇ.)

وأن على اليهود نفقتهم وعلى المسلمين نفقتهم.

36-ماددا: يەھۇدىيلار ئۆزلىرىنىڭ چىقىمىغا، مۇسۇلمانلار ئۆزلىرىنىڭ چىقىمىغا مەسئۇل بولىدۇ.

وأن بينهم النصر على من حارب أهل هذه الصحيفة.

37-ماددا: بۇ ۋەسىقىنىڭ ئەھلىگە قارشى ئۇرۇش قىلغانلارغا قارشى، ئۇلارنىڭ (يەنى مۇسۇلمانلار ۋە يەھۇدىيلارنىڭ) ئارىسىدا ئۆز-ئارا ياردەم بولىدۇ.

وأن بينهم النصح والنصيحة، والبر دون الإثم.

38-ماددا: ئۇلارنىڭ ئارىسىدا ئۆز-ئارا سەمىمىيەت ۋە نەسىھەت بولىدۇ؛ گۇناھ ئەمەس، ياخشىلىق بولىدۇ.

(39-41-ماددىلاردا بىر كىشىنىڭ ئىتتىپاقدىشىنىڭ جىنايىتىگە جاۋابكار بولمايدىغانلىقى، زۇلۇمغا ئۇچرىغانغا ياردەم بېرىلىدىغانلىقى ۋە ھىمايىگە ئېلىنغان كىشىگە خۇددى ئۆزىگە ئوخشاش مۇئامىلە قىلىنىدىغانلىقى تەكىتلىنىدۇ.)

وأن اليهود ينفقون مع المؤمنين ما داموا محاربين.

42-ماددا: يەھۇدىيلار ئۇرۇش ھالىتىدە تۇرغىنىدا، مۇئمىنلەر بىلەن بىللە (ئۇرۇش) چىقىملىرىنى ئۈستىگە ئالىدۇ.

وأن يثرب حرام جوفها لأهل هذه الصحيفة.

43-ماددا: يەسرىبنىڭ ئىچى بۇ ۋەسىقە ئەھلى ئۈچۈن مۇقەددەس (ھەرەم، يەنى ئۇرۇش قىلىش چەكلەنگەن جاي) دۇر.

وأنه ما كان بين أهل هذه الصحيفة من حدث أو اشتجار يخاف فساده، فإن مرده إلى الله عز وجل، وإلى محمد رسول الله…

44-ماددا: بۇ ۋەسىقە ئەھلى ئارىسىدا يۈز بەرگەن ھەر قانداق ۋەقە ياكى پاساتچىلىققا سەۋەب بولۇشىدىن ئەنسىرەلگەن تالاش-تارتىشنىڭ ھۆكۈمى ئاللاھ ئىززە ۋە جەللە ۋە ئاللاھنىڭ ئەلچىسى مۇھەممەدكە قايتۇرۇلىدۇ.

وأنه لا تجار قريش ولا من نصرها.

45-ماددا: قۇرەيشكە ۋە ئۇلارغا ياردەم بەرگەنلەرگە ھىمايە بېرىلمەيدۇ.

وأن بينهم النصر على من دهم يثرب.

46-ماددا: يەسرىبكە تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلغانلارغا قارشى ئۇلارنىڭ ئارىسىدا ئۆز-ئارا ياردەم بولىدۇ.

وأنه إذا دعوا إلى صلح يصالحونه ويلبسونه فإنهم يصالحونه ويلبسونه، وأنهم إذا دعوا إلى مثل ذلك فإنه لهم على المؤمنين إلا من حارب في الدين.

47-ماددا: ئەگەر ئۇلار (يەھۇدىيلار) بىر سۈلھىگە چاقىرىلسا ۋە ئۇنى قوبۇل قىلسا، ئۇلار بۇ سۈلھىنى تۈزىدۇ ۋە ئۇنىڭغا ئەمەل قىلىدۇ. ئەگەر ئۇلارمۇ مۇشۇنداق بىر ئىشقا چاقىرسا، مۇئمىنلەرگە نىسبەتەن ئۇلارنىڭ ھەققى بولىدۇ، پەقەت دىن ئۈچۈن ئۇرۇش قىلغانلار بۇنىڭ سىرتىدا.

على كل أناس حصتهم من جانبهم الذي قبلهم.

48-ماددا: ھەر بىر گۇرۇپپا ئۆزلىرىنىڭ تەرىپىدىكى رايوننىڭ (مۇداپىئەسىگە) مەسئۇل بولىدۇ.

وأن يهود الأوس، مواليهم وأنفسهم، على مثل ما لأهل هذه الصحيفة مع البر المحض من أهل هذه الصحيفة.

49-ماددا: ئەۋس يەھۇدىيلىرى، ئۇلارنىڭ ئىتتىپاقداشلىرى ۋە ئۆزلىرى، بۇ ۋەسىقە ئەھلىنىڭ ساپ ياخشىلىقى بىلەن بىرلىكتە، بۇ ۋەسىقە ئەھلى ئۈچۈن بولغان ھوقۇقلارغا ئوخشاش ھوقۇققا ئىگە.

وأن البر دون الإثم، لا يكسب كاسب إلا على نفسه، وأن الله على أصدق ما في هذه الصحيفة وأبره.

50-ماددا: ياخشىلىق گۇناھنىڭ سىرتىدىدۇر. ھەر قانداق بىر ئىشنى قىلغۇچى پەقەت ئۆزى ئۈچۈن قىلغان بولىدۇ. ئاللاھ بۇ ۋەسىقىدىكى ئەڭ راست ۋە ئەڭ ياخشى نەرسىلەرگە گۇۋاھتۇر.

وأنه لا يحول هذا الكتاب دون ظالم أو آثم.

51-ماددا: بۇ كىتاب (كېلىشىم) ھېچقانداق زالىم ياكى گۇناھكارنى قوغدىمايدۇ.

وأنه من خرج آمن ومن قعد آمن بالمدينة، إلا من ظلم أو أثم.

52-ماددا: كىمكى (مەدىنىدىن) چىقىپ كەتسە ئامانلىقتا بولىدۇ، كىمكى مەدىنىدە ئولتۇرسا ئامانلىقتا بولىدۇ، پەقەت زۇلۇم قىلغان ياكى گۇناھ قىلغانلار بۇنىڭ سىرتىدا.

وأن الله جار لمن بر واتقى، ومحمد رسول الله.

53-ماددا: ئاللاھ ياخشىلىق قىلغان ۋە تەقۋادارلىق قىلغانلارنىڭ ھىمايىچىسىدۇر. مۇھەممەد (ﷺ) ئاللاھنىڭ ئەلچىسىدۇر.

---

مېھرىبان رەببىمىز اللە بىز شەرقىي تۈركىستانلىق مۇسۇلمانلارنىمۇ ئۆز مۇستەقىل دۆلىتىنى قۇرۇش نىئمىتىنى ئاتا قىلسۇن، ئامىن!

پايدىلانغان مەنبەلەر:

sahifa_almadaniye

sahifa_almadaniye

sahifa_almadaniye_awwal_dustur